Боржигончуудын өлгий нутаг болсон Говьсүмбэрийн ард иргэдийнхээ түмэн амгалан айлтгаж хамгийн сайн сайхан бүхнийг хүсэн ерөөж мэндчилье. Монгол Улсын Ерөнхийлөгчийн хувьд 21 аймгаа тойрч иргэдтэйгээ уулзаж байгаа. Энэ уулзалтуудын хамгийн сүүлчийнх нь Говьсүмбэр аймагт болж байна. Бүрэн эрхийн хугацаанд бүх аймгаараа очиж ард иргэдтэйгээ уулзаж санал сэтгэгдлийг нь сонсъё гэсэн зорилготой ажилласан юм. Говьсүмбэр Улаанбаатартай хамгийн ойр болохоор алс аймгуудаар явсаар байгаад өнөөдөр энд зорьж ирлээ.

Үүний өмнө бид Замын-Үүдэд очиж, тэнд тохиолдож байгаа бэрхшээлүүд, шийдвэрлэх шаардлагатай асуудлууд, төр засгийн зүгээс гаргасан шийдвэрүүдийн талаар ярилцсан. Замын-Үүд төмөр замын хилийн өртөө байдлаар байгуулагдсан. Одоо 20 гаруй мянган хүн амтай хот болжээ. Замын-Үүд томоохон хөгжлийн төв болох суурь дэд бүтцийн асуудал бүрэн шийдэгдсэн. Тэнд ус, эрчим хүч, дулаан, цэвэрлэх байгууламж, зам харгуй гээд олон асуудал эрчимтэй шийдэгдээд явж байгаа. Эхний ээлжинд сэргээгдэх эрчим хүчний асуудал байгаа. Дараа нь бид Дорноговь аймаг дээр ажиллалаа. Тэнд Сайншандын аж үйлдвэрийн томоохон цогцолборын талаар ажил ямар байгаа, нөхцөл байдал цаашид хэрхэн үргэлжлэх байдалтай танилцлаа. Сайншанд руу манай говийн бүс нутгаас Таван толгой, Оюу толгой чиглэлээс төмөр зам тавих, цаашаа Дорнодыг дамжаад манай Зүүн хойд Ази руу гарах хандлаг байгаа. Энэ бүхэнтэй танилцаж, холбогдох хүмүүстэй ярилцлаа.

Говьсүмбэр аймагт ажлаа хамгийн түрүүн шүүх, прокурорын байгууллагын ажилтай танилцахаас эхэллээ. Миний хамгийн гол зорилго бол нийгэмд шударга ёсыг бэхжүүлэх, хариуцлага, шударга ёсны тогтолцоог бий болгох явдал юм.

Удахгүй сонгууль болох гэж буйтай холбогдуулж манай улстөрийн намууд, улстөрчид, ард иргэд тэр зүгт анхаарал тавьж байгаа. Улс төрийн сонгууль бол мэдээж ард иргэдийн эдлэх ёстой эрх. Өнгөрсөн хугацаанд бид юу хийж амжуулав, ямар алдаа оноо гаргав, ирээдүйн сонголтдоо хэрхэн анхаарах вэ гэсэн түүхэн шийдвэр гаргах гэж байгаа, чухал үе гэж ойлгож байна. Ийм чухал үеэр ард иргэд маань улс төрийн намуудын амлалт хэрхэн хэрэгжив, яаж ажиллав, миний амьдрал хэрхэн дээшлэв, эргэн тойронд улс орны маань байдал ямар байна вэ гэдэг талаар эргэцүүлэн бодож байгаа. Манай улс төрийн намууд ч хурлаа хийж, хөтөлбөрөө дэвшүүлж, олон янзаар ярилцаж байгаа.

Нэг зүйлд эргэлзэхгүй байж болно. Монголын эдийн засаг өсөх, цаашдаа ард иргэдийн амьжиргаа дээшлэх боломж, үүд хаалга нээгдэж байгаа. Эдийн засгийн талаар том том тоо ярьж, томоохон амлалтууд өгөх явдал  энэ удаагийн улс сонгуульд  оролцох гол зорилт биш гэж бодож байгаа. Тэртэй тэргүй төр нь ард иргэдийнхээ цалингийн асуудлыг шийднэ. Халамж дэмжлэг хэрэгтэй байгаа хүмүүсийнхээ асуудлыг шийднэ. Сайн төр байгаа бол эдийн засгийн боломжид дэмжлэг үзүүлж ажиллах ёстой. Манай хүмүүст нэг буруу ойлголт байдаг. Төр гэдгийг жинхэнэ утгаар нь ойлгох ойлголт бага байгаа. Төр бол баялаг бүтээгч биш. Төр бол нийгмийн баялгийг булаагч юм уу, түүнийг хуваагч ч биш. Төр бол ард иргэдийн төлсөн татвар дээр л оршин тогтнодог зүйл. Хүн бүхэн төр байх албагүй, хүн бүхэн дарга байх албагүй.

