-Юуны өмнө бонд бол өрийн бичгээр хүлээсэн үүрэг хариуцлага, үнэт цаасны нэг хэрэгсэл, бонд гаргагч талд хөрөнгө дутагдахад хэвлэн гаргаж болдог, харин худалдан авагч буюу хөрөнгө оруулагч тал нь баталгаатай ашигтай наймаа гэж үздэг. Бондын төлбөрийг гадны байгууллагад эргүүлэн төлөх нь манай ДНБ-ий тодорхой хэсгээр гадаад эдийн засгийг хөхиүлэн дэмжиж байгаа хэрэг. Бонд гаргах зайлшгүй шаардлагатай бол цагаа олсон уу, аль үед нь түүний нэрлэсэн, зах зээлийн үнэ, түүний хүү хэд байна, уг өрийн бичиг дотоодын Топ-20 индекст тааламжтай нөлөөлж чадах уу, зах зээлд болон мөнгө, сангийн бодлогод эерэг нөлөөлөх эсэхийг судалсны үндсэн дээр ийм том шийдвэр гаргах ёстой. Тэр ч байтугай хөнгөлөлттэй, урамшуулалттай бондын аль болох, түүний баталгаатай, баталгаагүй эсэх, даатгалын зардлын нөхцөлийг зарлаж, нийтийн эрх ашгийн төлөө хариуцлага хүлээдэг.

Бондын зах зээлийн хандлагаар дэлхийд сайн гэж тооцогдож буй Германы 10 жилийн /Герман-10/ бонд байна. Үүнийг Чингис бондтой алхам тутамдаа жиших ёстой. Харин хамгийн хүнд байдал байгаа Грекийн 10 жилийн /Грек-10/ бондыг анхааралтай ажиглавал зүгээр. Тухайлбал, 2012 оны арванхоёрдугаар сард Герман-10 бондын хүү 1.41% байсан бол цуврал Чингис-10 бондын хүү 5.125%-иар эхэллээ. Үүнтэй зэрэгцээд Грек-10 бондынх 11.78% байсан бөгөөд 2010 оноос хойш Грек улс нийт 433.8 тэрбум евро (ойролцоогоор 600 тэрбум ам.доллар)-ийн бондын гадны өр зээлтэй байгаа. Грек-10 бондын хүүгийн зардлыг бууруулахын тулд ЕХ-оос Грект санхүүгийн тогтворжуулалтын программ хэрэгжүүлээд эхэлсэн. Үнэт цаасны зах дээр хүүгийн түвшин тухайн улсын төлбөрийн чадвараас шалтгаан хөвөгч байх тул хүүгийн зардал геометрийн прогрессоор өсч байгааг Грекийн жишээ харууллаа.

1997-2012 онд Германы гурван төрлийн бондын хүүгийн түвшний хувьд Герман-5 бондын хүү -0.56% байхад ч хөрөнгө оруулагчид  худалдан авахыг ихээхэн хүсч, хасах хүүгийн түвшинд ч дэнчин тавиад байна. Харин Грек-5 бондын хүү 42% болсон ч хөрөнгө оруулагч авахыг хүсэхгүй. Учир нь, худалдан авагч бондын үндсэн мөнгөө буцааж авч чадахгүй бөгөөд зүгээр л хонжворт сугалаанд азаа үзэхтэй адил. Грек бондын хүүгийн түвшний далайц энэ хоёр түвшний зөрүүгээр тэлсээр байна. Тухайлбал, Грек улс 2010 оны нэгдүгээр сард 47.8 тэрбум евро бонд, 2011 оны есдүгээр сард 180 тэрбум евро бонд, 2012 оны гуравдугаар сарын 09-нд 206 тэрбум евро бонд гаргасан жишээнээс сэрэмжлүүлэг авах хэрэгтэй. (эх сурвалж: Блүүмбергийн мэдээ)

Грек-10 бондын хүүгийн түвшин 2005 оны есдүгээр сард 3.2%-ийн түвшинд бүртгэгдэж байсан бол 2012 оны гуравдугаар сард 41.8%-д хүрч зөвхөн хүүгийн зардал гэхэд 13 дахин өсчээ. Манай хувьд гадаад зах зээлд бонд гаргахдаа төгрөгөөр гаргасан бол дэлхийн эдийн засгийн хямрал нүүрлэхэд валютын ханшийн эрсдэлд давхар өртөхгүй шүү дээ.

