Монголчууд бид дотоод­доо газрын тосоо боловс­руулан хэрэглэж байлаа. Энэ  түүх бол их холынх биш юм. Одоогоос 30-аад жилийн өмнө Сайншандад газрын тосын үйлдвэр ажил­­лаж, дотоодын хэрэг­цээнийхээ 30 хувийг хан­гаж байжээ. Энэ үйлдвэрт инженерээр ажиллаж бай­сан доктор Ц.Багмидтай  газрын тосны боловс­руу­лах үйлдвэр дотооддоо бай­­­­­­­­гуулах хэр боломжтой талаар ярилцлаа.

-Манайд шатахууны үнэ нэмэгдэнгүүт бүх бараа бүтээгдэхүүний үнэ өс­дөг. Үнэхээр үнэ огцом өсөх нь бодит  шалтгаан мөн үү?

-Шатахууны үнэ 230-260 төгрөгөөр нэмэгдлээ гэж зар­лангуут таксины үнэ 300, мах 100-200,  талх хүртэл 50-100 төгрөгөөр нэмэгдлээ. Манай гадаа зардаг сүү 100 төг­рөгөөр нэмэгдчихэж байгаа юм. Саяын шатахууны үнийн өсөлтөөс бараа бүтээг­дэ­хүүн 20-30 төгрөгөөр нэмэг­дэх учиртай. Худалдаачид да­лим­­­дуулж үнээ хэт өсгөсөн. Үүнийг хянадаг зохицуулдаг газар байхгүй, бүх үнийг зах зээл өөрөө зохицуулна гээд л хаячихсан.

Миний бодлоор үнэ нэ­мэхгүйн эсрэг нөлөөлж чадах ганц газар нь Шударга өрсөл­дөөнийг хянан зохицуулах газар юм. Мөн нөөц бүрдүүлж түүнээсээ зах зээлд интер­венц хийх арга бай­на. Шударга бус өрсөл­дөө­нийг хянан зохицуулах газ­раас сар бүр шатахууны зах зээлийн байж болох үнийг зарлаж түүнээс давуулсан компаниудад хариуцлага хү­лээлгэдэг болох нэг хувилбар ч байж болно.

-Уг нь манайх нефтийн үйлд­вэртэй байсан гээ биз дээ?

-Тийм ээ. 1950-1970 онд Зүүнбаянд газрын тосоо ол­бор­лоод боловсруулж бен­зин, дизель түлш, мазут, кокс үйлдвэрлэдэг байсан. Тэр үеийн хэрэгцээнийхээ 25-30 хувийг хангадаг байв. Би тэр үйлдвэрт 1960-1970 онд ажил­­­­лаж байсан. Нефть бо­ловс­руулах анхны монгол инженер. Ер нь газрын тос боловсруулах ерөнхий зар­чимд нэг их өөрчлөлт га­раа­гүй. Тухайлбал, нэрдэг, хүнд үлдэгдлийг нь дулааны ар­гаар задалдаг процессыг одоо болтол ашигласаар байгаа. Гэхдээ орчин үеийн шаардлага хангасан шата­хуун гаргаж авахын тулд ши­нэ катализаторт процесс, автомат удирдлага нэв­тэр­с­нээс дэвшил гарч байгаа. Үүний үр дүнд хуучин нэг тонн газрын тосноос 60 орчим хувийн шатахуун гаргадаг байсан бол одоо 95 хувьд хүрч байгаа.

-Монголд газрын тос бо­ловс­руулах үйлдвэр ба­риад ашиггүй, ер нь бага оврын тийм үйлдвэр дэл­­­­хийд байдаггүй гэж ярих эрдэмтэд байдаг. Үнэхээр тийм юм уу?

-Хими, техник, эдийн за­саг, улс төрийн ухааны акаде­мийн хэсэг эрдэмтэд нийлж Монгол Улсын их хурал, Зас­гийн газарт хаягласан захи­дал бичсэн  байна лээ. Би бодоход тэдний нэрийг өөр хүн ашигласан болов уу. Учир нь техникийн болон химийн ухааны эрдэмтэд бичсэн гэхэд итгэмээргүй юм билээ. Жишээ нь, Газрын тосны вакуум нэрлэгээр 90 хувь тунгалаг бүтээгдэхүүн гаргаж авна, бага хүчин чад­лын вакуум нэрлэг гэж байдаг­гүй” гэсэн байсан. Зөвхөн вакуум нэрлэгээр л бензин, керосин, дизель түлш гарган авдаг юм бол бусад процесс хэрэггүй байх нь ээ. Манай Тамсагийн нефтийн вакуум нэрлэгийн 50 орчим хувь нь бензин, дизель, 25 хувь хүнд солярк, үлдэгдэл нь 25  хувь байна.  Вакуум нэрлэг ямар ч хүчин чадалтай байж бол­но. Хамгийн энгийн жишээ гэхэд л вакуум системийг үнээ саах, хиам вакуумдах зэрэгт ч хэрэглэдэг шүү дээ.