Багш нь багшаа хийнэ, эмч нь эмчээ хийнэ, бизнес нь бизнесээ хийнэ. Тэр хүмүүс цуглаад дундаасаа тодорхой дүрэм журам боловсруулаад төрийг ажилд оруулдаг. Гэтэл манайд төв суурин газруудад төрийн үндсэн үйл ажиллагааг баялаг руу их хандуулсан, ард иргэдийнхээ өмнүүр гүйж орсон ийм буруу зүйл их ажиглагдаж байгаа. Миний хэлдэг зүйл бол “Сайн засгийн ээж бол шударга ёс” гэж үздэг. Яагаад гэвэл эх хүн хэзээ ч хүүхдээ алагчилдаггүй. Манай хүмүүс төрийг заримдаа өөрийн эцэг эхтэй зүйрлэдэг. Эх хүн ямар ч хүүхэд бай, хичнээн ч хүүхэдтэй бай алагчилдаггүй авч явдаг. Төрийн гол үүрэг бол тэр юм гэдгийг ойлгох хэрэгтэй. Үүнтэй холбоотойгоор шударга ёсны тухай асуудал гарч ирдэг.

Өнөөдөр Монголд баян ядуугийн ялгааны талаар их ярьж байгаа. Ер нь мэдээлэлд ойрхон байгаа, шийдвэр гаргахад ойрхон нэг хэсэг нь баяжаад, бүр хууль бусаар хөрөнгөжөөд явж байна. Үүнээс хоцорсон ард иргэдийн амьдрал нь хүнд байгаа. Монгол Улсын эдийн засаг олон дахин нэмэгдсэн. 1990 оноос хойш 20-30 дахин нэмэгдсэн тухай ярьдаг. Сүүлийн хоёр жилд ДНБ хоёр дахин өслөө гэж ярьж байгаа. Гэтэл таны амьдрал, таны орлого сүүлийн хоёр жилд ингэж хоёр дахин өссөн үү?

Тусгаар тогтнолын 100 жилийн ойгоор би УИХ дээр маш тодорхой асуудлуудад анхаарал хандуулж үг хэлсэн. Ямар учраас манай эдийн засаг айлын хаалгаар орохгүй байна вэ? Жирийн иргэний халаасанд ирж наалдахгүй байна. Үүнийг бид шийдэх ёстой. Нэг бол гадаадын томоохон хөрөнгө оруулагчид орж ирж Монголд тусгай эрх эдэлж хөнгөлөлт авч байдаг, нэг бол төр нь оролцож, төрөөр дамжсан хүмүүс тэр боломжийг эдэлж байдаг, хамгийн хүнд ачааг жирийн иргэд үүрч байдаг. Үүнийг өөрчилье. Үүнийг өөрчлөхийн тулд томоохон компаниудад олгодог, олигархиуд гэж хэлэгдээд байгаа нөхдүүдэд олгодог, төрд олгодог, танил хүмүүстээ олгодог, гадаадынханд олгодог тэр нөхцөлүүдээс илүү боломжийг ард иргэдэд олгоё. Юм хийж байгаа бол татварыг нь чөлөөлөөд өгье. Юм хийж байгаа бол төрөөс учруулдаг дарамтыг нь багасгаад өгөө гэдэг ийм шаардлагыг тавьж байгаа. Ингэж ард иргэдийнхээ амьдралаа аятайхан аваад явчих гэж байгаа, бас өөрийнхөө амьдралаас илүү гаргаад бусдыг ажиллуулж байгаа хүмүүсийн амьдралыг өөд нь татахгүй бол Монгол оронд хөгжил цэцэглэлтийн тухай асуудал ярихгүй ээ.

Өнөөдөр энэ асуудлыг л манай улстөрийн намууд яриасай гэж бодож байгаа. Би тэр хурал дээр үг хэлэхдээ, хууль хяналтын байгууллагад ажиллаж байгаа, хууль бусаар хөрөнгөжсөн хүмүүсийн тухай ярьж байсан. “Хөрөнгөлөг хурандаа нар” гэж би ярьж байсан.  Өнөөдөр жишээ нь намуудын хурлаас гаргаж байгаа шийдвэрүүд дээр энэ тухай яригдахгүй байна. Хэрвээ үүнийг ярьж, “Бид үүнийг хэрэгжүүлнэ, ийм арга замаар шийднэ” гэж ярьж байгаа бол би итгэнэ.  

Жишээ нь “авлигын хэрэгт холбогдсон УИХ-ын гишүүд, орооцолдсон байж магадгүй  гишүүдийг бид УИХ-д нэр дэвшүүлэхгүй ээ” гэж улстөрийн намууд хэлж байгаа бол би итгэнэ. Түүнээс биш эдийн засаг 30 дахин өснө, 40 дахин өснө, гоё болгоод өгнө, та нарын амьдрал дээшилнэ гэж амлаад байгаа, цалинг тэд дахин нэмэгдүүлнэ гэж амлаад байгаа хуурамч амлалтуудад итгэхгүй. Нэмэгдүүлэх боломж байгаа бол амласан ч нэмэгдүүлнэ, амлаагүй ч нэмэгдүүлнэ. Эдийн засгийн боломж бүрдээд ирвэл энэ бүхнийг хийж л таарна шүү дээ. Яг ийм асуудал өнөөдөр ярихгүй байгаа. Баян хоосны ялгаа яагаад бий болоод байна вэ гэхээр муу төрөөс л болдог. Төр муу, буруу ажиллаж байгаа, төр үүргээ гүйцэтгэхгүй байгаа учраас энэ баян хоосны ялгаа Монголын нийгэмд асар их газар авч байгаа шүү гэдгийг хэлмээр байна.