Цаашид 2013 онд АНУ, ЕХ-нд эдийн засгийн хямрал гүнзгийрнэ гэдгээ мэдээлж байна. Ам.доллараар илэрхийлсэн бонд гаргалтыг бие даасан, тусгаар бонд гэх тул Монгол улсын хууль, тогтоомж, дүрэм журам үйлчлэхгүй, ялангуяа эдийн засгийн хямрал тохиолдсон ч тэр, элгээрээ мөлхсөн ч тэр төлбөрийн хариуцлагаас мултрах нөхцөлгүй юм.

-Ийм нөхцөлтэй зах зээлд үлдсэн 3.5 тэрбум ам.долларын бондын тухай яриад ч хэрэггүй биз дээ?

-Тэгж ойлгохоос өөр аргагүй байна. Цуврал Чингис-10 бондын үлдсэн 3.5 тэрбум ам.долларын бонд үргэлжлүүлэн гаргах нь боломжгүй юм. Манай улс тэр Япон, БНСУ шиг өндөр үйлдвэржсэн, эх үүсвэрийг зөв шингээж, процесстоо боловсруулалт нь дээд зэрэгт хүрчихсэн бол хамаа алга. Гэтэл манай эдийн засаг гадны эх үүсвэрийг ашиглахдаа дандаа алдаа гаргаж ирсэн. Бонд гарган эх үүсвэрийг татахад хязгаарлалт тогтоож байх тогтолцоо алга байна. Ус агаар шиг хөрөнгө татсан ч боловсруулах процесс хөгжөөгүй бол үр ашиг гарахгүй. Мөн түүнчлэн эдийн засагт маань төрөлжилтийн үндэс суурь баттай тогтож чадаагүй л байна.

Эдийн засгийн бие даасан, хараат бус байдал эргэлзээтэй болж ирсэн өнөө үед бүртгэл, судалгаа шинжилгээний мэдээлэл нээлттэй биш байна. Дотооддоо ийм байхад гадны бондын арилжаачид биднийг хожихын төлөө, алдаа гаргахыг л хүлээж суугаа. 

-Эдийн засгийн орчин, ялангуяа манай мөнгө, сангийн бодлогод уг бондын төлбөрийн сөрөг үр дагавар удахгүй харагдана гэж хэлэх гээд байна уу?

-Эерэг гэхээсээ илүү сөрөг үр дагаврыг тоочоод барахгүй л дээ. Нэг ийм зарчим гэх үү, жам гэх үү жишээ авч үзье. “Мөнгөний бодлогын хүү ба бондын нэрлэсэн үнийн хооронд эерэг хамаарал оршино” гэвэл Төв банкны бодлогын хүү 2010 онд 12.25% байснаа 2011 онд 12.75%-д хүрч жил бүр өсөөд байхад онолоор бондын зах зээлийн үнэ нь нэрлэсэн үнээсээ давж, “урамшуулалт” бонд болно. Тэгвэл урамшууллын хэмжээгээр өр бас нэмэгдэх болно. Энэ нь хөрөнгийн биржид хувьцааны арилжаа хумигдах гол хүчин зүйл. Жишээгээр тайлбарлавал дотоод Топ-20 индекст нөлөөлж, 2012 оны хоёрдугаар сард дунджаар 21.343 төгрөгт хүрч байсан уг индекс 2012.11.30-нд 15,126 төгрөг хүртлээ 6,217 төгрөгөөр буурч, хувьцааны үнэнд том уналт болсон. 