 Ша­та­хууны хэрэглээ өн­дөр­тэй хөгжиж байгаа улс орон аль болох том хүчин чадлын газ­рын тос боловс­руулах үйлд­вэр байгуулахыг эрмэлздэг. Үүнийг нь үндэстэн дамжсан том компаниуд их дэмждэг. Гэхдээ хэрэглээний нягтрал багатай, өөрийн хяз­гаар­­лагд­мал түүхий нефьттэй орон бага хүчин чадлын үйлд­вэр байгуулах нь ашиг­тай юм. Манай хойд хөрш ОХУ газ­рын тосны асар их баялагтай боловч алслагд­сан районыг хангах, орон нутгийн жижиг ордуудыг ашиг­лан шатахуун үйлдвэр­лэдэг бага оврын  боловс­руулах үйлдвэр 80 гаруйг ажиллуулж байна. Орчин үед анхан шат­ны нэрлэгээс үлд­сэн мазутыг дулааны болон уламжлалт бус аргаар зад­лан хөнгөн фракцийн гарцыг 70-80 хувь хүргэдэг хялбар­хан олон про­цесс үйлдвэрт нэвтэрч байна. Энэ нөхцөлд нэг тонн газрын тосны ялган авах бензин, керосин, дизе­лийн түлшний гарцыг 80 хувьд хүргэх бо­ломж гарна. Харин үлдсэн 20 хувийн үл­дэгд­лийг зам барил­гын батум болгон ашиглах боломжтой.

-Монголынхоо нөхцөлд газрын тос боловс­руу­лах үйлдвэр бари­лаа гэхэд хэдэн төгрөг бо­лон ямар хугацаа хэрэг­тэй вэ?

-Бага хүчин чадлын үйлд­вэрийн давуу тал нь 12-16 сарын хугацаанд бүрэн ашиг­лалтад орно. Хөрөнгө оруу­лалт бага, тухайлбал жилд 120 мянган тонн тос боловс­руулах үйлдвэр орчин үеийн ханшаар 30-35 сая доллар байгаа. Хам­гийн гол нь одоо манай улсад бүтээгдэхүүн хуваах гэрээгээр ногдож бай­гаа тосоо бүтээг­дэхүүн бол­гох боломжтой болно.

-Газрын тос боловс­руу­лах үйлдвэр бай­гуулах олон төсөл яригдаад байгаа. Тэд­нээс аль нь хэрэгжих боломжтой бол?

-Тийм ээ. Газрын тос бо­ловс­руулах нийтдээ 6-7 төсөл яригдаж зарим нь шав тавиад байгаа. Дорноговьд “Сод Мон­­гол” групп жилдээ 1.5 сая тонн нефть боловсруулах үйлд­вэрийн шав тавьсан. Түүхий эдээ Тамсаг, Зүүн-баянгаас хоолойн тээврээр авна гэсэн байсан.

“Монголсекю” компани Дарханы Хонгор суманд шав тавьсан. Эднийх жилд хоёр сая тонн тос боловсруулна гэсэн. Гэтэл түүхий эдээ эх­лээд Казахстанаас авна гээд байсан, одоо болохоор ОХУ-аас авахаар ярьж байгаа. Оросын компани манайд түүхий тосоо өгөх сонирхол байх болов уу. Түүний оронд нэмүү өртөг шингэсэн бүтээг­дэхүүнээ нийлүүлэх сонир­хол нь давамгайлах болов уу даа.

Гурав дахь нь “Хэт” ком­пани Дорнодод жилдээ 121 мянган тонн тос боловс­руу­лах үйлдвэр байгуулах төсөл юм. Эдний түүхий эд нь бэ­лэн, технологио сонгосон. Удаахь нь Зүүнбаянд MOG компани жилдээ 300 мянган тонн импортын тос боловс­руулах үйлдвэр барих төсөл. Уг үйлдвэрт Оросын хөнгөн тос боловсруулж үлдсэн 40 хувьтай тэнцэх бага хүхэртэй мазутыг Хятадад гаргах төсөл юм. Үйлдвэр байгуулах зөв­шөөрөл авсан боловч төсөл хэрэгжүүлэгчид алга бол­чихсон. Бодвол түүхий эдээ шийдвэрлэж чадахгүй байгаа байх. “М-oil” компанийн Ра­шаан­тад жилд 200 мянган тонн импортын тос боловс­руулах төсөл бий. Төсөл түү­хий эдээ шийдвэрлээгүй, тех­логио бүрэн сонгоогүй бай­гаа. Нэлээд эрт буюу гурван жилийн өмнө яригдсан нэг төсөл бол “Сүбэр ойл” компа­нийн Зүүнбаянгийн тосыг боловсруулах жилдээ 50 мян­ган тонн тос боловсруулах хүчин чадалтай төсөл юм.Мөн Өмнөд Солонгосын нэг компани Чойрт газрын тос боловсруулах үйлдвэрийн зөвшөөрөл авсан байна лээ.

-Боловсруулах үйлдвэр барих хүртэл шата­хуу­ны үнийн хөөрөгдөл, хомс­­­долыг багасгах ар­га байхгүй юу?