Хүмүүсийн амьдрал муу байгаа бол төр муу ажиллаж байна гэсэн үг. Төр гүйцэтгэх ёстой, нийтийн төлөө зүтгэх ёстой тэр үүргээ хэрэгжүүлж чадахгүй байгаа гэсэн үг. Тийм учраас төр өөрөө өөрийгөө эмчлэх ёстой. Төр хууль бус зүйлтэй тэмцдэг, хулгайтай тэмцдэг, авлигатай тэмцдэг газар болохоос биш “эдийн засаг ингэж өслөө, бид ард иргэдээ ингэж тэтгэнэ, та нарт тусална” гэж ярьдаг газар биш. Тийм маягийн социализм, ийм маягийн нийгэм үеэ өнгөрөөсөн. 

Бид иргэддээ үйлчилдэг байх, ард иргэдийнхээ санааг зовоож байгаа зүйлүүдийг шийддэг байх ёстой. Ер нь их мөнгөөр цатгасан, их том эдийн засгийн өсөлт ярьсан амлалт авахыг өнөөдөр УИХ-аас Сонгуулийн тухай хуулиар нь хориглосон байгаа.

“Манай ийм ийм улсууд асуудалтай, тийм учраас УИХ-д нэр дэвшүүлэхгүй” гэж байр сууриа илэрхийлдэг байх ёстой. Энэ бол УИХ-ын гишүүдийн дархлааны асуудалтай холбоотой юм. “Дархлаа” гэсэн ойлголт Үндсэн хуульд заасан хэмжээнд л байх ёстой. Өнөөдөр УИХ-ын гишүүдтэй холбоотой асуудлыг шалгах гэхээр нотлогдоогүй байна гээд буцаадаг. Их Хурал тэр асуудлыг нотолдог газар биш. УИХ бол хууль хяналтын байгууллагаас асуудал тавигдсан л бол тэр дор нь шийдэж өгөх ёстой. УИХ дамжаад асуудал нь шийдэгдэхгүй байгаа төрийн өндөр албан тушаалтнууд маш олноороо бий. Энэ дархлааг алга болгож жирийн иргэдтэй ижил байлгана гэж амлаж байгаа, мөрийн хөтөлбөртөө оруулж байгаа бол би дэмжихэд бэлэн байгаа. Өнөөдөр Монголд юу дутагдалтай байна гэхээр хариуцлага, шударга ёс дутагдалтай байна. Мөнгө бол хангалттай байна. Улстөрчид аманд багтсан тоогоо ярьдаг боллоо. Асуудал бол толгойндоо байна гэж харж байгаа. Асуудал бол УИХ, Засгийн газрын түвшинд, төв суурин газруудад байгаа төрийн төв байгууллагуудын түвшинд  байгаа гэж харж байгаа. Толгойндоо байгаа асуудлыг шийдэхгүйгээр мөнгө амлаад шийдэх боломжгүй.

Манай ард иргэд таван удаа УИХ-ын болон Ерөнхийлөгчийн сонгуульд оролцлоо. Одоо та бүхэн зургаа дахь удаагаа оролцох гэж байгаа. Энэ бүхний туршид ард түмэн хэрсүүжсэн. Сайн, ухаалаг сонголт хийж чадна гэж би хувьдаа бодож байгаа. Тиймээс энэ асуудлуудыг ярих хэрэгтэй. Жишээ нь хариуцлагын асуудлыг ярихад, сая Засгийн газрын шинэ гишүүд бүрдэхэд би засгийн газрыг Их Хурлын гаднаас байгуулах ёстой гэсэн асуудлыг тавьсан. Өнөөдөр манай Үндсэн хуульд зааснаар бол Засгийн газрын гишүүд УИХ-аас ч байж болно, байхгүй ч байж болно. Би хоёр удаа засаг тэргүүлж ажиллаж байсан. Тухайн үед Засгийн газрын гишүүн УИХ-аас байсан ч үе бий, байхгүй байсан ч үе бий.

