Нефтийн бүтээгдэхүүнийхээ 90 гаруй хувийг ОХУ-аас импортолдог Монгол Улсын хувьд гадны хараат байдлаас гарч бие даахын тулд ирээдүйд төр засаг ямар бодлого барих, хувийн хэвшлүүд нь түүнд хэрхэн оролцож эдийн засгийн аюулгүй байдлаа хангах вэ гэдэг асуудлыг Эдийн засгийн чуулга уулзалтын салбар хуралдааны хүрээнд хөндлөө. Төрийн ордны “Б” танхимд болсон энэхүү салбар хуралдаанд Монгол Улсын гавьяат эдийн засагч Б.Содном, Эрдэс баялаг, эрчим хүчний сайдын зөвлөх А.Ундраа, НИК ХХК-ийн гүйцэтгэх захирал М.Халиунбат, Үндэсний хөгжил шинэтгэлийн хорооны Салбарын хөгжил, хөрөнгө оруулалтын нэгдсэн бодлогын газрын дарга Б.Ганбаатар, Эрдэс баялаг, эрчим хүчний яамны Түлшний бодлогын газрын орлогч дарга П.Сарангэрэл нарын хүмүүс оролцож, гарц хайлаа.

Жил ирэх тусам Монгол Улсын нефтийн бүтээгдэхүүний хэрэглээ өсөн нэмэгдсээр өнгөрсөн онд гэхэд 1.3 сая тоннд хүрчээ. Тодруулж хэлбэл, энэхүү хэрэглээг 2009 оныхтой харьцуулахад 61.4 хувиар өссөн байна. Судалгаагаар 2015 онд энэхүү нефтийн хэрэглээ 1.5 сая гаруй тоннд хүрнэ гэсэн судалгааг эрдэмтэн судлаачид гаргажээ. Гэхдээ нефтийн бүтээгдэхүүний хэрэглээ ийн өсөхөд уул уурхайн салбарын эрчимтэй хөгжил нөлөөлж байна гэх гаргалгааг мөн тэд хийжээ. Үүнийг дагаад нефтийн бүтээгдэхүүний хомсдол үүсэхэд ч нөлөөлдөг байна. Тухайлбал, өнгөрсөн оны зургадугаар сард нефтийн бүтээгдэхүүний үнэ өссөний зэрэгцээ хомсдол үүссэн. Монгол Улсын хувьд гуравхан хоногийн нефтийн бүтээгдэхүүний нөөцтэй болсон өдрүүд ч тохиож байж. Монгол Улсын Засгийн газраас тодорхой арга хэмжээ авч ажилласны дүнд хомсдолоо даруй арилгажээ. Гэвч ийм байдал дахин давтагдахгүй гэх баталгаагүй бөгөөд үнэ ханшийн асуудал хоёрдугаарт орж буй юм. гэлээ ч энэ асуудлыг хойш тавьж болохгүй, нефтийн бүтээгдэхүүний үнэ өсөхөд өргөн хэрэглээний бүхий л бараа бүтээгдэхүүний үнэ өсч, тэр нь ард түмний нуруун дээр үнийн дарамт үүсгэдэг учраас чухалчлан авч үзэх асуудлын нэг гэж оролцогчид тэмдэглэлээ.  Гэхдээ чуулга уулзалт оролцож саналаа хэлсэн эрхмүүдийн хувьд “Төр нефтийн бүтээгдэхүүний импортыг гартаа авч, өнөөгийн импортлогч компаниуд жижиглэн худалдааг хийх нь зохистой” гэх гаргалгааг ч дэвшүүлсэн юм. Харин үүнд НИК ХХК-ийн гүйцэтгэх захирал няцаалт өглөө. Тэрбээр хэлэхдээ “Төр нефтийн импортыг гартаа авбал ОХУ-ын зүгээс илүү том барьцыг шаардана. Нөгөө талдаа үнэ өнөөгийнхөөс доош бууна гэдэг хүлээлт талаар болно” гэж тайлбарлаж байна. Учир нь өнгөрсөн оны зургадугаар сард нефтийн бүтээгдэхүүний хомсдол үүсч, Засгийн газрын сайд нар ОХУ-ын холбогдох газруудын төлөөлөлтэй хэлэлцээр хийхээр очиход том төсөл дээр хамтран ажиллах санал тавьжээ. Энэ нь эргээд үндэсний аюулгүй байдал, мөн эдийн засгийн аюулгүй байдлыг хөндөхөөр чухал асуудлуудыг үүсгэсэн тухай онцоллоо.