Хөвөгч тогтолцоон дахь хүүгийн түвшингээр бондын өр төлбөрийн дүнг хагас жил тутамд цуглуулахад Төв банкаар дамжин гадаад валютын худалдан авалт огцом өсч, төгрөгийн ханшийг сулруулан төлбөрийн тэнцэл алдагдах үед экспорт өсчихвөл эдийн засагт өсөлт авчрах хэдий ч Сангийн яамны зүгээс төсвийн алдагдлыг нэмэгдүүлэхгүйн тулд төгрөгийг чангарахад нөлөөлж, улмаар экспортын орлого багассаар эдийн засагт өсөлт гарахгүй байх сөрөг хоёр бодлого нэгнийхээ үүргийг үгүйсгэж, үр дүн нь инфляци буюу хэрэглээний үнийн индекст л аюултай нөлөө үзүүлнэ. Энэ нь манай эдийн засагт орсон нэг нэгж мөнгөн дэвсгэрт тутмын хариуд дотоод эдийн засгаас 1.55 нэгж мөнгөн дэвсгэрт гадагш урсаж, төсөл, хөтөлбөрийн хүрээнд хоёр орчим нэгж мөнгөн дэвсгэртийн орлого орж ирэхгүй л бол эдийн засагт өсөлт авчирахгүй, эцэст нь дампуурлаа зарлахад хүрнэ биз дээ.

-Тэгвэл одоо уг өрийг багасгах арга бий юү?

-Тэгэхээр гадны өр зээлийн талаар Ром, Парисын тунхаглалын үндсэн үзэл баримтлалыг эргэн харж, түүнд нийцүүлэх, өр зээлд хязгаарлалт тавих, нэгэнт авчихсан эх үүсвэрийн тодорхой хэсгийг эрсдэлгүйгээр үүсмэл санхүүгийн хэрэгсэлд ашиглаж болох эсэх, эргэлтэнд оруулахдаа үнэт цаасны зах дээр Чингис-10 бондын (нэрлэсэн хүү гэмээр) 5.125%-ийн хүү буурах агшинд бондоо эргүүлэн “халааслаж” болохгүй гэж үү. Гэх мэт хамгийн сайн, үр ашигтай аргаар бонддоо санхүүгийн менежмент ашиглах ёстой болж байна.

Грекийн өрийг иш татсан учир нь уг бондын далайц тэлж хирээс хэтэрсэн, улмаар өрийн даатгалын зардлаа төсвөөс дангаар төлж чадахгүйд хүрсэн. 2008-2010 оны Герман ба Грекийн 10 жилийн бондын хүүгийн зөрүүний өсөлт бидэнд нэгийг бодогдуулах буй за.

Герман бонд бол Еврозондоо бие даасан, зээллэгийн баталгаатай байгаа өнөө үед Чингис бондын хүүгийн түвшин Герман бондын эсрэг зөрүү нь нэмэгдээд эхэлбэл өрийн бичиг эрсдэлд учрах нь гэж ойлгож болно. Ийм эрх, үүрэг, хариуцлага Монгол банкны асуудал.

Одоогоор Герман-10 бонд харьцуулсан хоёр бондоос илүү тааламжтай байна.

Нэг зүйлийг бодох хэрэгтэй. Бондын хүүгийн төлбөрийг хагас жил тутамд төлөхийн зэрэгцээ бондын үндсэн өрийг хуваариар тооцоолсон хэмжээтэй зэрэг төлөх бөгөөд Чингис бондын 1.5 тэрбум ам.долларын ирээдүйн тогтмол мөнгөний өнөөгийн үнэ цэнэ нь 1.854 тэрбум ам.доллар төлнө гэж төсөөлөхөөр байна.

Дэлхийн санхүүгийн зах зээлд бүхий л арилжааны хэрэгсэл динамик байх тул ямар ч хэлцлийн ашиг, алдагдлыг 24 цагаар ажиллахдаа секундээр тооцооллоо гэж үзвэл уг бондын төлбөрт секунд тутамд бараг 500 мянган төгрөг төлнө гэсэн үг. Дуулиант алт, диллерийн хэргийн үед мэдлэг муу байгаад алдсан байж болно, өнөө үе тэр үетэй харьцуулахын аргагүй.