Ер нь төрийн эрх мэдлийн хоёр ажлыг нэг хүнд төвлөрүүлж хариуцуулж болохгүй гэдэг байр суурь дээр байгаа юм. Өмнө нь энэ алдаа байсан бол үүнийг засъя л гэж байгаа юм.  Өнөөдөр Засгийн газрын гишүүн УИХ гишүүн байхаар олуулаа орж суугаад дээр нь нэг юм уу хоёр гишүүнийг татахад л эргээд ямар ч хариуцлага хүлээхгүй байгаа. Сайдтай холбоотой асуудал Их Хурал дээр тавигдахад хичнээн санал хураагаад ч шийдэгдэхгүй байгаа. Жирийн иргэн хэрэг төвөгт орооцолдсон бол шууд л асуудал нь шийдэгддэг. Ямар ч дархлаа жирийн иргэнд байхгүй. Тэгэхээр энэ асуудлыг ялгаж салгаж өгөх ёстой. УИХ-ын гишүүн өөрийнхөө л ажлыг хийх ёстой. Төрд хууль тогтоох эрх мэдлээс илүү том эрх мэдэл байх ёсгүй гэдэг зарчмыг би баримталдаг. Та нар нэг ажлаа л сайн хий. Хоёр ажил авч ажлыг будилуулж хариуцлагаас зугтаж болохгүй. Засгийн газар гаднаас бүрэлддэг байх юм бол УИХ-ын өмнө Засгийн газрын “чих зөөлөн” байдаг. Хууль тогтоох эрх мэдэл, гүйцэтгэх эрх мэдэл хоёр тусдаа хэрэгжиж байх ёстой. Тэр хоёрыг холиод нэг хүн дээр аваад ирэхлээр энэ ажил явахгүй байгаа юм. Ийм учраас энэ асуудал дээр би хууль санаачилна. Миний харж байгаагаар Ерөнхий сайдаас бусад бүх Засгийн газрын гишүүд УИХ-аас гадуур байх ёстой.

Хэрвээ УИХ-ын гишүүн Засгийн газрын гишүүн болж байгаа бол УИХ-ын гишүүнээсээ чөлөөлөгдөх ёстой. Энэ эрх зүйн үндсийг энэ сонгуулийн өмнө бүрдүүлж өгөх ёстой. Үүнийг ярьж буй УИХ-ын гишүүн, үүнийг дэвшүүлж байгаа улстөрийн намыг бид дэмжих ёстой.  Ер нь яагаад нийгэмд шударга ёс байхгүй байна. Хууль хяналтын байгууллага, цагдаагийн байгууллага, бусад хүчний байгууллагуудад байгаа хууль бусаар үүссэн янз бүрийн хэлхээ холбоог таслах ёстой. Явж явж хууль өөрчилнө гэж яриад байдаг, энэ нь хүнтэй л холбогддог юм. Тийм учраас үүний төлөө ажиллана гэж хариуцлага, шударга ёсны төлөө тодорхой зүйл ярьж, амлаж, бас тодорхой алхмуудыг хийж чадаж байгаа бол би тэр улстөрийн хүчнийг дэмжихэд бэлэн байна. Би Ерөнхийлөгч болж гарч ирээд УИХ руу хамгийн анх оруулсан хуулийн төсөл бол Эрүүгийн хуульд авлигатай холбоотой шинэ заалтуудыг нэмж оруулах санаачилга байсан. Түүнийг УИХ хоёр жил гаруй хэлэлцэхгүй явж байна. Дандаа хойш тавьж байна. Хөрөнгө мөнгөтэй холбоотой, сандал суудалтай холбоотой асуудал руу гүйж орж байгаа. Тэр хуулийг хойш нь тавьсаар байгаа. Сая ашиг сонирхлын хуулиар зарим нэг зүйл заалт нь орсон байна лээ. Дахиад би хуулийн төсөл оруулна. Өнөөдөр ард түмний төлөө ажиллах ёстой албан тушаалтан буруу ажил хийсэн бол түүнд шийтгэл нь хатуу байя. Жирийн иргэн санаандгүй алдчихсан бол шийтгэл нь зөөлөн байя. Ийм л асуудлыг би байнга тавьж байгаа. Тэгээд энэ асуудлаараа хууль санаачилсан байхад гурав дахь жилдээ баталж өгөхгүй байна. Тэр хуулийг хамгийн түрүүнд авч хэлэлцэх ёстой. Хэрвээ шударга ёс бий болгоё гэвэл шүүх эрх мэдлийг бид цэгцлэх ёстой.     

Шүүхтэй холбоотой зургаан том хуулийн төслийг би санаачилж УИХ-д өргөн барьсан. Бас л хэлэлцэгдэхгүй байна. Би үүнийг дахин дахин шаардах болно. Миний нэрийн өмнөөс яриарай гэж намайг Монголын ард түмэн сонгосон. Тэр зургаан хуулиар асуудал бүрэн шийдэгдэхгүй. Монголын хуульчдын тухай асуудлаар тусад нь хууль санаачилж байгаа. Зөвхөн тэр дундаас хууль хяналтын байгууллагад ажиллаж байгаа хүмүүсийн ёс зүйтэй холбоотой, хариуцлага алдвал яах юм, сайн ажиллавал хэрхэн урамшуулах юм, тэр бүх механизмуудыг нь бид суулгаж өгсөн. Ер нь хууль бус зүйлтэй тэмцэнэ гэдэг бол амь өрссөн, хэцүү тэмцэл байдаг юм.