-Юуны урьд төр өөрийн мэдэлдээ зохих нөөц бүр­дүүлж түүгээрээ хэрэгцээтэй үед интервенц хийх арга байж болох юм. Харин нөө­цийг яаж бүрдүүлэх вэ гэдэг нь сонин. Төрөөс төсөвтөө тодорхой хэмжээний мөнгө төсөвлөж түүгээрээ бүтээг­дэхүүн импортлох. Бид газ­рын тос экспортлогч орон боллоо гээд өнгөрсөн онд зарлаад байсан. Бид 2011 оны байдлаар 300 гаруй мян­ган тонн тос экспортолсон байх. Түүний 26-30 орчим хувийг Монголын Засгийн газар захиран зарцуулах эрхтэй. Экспортлогч компа­ниас ноогдох тосоо мөнгөөр авахын оронд түүнтэй тэнцэх бүтээгдэхүүн авч нөөцөө бүр­дүүлье.

300 мянган тонн тос экс­пор­тод гаргалаа гэж бодоход 60-70 хувьтай тэнцэх хэмжээ­ний буюу 180-210 мянган тонн бүтээгдэхүүн авч болно. Энэ талаар газрын тосны газар санаачилгатай ажил­лах хэрэгтэй. Эсвэл өөрт ног­дох төсөвт нөөцлөөд хэрэг­цээтэй үед экспортолж оронд нь бүтээгдэхүүн авч болно.

Ер нь бид өөрсдөө газрын тосоо боловсруулж эхэлсэн цагаас л шатахууны үнийн хөөрөгдлийг зогсоож чадна.

-Шатахууныг газрын тос­­­ноос өөр түүхий эдээс гарган авах боломж бий юү?

-Шатахууны оронд хэрэг­лэж болох түлшний төрөлд байгалийн хий, шингэ­рүүл­сэн хий, спиртүүд, био түлш зэрэг ордог. Манайд байга­лийн хийн нөөц байхгүй ч гэсэн нүүрсний метаны нөөц нэлээд бий. Нүүрсэнд ордог метан хийг сорон аваад шин­гэ­рүүлдэг технологи олон улсад нэвтэрсэн. Мөн дизе­лийн түлшний оронд био­дизель түлш хэрэглэх бо­ломж­той. Ургамлын тосыг метанолоор боловсруулж биодизель гарган авдаг. Ме­тал, этилийн спиртийг авто­бензинд хольж хэрэглэдэг туршлага ч бий.

Нүүрсийг шууд шингэ­рүүл­дэг орон бий. Иймээс бид туршилтын журмаар ч болов нэг сая тонн нүүрс боловс­руулах үйлдвэр байгуулах шаардлагатай байна. Яриаг яаралтай бодит ажил бол­гоход төр анхаарлаа хан­дуулмаар байна.

-Манайд газрын тосны нөөц хэр их байдаг вэ?

-Их хэмжээний нөөц байх­гүй гэж геологичид үздэг юм. Яагаад гэхээр газар хөдлөл­тийн идэвхтэй үед манай газар хэрчигдсэн гэдэг. Бүхэл том талбай бага. Хэдэн км яваад л нэг зөрөөд, хэдэн км яваад л дахиж зөрөөд гэх мэт газар зөрж тогтсон байдаг юм байна. Ийм нөхцөлд Сибирь, Арабынх шиг их хэмжээний нөөц байхгүй. Энэ бол тодор­хой. Харин одоогийн Там­сагийнх шиг ордууд бол бий. Нэг ордоос сая тн газрын тос олборлоод байх юм бол ма­найдаа бол хангалттай.

-Дотооддоо газрын тос­ны үйлдвэр баривал ханга­чих хэмжээний нөө­ц бий юм байна…

-Тамсагийн нефтийн нөөц 2015 онд сая тн хүрнэ гээд байгаа. Манай хэрэгцээ тэр үед сая гурав, дөрвөн зуун тонн болно биз. Тэгвэл дотоо­дынхоо 70 хувийг тэндээс хангаж болж байгаа биз дээ.

-Газрын тос боловс­руу­лах үйлдвэр барина л гээд байдаг. Шийдвэр гаргагчид болон албаны хүмүүс танаас асууж зөвлөдөг үү?

-Ер нь УИХ-ын гишүүд үйлдвэр барина л гэж яриад байхаас мэргэжлийн хүмүү­сийн зөвлөгөө, яриаг авдаггүй байх. Зарим нь жижиг үйлд­вэр ашиггүй гэнэ билээ гээд телевизэд ярилцлага өгч бай­на лээ. Ашигтай, ашиггүй гэдгийг хүний амаар бус тоо­цоо хийж үзээд ярьж бай­маар.

Ер нь төр, хувийн нефть импортлогч компани аль али­н­­д  нь газрын тос боловс­руулах үйлдвэр барих сонир­хол алга. Ямаанд өгдөг 30 тэрбум, эсвэл УИХ-ын гишүү­дэд зарцуулдаг 76 тэрбум төгрөгөөр бид жилдээ 200-300 мянган тонн тос боловс­руулах чадалтай үйлдвэр барих бүрэн боломжтой бай­сан шүү дээ.