-Та дөрвөн жилийн өмнө МУИС-ийн ЭЗС-д “Гадаадын зээл, тусламжийн нягтлан бодох бүртгэл, тайлагналын тогтолцоог сайжруулах асуудал” сэдвээр эдийн засгийн ухааны доктор (Ph.D) ын зэрэг горилсон байдаг. Таны судалснаар Чингис бондын өр төлбөрөөс гадна гадаад өрийн үлдэгдэл ямар хэмжээнд байгаа гэж үзэж байна, Энэ өр зээл дээр бондын өр бүр л нэмэлт дарамт учруулна даа.

-Ерөнхийдөө сүүлийн 10 орчим жилд гадны өр зээлийн хуримтлагдсан үлдэгдэл эдийн засгийн аюулгүй байдалд хүнд дарамт учруулсан хүчин зүйлийн нэг байсаар ирсэн. Жишээ нь, түүхэн цаг үед буюу 1992 оны арванхоёрдугаар сард гаднаас авсан өр зээл ДНБ-ий 24.5 хувийг эзэлж байсан бол 10 жилийн дараа 2003 оны арванхоёрдугаар сард 105.5 хувьд хүрч, Монгол улсын Засгийн газрын өр зээл нийт хугацаанд дунджаар ДНБ-ий 65 хувьд хүрч байв. Энэ түвшин нь Дэлхийн банкны өрийн дарамтын шалгуур үзүүлэлтийг давсан хэмжээ. Цаашилбал Засгийн газар өмнөх өр зээлээ үл хайхран 2004 онд уг үзүүлэлтээр 102.5 хувьд байсан бол дараагийн 10 жилд буюу 2012 оны хүлээгдэж буй гүйцэтгэлээр ойролцоогоор 120 хувьд хүрнэ гэж төсөөлж байгаа. Энэ дүнг Сангийн яам, Монгол банк, бусад холбогдох сайтуудаас иш татаж болно.

Үүнд дээр уг бондын өрийн үнэлгээний төсөөлсөн дүн 1.854 тэрбум ам.долларыг нэмбэл бүр хүнд байдалд орж таарна. Өөрөөр хэлбэл эдийн засаг “ар хормойгоороо урд хормойгоо нөхөөд ч барахгүй болно”. Улмаар удахгүй “хүн бүр бүсээ чангална”.  

Тэгэхээр өнөөгийн байдлаар ДНБ-д өр зээлийг 60 хувьд барих шалгуур босго түвшингээс хоёр дахин давсан “үнэмлэхүй” өрийн дарамт юм. Ийм нөхцөлд хөрөнгө оруулагчид тухайн улс өр зээлээ ирээдүйд төлж чадах эсэхийг тооцож, бондын хүүгийн ашиг, зээлийн өртгөөс хожоо харна. Төлж чадахгүй бол олон улсад шүүхдээд манай улсыг барьцаанд оруулж, эдийн засгийн хараат байдалд бүрэн орох аюул бий.

Ганцхан жишээ дуръдахад Монгол Улсын нийт гадаад өрийн үлдэгдэл 2011 оны эцсийн байдлаар 9,6 тэрбум ам.долларт хүрсэн бөгөөд голлох хүчин зүйл нь хувийн хэвшлийн гадаад өрийн үлдэгдэл 7.4 тэрбум ам.долларт хүрсэн гэдэг. Хувийн хэвшлийн гадаад өр гэж онцолж байгаа боловч ихэнхи өр зээлийг манай Засгийн газраас баталгаажуулсан байдаг. Ийм их зээлээр мөнгөний тоон хэмжээ өссөн ч нийгмийн орлого, эд баялгийн өсөлт харагдахгүй байна. Харин үүнтэй зэрэгцээд зах зээлийн нөхцөл байдал тогтворгүй, өндөр инфляци, ажилгүйдэл ихтэй, цаг үеийн хямрал тохиолдвол манай улс зээлээ хэрхэн төлөх магадлал бүрхэг байна.

-Янз бүрийн хэлбэрээр гаднаас их хэмжээний хөрөнгө орж ирж байгаа ч ялангуяа гадны хөрөнгө оруулалтын хэмжээ, үр өгөөж тэр бүр харагдахгүй байна. Бонд нэг талдаа гадны хөрөнгө оруулалт юм. Гадны хөрөнгө оруулалт шиг үр ашиггүй ашиглаж ирсэн шалтгаан нь юүнд байна гэж үздэг вэ?