Зоригтой хүн, ард түмнийхээ төлөө явдаг хүн, эрх чөлөөнд хайртай хүн, иргэнийхээ эрх, эрх чөлөөг хүндэтгэдэг хүмүүс л энэ хуулийг хэрэгжүүлж чадна. Тэр зургаан хуулийн төсөл батлагдах ёстой, дараа нь эрүүгийн байцгаан шийтгэх хууль, эрүүгийн хууль, Иргэний хэргийг шүүхэд хянан шийдвэрлэх хууль гээд хуулиудад хийх маш том өөрчлөлтүүд байгаа. Энэ хуулиудад оруулж өгөх өөрчлөлтүүдээ бэлдчихсэн байгаа. Өмнөх нь явахгүй, хойдох нь орохгүй ийм л байдалтай байж байна. Тэгэхээр энэ асуудал дээр дэмжлэг үзүүлж байгаа, ингэж ажиллах хүмүүсийг би дэмжиж болно. Би Ерөнхийлөгч болж гарч ирээд бас нэг шийдсэн асуудал бий. Энэ бол “Монгол Улсын газар нутгийн 50 хувь нь буюу тал хувь нь гадныханд оччихсон байна, бүр аюул боллоо” гэсэн асуудалд анхаарлаа хандуулсан. Маш их эсэргүүцэлтэй тулгарч, Аюулгүйн зөвлөлөөр оруулж шийдвэр гаргуулж, Их Хурал руу оруулж ашигт малтмалын хайгуулын лиценз олгохыг зогсоосон.  Үүнийг зогсоохгүй бол болохгүй байсан. Зүгээр нэг хуудас цаас, зөвшөөрлөөр Монголын баялгийг хоорондоо зардаг болсон байсан. Монгол хүн авч байгаа бол нэг хэрэг. Гэтэл монгол хүн аваад дандаа гадны хүнд өгдөг болсон байсан. Монгол хүний гарт байсан ашигт малтмал тэр хуудас цаасаар дамжаад гадны хүн рүү шилжээд байсан.

Манай ашигт малтмал бол цүнхний ашигт малтмал болчихсон байсан. Албан тушаалтнуудыг, мэдээлэлд ойрхон дарга нарыг хөрөнгөжүүлдэг ашигт малтмал болчихсон байсан. Үүнийг бид хоёр жил гаруй зогсоож байгаа. УИХ-руу жил бүр санал оруулж энэ хугацааг хойшлуулж байгаа. Ашигт малтмалынхаа хуулийн өнгөрсөн алдаанаас нь сургамж авсан, сайн, шударга, ард иргэдийнхээ төлөө баялгаа ашиглах тийм хууль гартал би хойшлуулна гэж үзэж байгаа. Ард иргэдтэйгээ олон газар уулзлаа. үүнийг олон газар ард иргэд алга ташин дэмжиж хүлээн авч байгаа. Тэгэхээр ард иргэдийн дэмжиж байгаа, нэгэнт асуудал болсон энэ бэрхшээлүүдийг бид шийдвэрлэх шаардлагатай.

Цаашдаа орон нутагт ашигт малтмалыг хайна, олборлоно гэхэд тухайн аймаг сумын иргэд зөвшөөрөхгүй л бол, дэмжихгүй л бол ямар ч ашигт малтмалын хайгуул, ашиглалт тэнд байдаггүй ийм зарчмыг бид хэрэгжүүлэх гэж байгаа. Одоо шинээр гарах хуулийн гол үндэслэлийг энэ.

Тэгэхээр ард түмний зовлонг мэдэрсэн хүмүүс ярих ёстой. Манайд чинь дарга нар, эрх мэдэлтнүүд эдийн засгийн өсөлт, бий болж буй баялаг дээр “ажиллаад”, тэндээс ашиг аваад ард түмнээсээ бүр тасарчихсан байна. Ядуу хүний зовлонг баян хүн ойлгохгүй, өлсгөлөн хүний зовлонг цатгалан хүн ойлгохгүй гэж үг бий. Өнөөдөр ийм л байдалтай болчихоод байна. Та нарын дарга нар, хотод том том хурал дээр яригдаж байгаа хөтөлбөрүүдийг та бүхэн сонсоо биз дээ. Амьдралаас хичнээн хол байна? Тэд утааны тухай ярьж байна уу? Монголын газар нутгаар нэг тарсан хогны тухай ярьж байна уу? Жирийн иргэдийн амьдралын тухай ярьж байна уу? Байгаль орчинд учирч байгаа аюулын тухай ярьж байна уу? Хамгийн гол нь шударга ёсны тухай ярьж, асуудал гаргаж тавьж байна уу? Энэ бүхнээс тэдний яриа маш хол байна. Намайг 21 аймгаар тойроод явахад жирийн иргэдийн ярьж байгаа зүйлийг дарга нар ярихгүй байна. Газар тэнгэр шиг зөрүүтэй байгаа юм.

Ер нь ард түмний төлөө ажиллая гэж байгаа амлалтын үг бол амнаас гардаг биш, зүрхнээс, үнэлэмжээс гарч байх ёстой гэж боддог. Ардчиллын төлөө хорин хэдэн жил Монголчууд бид тэмцэж ирлээ. Бид бүгдээрээ зүтгэсэн. Ардчиллыг устгадаг зүйл нь авлига, хариуцлагагүй, шударга бус байдал. Бидний бий болгосон амжилтад хохирол учруулахаар байгаа бол бид түүнийг өөрчлөх ёстой. Энэ итгэл үнэмшил хүний зүрхнээс өөрөөс нь гарах ёстой. Муу хүн л хүүхдийн хоолыг булааж иддэг. Өнөөдрийн муу төр хойч үеийнхнийхээ хоолыг булааж, боломжийг хулгайлдаг. Зөвхөн боловсролтой хүмүүс төдийгүй хамгийн гол нь сайн хүмүүжилтэй, сайн ажилтай, юмхнаар юм хийж чаддаг, бидний өвөг дээдсийн өв уламжлалыг үргэлжлүүлж чаддаг хүмүүс л өнөөдрийг авч явдаг. Өнөөдөр нийгмийн дундаж хэсгээ дэмжихгүй байгаа, жижиг дунд бизнесээ дэмжихгүй байгаа, юм хийе гэж байгаа хүмүүсээ дэмжихгүй байгаа, бэлэн ам өгч байгаа энэ нөхдүүдээс залхлаа, ханалаа.