Тэгвэл цаашид яах вэ? Нефть импортлогч компаниуд үгсэн хуйвалдаж үе үе нефтийн бүтээгдэхүүний үнээ өсгөж, ард түмнийг чирэгдүүлсээр байх уу. Ямар ч байсан УИХ-аас Газрын тосны талаар баримтлах төрийн бодлогыг батлан гаргасан. Бодлогод газрын тосны ордоо түшиглэн төрийн оролцоотой боловсруулах үйлдвэр байгуулахаар тусгажээ. Бодлогыг оролцогчид дэмжиж байгаагийн зэрэгцээ гол нь үндэсний аж ахуйн нэгжүүд нь газрын тосны боловсруулах үйлдвэрийг байгуулах нь чухал гэж үзлээ. Эрдэс баялаг, эрчим хүчний яамны Түлшний бодлогын газрын орлогч дарга П.Сарангэрэлийн тайлбарласнаар Монгол Улсын түүхий нефтийн тогтоогдсон нөөц хангалттай биш аж. Тиймээс газрын тосны нөөцийг тогтоох чиглэлээр эрчимтэй ажиллах бодлогыг салбарын яамнаас барьж буй гэнэ. Одоогоор энэ чиглэлээр 14 компани 18 газарт хайгуул хийж буй аж. Үүнээс хоёр газарт түүхий нефтийн нөөц тогтоогдсон. Эхнийх нь Дорнодын 19 дүгээр талбай, 196 сая тонн түүхий нефть байна гэдэг тоо гарсан ч үүнээс ашиглах боломжтой нь ердөө 2 сая тонн аж. Зүүн баянгийн ордоос тойм нөөц 20 сая гэж тогтоогдсон ч ашиглах боломжтой нөөц нь 2 сая гэж гарчээ. Тийм учраас төрөөс дан ганц боловсруулах үйлдвэрлэлийн төлөвлөлт хийгээд ирээдүйгээ тодорхойлох нь бэрхшээлтэй, мөн л түүхий эдийн хомсдолд орж мэдэх талтай. Тиймээс Дархан-Уул аймагт Японы хөрөнгө оруулалттай газрын тосны үйлдвэр байгуулахыг бодлогоор дэмжиж буй юм байна. Учир нь тус үйлдвэр түүхий нефтээ ОХУ-аас импортолно. Жилдээ 2 сая тон түүхий тос боловсруулж бүс нутгаа хангах төлөвлөгөөтэй. Хөрөнгө оруулалтад 600 орчим сая доллар шаардаж буй бөгөөд үүнийгээ таван жилийн дотор нөхөх аж. Энэхүү үйлдвэрийг барьж байгуулах ажилд төр шуурхайлж, дэмжлэг үзүүлэх нь чухал байна гэдэг саналыг энэ үеэр Монгол Улсын гавьяат эдийн засагч Б.Содном өгсөн юм. Учир нь түүхий нефтийг зах зээлийн үнээр аваад байх бололцоотой. Ер нь Монгол Улсын хувьд бүс нутгаа хангах хэд, хэдэн жижиг үйлдвэрийг барихаар төлөвлөсөн нь, гол нь түүхий нефтийн нөөцтэйгээ холбоотой байгаа тухай албаныхан мөн онцолж байна. Учир нь БНСУ зэрэг орнууд жилд 150 сая тонн түүхий нефть боловсруулдаг үйлдвэртэй байхад манайх энэ жишгээр үйлдвэр байгуулах бололцоогүй. Шалтгаан нь түүхий нефтийн нөөц тийм ч хангалттай биш байгаатай холбоотой гэж үзэж байна. Тиймээс нүүрсний арвин их нөөцтэй орны хувьд түүнээс шингэн түлш гаргах, хий гаргах аргад суралцах нь чухал аж. Үүнд хүрэхэд таваас зургаан жил шаардана. Мөн боловсон хүчнээ сургах бэлтгэх, техник технологио суурилуулах гээд бүтээн байгуулалтын томоохон ажил шаардах болох ч үүн рүү тэмүүлэх ёстой гэсэн саналыг оролцогчид хэллээ. Мөн тэд энэ саналыг дэвшүүлэхдээ гол нь монголчууд өөрсдөө энэ ажлыг хийх ёстой гж үзэж байна. Тодруулж хэлбэл, дотоодынхоо газрын тосны нөөцөд тулгуурласан нефть боловсруулах үйлдвэртэй байхын зэрэгцээ гадаадаас түүхий нефтээ оруулж ирэн боловсруулдаг үйлдвэртэй болчихвол Монгол Улсын хувьд ганц улсаас 100 хувь шахам хараат байдаг байдал хязгаарлагдана гэж үзэж байна. 

Харин дээрх үйлдвэрүүд байгуулагдаж үйл ажиллагаагаа эхэлтэл яах вэ. Энэ болтол ОХУ, Хятад улсаас нефтийн бүтээгдэхүүнээ импортолно. Хомсдол үүсгэхгүйн тулд төр өөрийн гэсэн нефтийн бүтээгдэхүүний нөөц бүрдүүлэх шаардлагатай. Одоогоор төрд өөрийн гэсэн агуулах сав байдаггүй тул хувийн хэвшлийн агуулах савыг түшиглэн нефтийн нөөц бүрдүүлэхээр ажиллаж буй юм байна. Эхний ээлжинд нефтийн нөөц бүрдүүлэхэд зориулж УИХ-аас таван тэрбум төгрөгийг төсөвлөж өгсөн ч энэ нь ердөө хоёр хоногийн нөөц бүрдүүлэхэд хүрэлцэх хөрөнгө аж. Тиймээс төрийн мэдлийн нефтийн бүтээгдэхүүний нөөц бүрдүүлэхэд УИХ анхаарч төсөв хөрөнгийг тавьж өгөх. Нөгөө талдаа нефтийн бүтээгдэхүүний үнэ өсөх бүрийд Засгийн газраас нефть импортлогч нарт татварын хөнгөлөлт үзүүлж ирсэн. Ингэснээр Гаалийн болоод Онцгой албан татварыг нефтийн бүтээгдэхүүнд оногдуулахгүй болжээ. Хэрвээ төр НӨАТ-ын хөнгөлөлтөө 0 болгох юм бол одоо дахин үнэ өсөхөд зохицуулах механизмгүй болох аж. Тиймээс уул уурхайн компаниуд нийт нефтийн бүтээгдэхүүний 60 хувийг ашиглаж байгаа нөхцөлд энэ талд ирж буй хэрэглээг татвараас хөнгөлөхгүй байх чиглэлийн бодлогыг төр барих ёстой гэх санаа ч энэ үеэр мөн цухалзлаа.