-Яг чухал асуудал хөндлөө. Гадны санхүүжилтийн эх үүсвэрийн сөрөг тал нь хүлээн авагч орны мөнгөний тэнцвэргүй өсөлт (Голланд өвчин)-ийг нэмэгдүүлснээр хээл хахууль, албан тушаалаа урвуулан ашиглах явдал гүнзгийрч, ардчилал болон эдийн засгийн шинэчлэлийг удаашруулах сөрөг нөлөө байнга дагуулж ирсэн түүхтэй.

Гадны хөрөнгө оруулалт хэрэгтэй байсан бол олон талт хөнгөлөлттэй гадны зээл, тусламжийн аргаар хөрөнгө яагаад татаж болсонгүй вэ гэдгийг асуух хэрэгтэй л дээ. Заавал бонд гаргах шалтгаан юу байв. Эсвэл хөнгөлөлттэй зээл авах “лимит” дууссан байх гэж бодож байна. Миний таамгаар гадны хандивлагчдын итгэл алдарсан, гадны санхүүгийн эх үүсвэрийг ашиглахдаа нэгдсэн тогтолцоо байхгүй, ашиглалт үр дүнгүй, дүн мэдээ санхүү, бүртгэлд үнэн зөв бодитой тусгагдаагүй, ил тод, шудрага ёс алдагдсан, авлигын индекст дорвитой ахиц гарахгүй байсан зэрэг шалтгаан нөлөөлөхийг үгүйсгэхгүй.

-Тэгвэл гадны ийм төрлийн хөрөнгө оруулалтын хэмжээ, түүний үр ашиг нь авлига, албан тушаалаа урвуулан ашиглахтай холбоотой болж байна уу.

-Гадаадын хөрөнгө оруулалтаас үр дүн харагдахгүй байгаа нэг үндсэн шалтгаан нь авлига, хээл хахууль уг салбарт байгаатай холбоотой. Энэ мэтээр авлигажсан эдийн засагт хувийн ашиг сонирхлын үүднээс нийтийн албаны бүрэн эрхийг ашиглаж байна гэсэн хардлага бий.

Авлига бол давхар иртэй сэлэм, эдийн засгийг сүйтгэгч бөгөөд эдийн засгийн өсөлт, хөрөнгө оруулалтын хэмжээ, өгөөжид хортой нөлөөтэйг дурьдах нь зүйтэй. Тодруулж хэлбэл нэг хувийн авлигын индексийн өсөлт тутамд нэг хувиас илүү хөрөнгө оруулалт, түүний өгөөжид ахиц гарч байвал эдийн засагт маань өсөлт гарч байна гэж үзэх ёстой.

Авлигын индекс гаргадаг Интернэшнл Трансперэнси байгууллага 2012 оноос авлигыг үнэлэх аргачлалаа сайжруулсан. Ингэхдээ 13 өгөгдлөөр 0.0-ээс 10.0 оноо хүртэл авлигын буурах үзүүлэлтээр тооцохдоо 174 улс орноос 94-т буюу сүүлээсээ 80-д жагссан нь өмнөх онуудаас авлига бага ч гэсэн буурч, нийгэм, эдийн засаг эрүүлжих талдаа байна гэж ойлгож болно. Үндсэндээ манай улсын авлигын индекс, ил тод, шудрага байдал сүүлийн гурван жилд сүүлээсээ 60-д байсан бол 2012 онд 80-д жагслаа. Авлигын индексээр 9.8 оноотой Дани, Финланд, Шинэ Зеланд зэрэг улсууд тэргүүлж байна. Манай 2012 оны 3.6 оноог 2009-2011 онуудын 2.7 оноотой харьцуулахад 0.9 пунктээр өслөө. Тодруулбал 2009 онд 180 улс орноос 120-д буюу сүүлээсээ 60-д, 2010 онд 176 улсаас 116-д буюу 60-д, 2011 онд 183 улсаас 120-д буюу 63-т жагссан юм.