Би ч тэр бэлэн ам өгөхөд нь оролцож, амлалт өгч байсан. Сайн хүн гэдэг бол хийсэн алдаанаасаа сургамж авсан хүнийг хэлдэг. Би хувьдаа алдаж явсан алдаануудаасаа сургамж аваад энэ алдаагаа засъя л гэж байгаа юм. Эндээсээ бүгдээрээ дараачийн гаргах шийдвэртээ сургамж аваад явъя гэж байгаа.

Манай төрийн алба бол ах дүү амраг садан, ойр танилаа цуглуулдаг цуглуулга болж хувирсан. Ер нь төрийн болоод нутгийн захиргааны орднууд хуримын ордон шиг болсон байна. Энэ байдал дээр бид цэг тавих ёстой. Төрийн алба бол төрийн алба биш “өөрийн алба” болсон байна гэж хэлж байгаа. Төрийн алба бол түмэнд үйлчлэх ёстой алба.  Төрийн албаны зөвлөл, энэ бүх бүтэц бүрэлдэхүүнийг бүр үндсээр нь өөрчлөх ёстой. Өнөөдөр үүнийг ярьж байгаа хүн байна уу? Улстөрийн намууд гэж ард иргэдийг дунд нь хуваадаг, хатуу гишүүнчлэлтэй, үгүй тэгээд ямар гоё гоё тоогоор гишүүн элсүүлдэг гээч.

Тэдэн зуун, тэдэн мянган гишүүн элсүүллээ гэнэ. Тэр ер нь ард түмний амьдралд  хэр наалдаж байна?  Ингэж ард иргэдийг бөөндүүлж намд элсүүлж болох уу? Улстөрийн үзэл бодол гэдэг чинь надад байдаг миний хувь хүний асуудал болохоос биш бөөнддөг ажил, бөөний бараа юм уу?  Тэгж бөөнөөр нь намд элсүүлдэг энэ байдлыг би буруу гэж үзэж байгаа. Би ч өөрөө өмнө нь намын дарга байсан. Өнөөдөр би намуудыг шүүмжилдэг. Намын том том ордон бариулдгаа боль оо. Ард түмний дэмжлэгээр олж авсан суудлынхаа хэмжээнд төрөөс өгсөн байшинд орж суу. Наад улстөрийн намын хуулиа бүрэн өөрчил. Энэ байгаа намуудыг татан буулгаад эргүүлээд шинээр зохион байгуулалтад оруул гэсэн ийм шаардлагыг тавьж байгаа. Ийм хэмжээнд ярих ёстой.

Ийм хэмжээнд ажиллаж байж асуудлыг томоор харж байж, чанга шаардаж байж тэгээд дундаас илүү хувиар асуудлаа биелүүлж чадвал тодорхой амжилтад хүрнэ. Улстөрчдийн болон улстөрийн намуудын хөтөлбөрт энэ ороосой гэж бодож байгаа. Өнөөдөр жирийн ард иргэдийн өмнө, эгэл залуучуудын өмнө ямар асуудал тулгамдаж байна? Хамгийн хүндрэлтэй асуудал бол орон байр. Бүр цахилгаангүй, лааны гэрэлд суудаг, хүүхдүүдээ унтуулчихаад данх ус халаагаад ээлжилж усанд ороод бие биенийгээ угаагаад сууж байгаа шүү дээ. Ийм байдлаар хэдэн жил явах юм бэ, Монголын ард түмэн? Энэ өнөөдөр Чойрт ч, сумын төвүүдэд ч Улаанбаатарт байдаг шиг болсон байх ёстой. Ард түмэн боловсон бие засах газартай, боловсон халуун устай байх ёстой. Үүнээс бид ард иргэдийгээ хичнээн холдуулж байна? Үүний тухай яагаад ярихгүй байгаа юм бэ?

Өнөөдөр төр гурван өрөө байр, тусдаа хоёр давхар байшин, хаусны төлөө хөөцөлдөх хэрэггүй. Тэр бол ашиг олдог бизнесийн байгууллагын хийдэг ажил. Төр юу хийж болох вэ гэхээр ард иргэдээ нэг өрөө байраар хангах боломжийг бүрдүүлэх ёстой. Өнөөдөр  Улаанбаатарт баригдаж байгаа хорооллуудын  нэг өрөө байр дуусчихсан байгаа. Ийм их эрэлт хэрэгцээ байна. Аймгийн төвүүдэд нэг өрөө байрны үнэ бараг 2 өрөө байрны үнэтэй тэнцэж байна. Үүнийг манай шийдвэр гаргадаг нөхдүүд мэдэж байгаа юу?

