Миний бие "Могол угсаатныг сурвалжилсан нь" номыг орчуулан 2011 онд хэвлүүлэхдээ доорх үгийг бичсэн билээ. Сүүлийн үед хүмүүс уг номыг сонирхон уншиж, санал бодлоо илэрхийлэх болсонд мөхөс орчуулагч би туйлын баяртай байна.

Японы нэрт эрдэмтэн, соён гэгээрүүлэгч Үмэсао Тадаогийн анхны бүтээлийн нэг болох “Могол угсаатныг сурвалжилсан нь” хэмээх аян замын тэмдэглэлийг уншигч танд толилуулж буйдаа баяртай байна. Ойрхи Дорнодоос Зүүн Ази хүртэл сунасан Монголын эзэнт гүрний өнцөг булан бүрт монгол цэрэг суурьшиж, тухайн газар оронд дэг журам тогтоон төрийн эрхийг атгасан найман зууны түүхийн улбаа өнөөдөр ч үлдэн хоцорчээ. Үүний нэг жишээ нь, Афганистанд байгаа моголчууд юм. Тэд Чингис хаан, Хүлэг хаан, Цагаадайн Монголын тал нутгаас дагуулж аваачсан их цэргийн үр удам болно. Зохиогч 1955 онд Киотогийн их сургуулийн эрдэмтдийн багт багтан, Афганистаны Горат, Херат нутгаар аялж, дундад зууны монгол хэлний нэг болох могол хэл болоод моголчуудын ахуй амьдралын судалгааг хийсэн тухайгаа энэхүү номонд өгүүлжээ. Өнөөгийн монгол бичигт ул мөрөө үлдээсэн дундад зууны монгол хэлний онцлогийг хадгалсан могол хэлээр ярилцдаг цөөхөн ч гэсэн могол хүмүүс 1955 он гэхэд байсан тухай уншигч та энэ номноос олж мэдэх болно.

Афганистанд моголчуудаас гадна бидэнтэй адил царай зүстэй хазара хэмээх үндэстэн суудаг. Тэдний ярилцдаг перс хэлний нэг аялгуу болох фарси хэлнээ олон монгол үг байдаг, хазара нар өөрсдийгөө монгол гаралтай гэж үздэг, Афганистаны голлох үндэстэн болох паштунууд тэднийг олон зууны турш харь хүмүүс хэмээн ялган гадуурхаж ирсэн зэргээс харахад бидэнтэй элэг нэгтэн байх сэжүүр нэлээд байгаа юм. Гэхдээ хазара нарын гарал үүслийн талаар одоо ч маргаантай хэвээр. Зарим судлаачид тэднийг Македоний Александрын байлдан дагуулалтын үед Афганистанд ирж суурьшсан гэдэг байхад зарим нь Бамияны хөндийд манай эриний 1-р зуунд Буддын шашинтны гүрэн байгуулсан Кушаны эзэнт улстай холбодог, зарим нь Чингис, Цагаадай, Хүлэг хааны их цэргийн үр удам хэмээнэ. Харин Афганистаны Горат, Херат нутгаар төвлөрөн суугаа моголчууд могол хэлээр ярьдаг нь эдүгээ ч анхаарал татаж байгаа хийгээд тэднийг монгол гаралтай гэдэгтэй эрдэмтэд санал нэгддэг ажээ.[1]

Түүхэн баримтаас жишээ татъя. “Монголын нууц товчоо”-ны 259-д “…Чингис хаан Бала-г хүлцэн, Алтан горхины нуруун, Султаны зусланд зусч, Толуйд элчин илгээв. “Он халуун болов. Бусад цэргүүд буув зэ. Чи бидэнд нийл!” хэмээж илгээвээс, Толуй, Ирү, Нисабур тэргүүтэн балгадыг авч, Систан балгасыг эвдэж, Чухчэрэн балгасыг эвдэн бүхүйд элчин энэ хэл хүргэвээс, Толуй Чухчэрэн балгасыг эвдээд, харин бууж ирээд, Чингис хаанд нийлэв” [2]гэж дурджээ. Толуй эдгээр балгадыг эвдсэн нь 1221 он бөгөөд Ирү гэдэг нь бидний номонд олонтаа дурдагдах Херат, Чухчэрэн гэдэг нь моголчуудын суугуул нутаг Хератын өмнүүр урсах Хари Рүд голыг хэлж буй хэмээн нууц товчоо судлаач эрдэмтэн И.Рашвилц гуай тайлбарлажээ.[3]

Үмэсао Тадаогийн судалгаанаас хойш 55 жил өнгөрлөө. Тайварагийн ойролцоох Хари Рүд голын дагуу тархан суурьшсан моголчууд өнөөдөр яажшуухан аж төрж байгаа бол? Тэд эх хэлээ хэдийн гээгээд могол хэмээх хэл мөхөж устсан болов уу? Эсвэл энэ номонд дурдсан могол хэлээр чөлөөтэй ярьдаг цөөн хүмүүсийн үр ач нь хэл соёлоо хадгалан үлдсэн үү?

Судалгааны багийн цуглуулсан могол хэлний соронзон хальсны бичлэг Японд хадгалагдсан нь дамжиггүй. Их эрдэмтний үүсгэн байгуулсан Осакагийн угсаатны зүйн музей, эсвэл Киотогийн Их Сургуулийн архивт байгаа биз ээ гэж таамаглана. Үмэсао Тадао нарын экспедицийн үеэр олдсон могол хэлний тайлбар толийг холбогдох судалгаа тайлбарын хамт 1961 онд “Зирнигийн гар бичмэл”[4] хэмээх нэрээр хэвлүүлсэн агаад үүний ганц нэг хуудаснаас уншигч танд сонирхуулах зорилгоор уг номын ард хуулбарлан хавсаргав. Одоо ч бидэнд ойлгогдох монгол үгийг Афганистаны уулын мухраас түүснийг уншигч авгай олж харах болов уу. Мөн тус гар бичмэлийн хэвлэлд зориулж, нэрт монголч эрдэмтэн Н.Поппе хэл шинжлэлийн үүднээс шүүмж бичсэнийг бүрэн эхээр нь орчуулж, номын ард орууллаа. Мэргэжлийн хүрээний судалгаанд бага ч гэсэн хувь нэмэр болох болов уу гэж найдна.

Энэхүү номыг орчуулж, олны хүртээл болгоход туслалцаа үзүүлсэн анд Д.Сайнбаяр, монгол орчуулгын алдаа мадгийг хянан шүүж, Зирнигийн гар бичмэл болон холбогдох судалгааны материалыг олж өгөн үнэтэй зөвлөгөө харамгүй хайрласан Ш.Чоймаа багш, хэвлэх ажлыг зохион байгуулахын зэрэгцээ орчуулгын талаар санал бодлоо хайрласан анд П.Баярмагнай болоод Цахим өртөө сүлжээний хамт олонд гүн талархал илэрхийлье.