Зураг 1, (эх сурвалж: Транспэренси интернэйшнл, Монгол банк, СҮХ-ны мэдээ, тайлан)

Эдийн засаг эрүүлжих хирээр эдийн засаг, үнэт цаасны зах зээл өөрөө аяндаа хөгжөөд ирнэ шүү дээ. Манай улсад авлига нь гадаадын хөрөнгө оруулалттай урвуу хамаарсан (зураг 1) дүр зураг ноёлсоор ирсэн. ДНБ-д харьцуулсан гадаад зээлийн үлдэгдлийн хувь хэмжээ ихсээд байдаг, гэтэл үр ашиггүй хөрөнгийн зэрэгцээ авлига гүнзгий оршсоор байна. Тэгвэл уг үзүүлэлтээр Индонези улсын жишээг авч үзвэл авлигын индекс сайжрахад (зураг 2) хөрөнгө оруулалт нь зэрэгцээд өсч байжээ. 

Зураг 2 (эх сурвалж: Транспэренси интернэйшнл байгууллагын тайлан)

 Монгол улсад 1992-2012 онуудад буюу сүүлийн 20 жилд улс төрийн намууд бүрэн эрхийнхээ хугацаанд авлига ба эдийн засгийн төлөв байдалд хэрхэн нөлөөлж ирснийг судлан үзэхэд, эдийн засгийн өсөлтөд хувь нэмрээ оруулж байгаа ч монгол хүний амьдралын чанарт ахиц гараагүй, жижиг дунд үйлдвэрлэл жигд өсөөгүй, тухайлбал бүтээмжийн хувьд 2010 онд үйлдвэрлэлд зарцуулсан нийт зардлын нэг төгрөг тутмаас ердөө 0.75 төгрөгийн бүтээгдэхүүн бий болгож, эдийн засгийн үр ашиг гэж байхгүй болсон байна. Үүнд “Их эвсэл”-ийн Засгийн газрын үед эдийн засгийн өсөлт бараг 3 дахин нэмэгдсэн гэж байгаа ч гадаад өрийн хэмжээ 16 дахин (дунджаар 452.6-7,582.6  сая ам.доллар) өссөн байна. Гэтэл авлигын индекс аль ч засгийн газрын үед 3.0 (тун тааруу) онооноос дээш (зураг 3) ахиц гараагүй байна.

Зураг 3

Монгол улсын өр зээлийг олон жил судлахдаа үе үеийн төрийн эрх баригчдад өрийн дарамтын бэрхшээл тулгарч буйг сонордуулж байсан боловч дорвитой шийдэл гаргаагүй, бүр улс орныг өрийн “үнэмлэхүй” дарамтанд оруулж, Грек улс шиг эдийн засгийн аюулгүй байдал үндсэндээ алдагдахад хүрчлээ.  

Эцэст бид нөхцөлөө зөв тогтоож чадвал ашигт аргыг эрж хайж, олж болно. Ингэхийн тулд ямар ч гадны эх үүсвэр ашигласан өнөөгийн хүрсэн авлигын индексийг хоёр дахин өсгөн  6-7 оноонд хүргэвэл эдийн засагт хөрөнгийн боловсруулалт эрүүлжиж үр ашгаа өгч эхэлнэ.

Тэгээд ч манай улс цуврал Чингис бондыг гаргахад бэлтгэл хангагдаагүй байх тул эдийн засгийн шинэтгэлийг өргөн хүрээнд хийх, бүтээмжид суурилсан төрөлжилтийг нэн даруй зоримог хэрэгжүүлэх, санхүүгийн хэрэгслээр дамжуулан менежмент хийх, Монгол банк, холбогдох бусад байгууллагууд, ялангуяа гадаадын шууд хөрөнгө оруулалтын үйл ажиллагаанд хяналтыг чангатгахад онцгой анхаарах болсон байна. Байгаа, байхгүй нь мэдэгдэхгүй гадаадын хөрөнгө оруулалтын байгууллагыг “нойр”-ноос нь сэрээх, шаардлагагүй гэж үзвэл “унтуулах” хэрэгтэй.