Нэг өрөө байраар, 40 хавтгай метр  байраар хангахын тулд бид дэд бүтцийг бүрдүүлээд газрыг нь үнэгүй гаргаж өгөх ёстой.  Газрыг нь гаргана гэхээр манайхан таньдаг мэддэг хүмүүстээ, мөнгө өгсөн хүмүүстээ өгдөг. Газарт төлсөн авлигаа байрныхаа үнэнд шингээгээд хөөрхий  ард иргэдээс татдаг. Үүнийг бид зогсоох ёстой. Халуун хүйтэн усыг нь, замыг нь тавьж өгөөд ийм бүтэц бүрдүүлж өглөө, энд ирээд байшин барь, үүний төлбөр тэдэн төгрөгөөс дотогш байна, ард иргэд жишээ нь сар бүр 100 мянган төгрөг төлөөд явахад 10 жилийн дараа та байртай болох юм байна гэх мэт ийм боломжийг иргэддээ гаргаж өгөх хэрэгтэй.

Хүмүүс үүнийг яриад байна. Төр яагаад үүнийг хийхгүй байна вэ? Төрийн шийдвэр гаргаж буй хүмүүс өнөөдөр яагаад энэ асуудал дээр ажиллахгүй байна? 100 мянган айлын орон сууц, тэдэн мянга л гэж яриад байна. Тэр дотор дандаа 2-3 өрөө байр орж байна. Ард иргэдэд, залуучуудад хэрэгтэй байгаа тэр нэг өрөө байрыг нь барьж өг л дөө. Хоёр, гурван өрөө байртай болох гэж байгаа бол төрийн бүрдүүлж өгсөн нэг өрөө байрнаас дээшээ явцгаа, түүнийгээ өөрсдөө олж авцгаа. Түүнийг боломжтой хүмүүс нь олж авдаг. Тэр бол бизнесийн асуудал, тэр бол жирийн ядарсан иргэний асуудал биш. Ийм асуудлыг яагаад ярихгүй байна вэ? Энэ шийдвэрийг гурав дөрвөн жил гаргахгүй, яагаад хэрэгжүүлэхгүй, мөнгө нь олдохгүй байгаа юм бэ?

Бий болсон байгаа баялаг, бий болсон мөнгөнөөс авах гэхээр уургын морь шиг дайрдаг. Иргэний хүний өмнөөс ярьсан, иргэний асуудал, ядуу хүний асуудал шийдүүлэх гэхээр мэлхийн хурдаар эсвэл налайгаад хойшоо сандлаа түшээд суучихдаг ийм төр монголд хэрэггүй. Энэ байдлыг бид шийдүүлж явах ёстой. Би түрүүн хэлсэн асуудал бол толгойндоо, тархиндаа байна гэж хэлсэн. Асуудлыг шийдэхийн тулд тархины өвчнийг  нь анагаахгүйгээр явж болохгүй. Төрд зүтгэх гэж байгаа хүмүүс шинэ үзэл бодолтой, шинэ эрмэлзэлтэй, юм хийх, алдаанаасаа ухаарсан хүмүүс очих ёстой. 21 аймгаар тойрч ирээд өнөөдөр би энэ дүгнэлтийг танай аймаг дээр ярианыхаа эхэнд хэлсэн юм. Иймэрхүү байдлаар ард иргэд нүдээ нээж харж асуудалд хандаж сонголт хийгээсэй гэж бодож байгаа. Нэг өдөр хийсэн сонголтоос таны бүхэл дөрвөн жилийн амьдрал хамаарна. Өнөөдөр мөнгөтэй болсон олигархиуд нэг удаа таны гар дээр мөнгө хаяж магадгүй. Харин дөрвөн жилийн турш өдөр бүхэн таны халаасыг хоослож байдгийг ойлгох хэрэгтэй. Ингэж байж ард түмэн сайн сонголт хийх ёстой. Энэ ажлыг бид хамтарч хийх хэрэгтэй, энэ шаардлагыг бид хамтран тавих ёстой. Энд салхи оруулах цаг болсон.  Би зөвхөн захаас нь хэллээ, мөсөн уулын оройг л хэллээ. Түүнээс биш бүх зүйлийг хэлээгүй. Бусдыг нь ард иргэдээс сонсож болно. Ийм асуудлыг шийдүүлэхийн төлөө иргэдтэйгээ хамтран ажиллахад бэлэн байна. Дахиад монголын ард түмэн гадны тусламжийн будаа горьдсон байдлаар явж болохгүй. Монголын ард түмний нэрээр бид хэцүү үед гаднаас тусламж авдаг, ард иргэддээ тарааж өгдөг үе байсан.

Улстөрийн намууд иргэдийн бэлэнчлэх сэтгэлгээн дээр улам сайн тоглодог болж байна. Үүнийг одоо болъё. Энэ 1.0 сая, 1.5 сая төгрөг амлагдах ёстой байсан байх гэж би хувьдаа боддог юм. Хэрвээ үүнийг амлаагүй байсан бол, аягүй бол өнөөдөр бүр давуулаад амлаж байгаа. 2008 онд амласан энэ зүйл буруу зүйл байжээ, эдийн засагт ард иргэдийн амьдралд сайн зүйл авчрахаасаа илүү муу зүйл авчирдаг гэдэгт улстөрчид бүгдээрээ цэгнэлт хийсэн байх ёстой. Энэ бол сайн зүйл авчрахаасаа өмнө буруу зүйл авчирдаг гэдгийг ойлгосон. Үүн дээр дүгнэлт хийгээд цаашид шударга ёсыг, төрийг зөв байранд нь тавьж зөв үйл ажиллагаанд нь оруулахын тулд амлалтууд гарах ёстой.

Ийм зүйлүүд яригдаасай гэж хүлээж байхад харагдахгүй байгаа нь харамсалтай. Дахиад л бөөн буян амласан хүмүүс, буян амласан бурхад сонгуулийн жил та нарт харагдаад л дөрвөн жил Улаанбаатарт очоод бүгдэг шүү дээ. Үүнийг та бүхэн сайн мэдэж байгаа. Орон нутагт эрх өгнө гэж яагаад ярихгүй байна. Ашигт малтмалын эрх мэдлийг орон нутагт өгье, татварын тодорхой түвшин бий болгоод тэрнээс доошоо татвар тогтоодог, чөлөөлдөг эрхийг нь орон нутагт өгье. Говьсүмбэр аймгийн ИТХ шийддэг байх ёстой. Тодорхой хувийг эндээ аваад үлд. Тэгээд эндээ сургуулиа засна уу, эмнэлгээ засна уу, ахмадууддаа тэр мөнгийг нь өгнө үү? Энэ асуудлаа Говьсүмбэрт нь шийдээ гэж өгөх тухай яагаад ярихгүй байгаа юм бэ? Бүх эрх мэдлийг Улаанбаатар луу татаж авдаг, бүх зүйлийг тэнд шийдэх гэж оролддог байдал газар авсан.   

Манай Их Хурлын гишүүд тойрогт хуваарилсан мөнгөө “Миний мөнгө” гэж ярьдаг. “нэг тэрбум төгрөг надад хуваарилсан”, “гурван тэрбум төгрөг надад хуваарилсан”, “миний багцаас хийгдсэн ажил” гэж өнөөдөр ярьж байна. Манай Их Хурлын гишүүд тэр мөнгөнөөс өөрсдөө авдаггүй гэж байдаг. Яг яриаг нь сонсоод байхаар “миний багцаас энэ шийдэгдсэн, тэр шийдэгдсэн” гээд ярьж байна. Өнөөдөр Их Хурлын гишүүд сангийн сайд биш, гүйцэтгэх засаглал биш гэдгийг ойлгох хэрэгтэй. Тэр мөнгөний зарцуулалт буруу байгаа бол тэр сайдыг ажлаас нь өөрчлөөд ард түмний мөнгө зөв зарцуулагдаж байгаад хяналт тавиад сууж байх ёстой хүмүүс өөрсдөө тэр мөнгөнөөс авчихсан буян амлаад ганц нэг юм шийдсэн дүртэйгээр “эргэж орж ирж байгаа”. Энэ бол шударга бус байна. Энэ бол бидний сонгосон зам биш шүү. Энэ бол монголын ардчиллыг хамгийн ихээр доройтуулж байгаа зүйл. Үүнийг таслан зогсоох ёстой. Үүн дээр шаардлагатай хуулиудыг манай Их Хурал санаачлах ёстой шүү дээ. Их Хуралд байгаа том гэж яригддаг намууд санаачлах ёстой. Яагаад санаачлахгүй байгаа юм бэ? Яагаад энэ бүхнийг яриад байхад оруулахгүй байгаа юм бэ? Ерөнхийлөгч санаачлаад оруулсан хуулийг яагаад батлахгүй байгаа юм бэ?

Тодорхой ганц нэг зүйлээр дандаа хойш нь татдаг. Яг тодорхой ганц нэг зүйлийг нь харахаар өчүүхэн жижиг хувийн болон улстөрийн сонирхол нуугдсан байдаг. Энэ дээр эргээд ард иргэдтэйгээ хамт асуудал ярьдаг цаг ирж байна.  Миний ард түмээн энэ дээр сэрэх ёстой, харах цаг болсоон. Явсан замаа эргэж харъя, явах гэж байгаа замаа урагшлуулаад нэг харъя. Бид чинь өөрийн үр хүүхэдтэй, хойч үетэй ард түмэн шүү дээ. Төр буруу байгаа бол ямар ч сайн зүйл биелэхгүй. Төр танд үйлчилдэг байх ёстой болохоос биш дарангуйлагч болох ёсгүй, дарлагч байх ёсгүй. Дарга нар бол тусгай хүмүүс биш, ард түмэн байгаа учраас дарга нар байгаа шүү, үүнийг л ойлгох ёстой. Ингэж ард түмэнтэйгээ наалдаж, ард түмэн рүүгээ орж байж асуудал шийдэгдэнэ. Энэ дээр манай ард түмэн хатуу нэхэлтэй байгаасай гэж боддог юм.

Анхаарал тавьсан Та бүхэндээ баярлалаа.