-Юуны өмнө парламентаас гадуурх бусад намын төлөөллийг УИХ-д аль болохоор өргөн оролцуулах бололцоо нээгдэнэ. Хоёр нам парламентыг эзэлчихсэн, нэг хэсэг нь гудамжинд, ийм байдлаар цааш явж болохгүй нь. Бусад намын дуу хоолойг төрийн хэрэгт зайлшгүй оролцуулах хэрэгцээ байна. Ийм шалтгаанаар сонгуулийн тогтолцоонд пропорциональ элемент оруулж өгсөн. Ингэснээр бусад намууд төлөөллөө УИХ-д оруулах бололцоотой боллоо.

Хуучин мажоритар тогтолцоотой байхад үнэн хэрэгтээ бусад намд бололцоо байгаагүй. Яагаад гэвэл үндэсний хэмжээнд зохион байгуулагдсан нам нь ердөө л МАН, АН хоёр. Мажоритар тогтолцоотой байхад бусад нам нийт улс орондоо хүрч сонгогчдоос санал авах боломж тааруу байсан. Одоо боломжтой болж байна.

-Хэрэв таван хувийнхаа босгыг давж чадвал шүү дээ?

-Тооцоогоор бол ихэнх нь таван хувийн босго давж чадахаар юм би­лээ. Өнгөрсөн хугацаанд цэвэр мажо­ри­тариар олон удаа сонгууль явуулж үзсэн л дээ. Ялгаатай нь нэг мандаттай, олон мандаттай л байсан. Тэгэхэд сонгогчдын санал, суудал хуваарилалт хоёрын хооронд зөрүү өндөр гардаг байсан. МАН гэхэд хоёр ч удаа үнэн хэрэгтээ сонгогчдын 50 хувийн саналыг авч чадаагүй мөртлөө парламентын суудлын 90 гаруй хувийг авсан. Ингэж айхавтар том зөрүү гардаг. Сонгогчид бүр гайхдаг байсан шүү дээ. Тавиад хувийн саналтай мөртлөө 90 гаруй хувийн суудал авна гэж юу гэсэн үг вэ гэж. АН хоёр ч удаа сонгогчдын 50 гаруй хувийн санал авсан хэрнээ УИХ-д ердөө л дөрөв таван суудалтай үлдэж байсан.

-2000 онд ганц суудалтай үлдсэн…

-Тийм бүр ганц суудалтай ч үлдэж байсан. Ингээд харахаар цэвэр мажоритар ийм осолтой. Зуун хувь пропорциональ болгож чадаагүй нь сонгогчдынхоо төлөөллийг бас бүр байхгүй болгож болохгүй, бүх юм намын болчихож бас болохгүй гэж үзсэнийх. Ингээд нам, сонгогч хоёрын сонирхлыг уулзуулах гэж холимог тогтолцоо авсан хэрэг.

-Зарим гишүүн хэлээд эхэллээ шүү дээ. Одоо тэгээд яахав. Гишүүд гурван хэсэг ялгарч суух уу. Тойргоос гарсан хэсэг, намын нэрээр орж ирсэн хэсэг, тойрогт өрсөлдөж унасан ч 28 хувийн босго давсан гээд пропорциональ руу гулссан хэсэг гэж тусдаа суух уу гээд яриад эхэллээ?

-Улс төр хийгээд байгаа юм уу, зориуд мэдэн будилаад байгаа юм уу, хуулиа сайн мэдэхгүй байгаа юм уу, тэгж хэлж байгаа гишүүдийг гайхаад л байгаа юм. Би Сэлэнгээс сонгогдсон ч гэсэн УИХ-ын гишүүнийхээ хувьд ард түмний элч. Миний статус, эрхийг Үндсэн хууль тогтоогоод өгсөн байдаг. Яаж  хаанаас сонгогдсоноос үл шалт­гаалаад УИХ-ын гишүүн хэн бэ гэдгийг тов тодорхой заасан байдаг. Би намаас нэр дэвшсэн байна уу, эсвэл тойрогт нэр дэвш­­с­эн байна уу ялгаагүй, ард түмний элч.

Хуучин бол намаасаа зөрөөд бие дааж өрсөлдөөд сонгуулиар гараад ирсэн хүмүүс УИХ-ын гишүүн, ард түмний элч л байсан биз дээ. Манай Үндсэн хуульд юу гэж их сайн зааж өгсөн бэ гэвэл УИХ-ын гишүүний статусыг “та нар яаж ч гарч ирсэн хамаагүй, сонгуулиар гарч ирээд УИХ-ын гишүүн л болсон бол ард түмний элч шүү” гэдгийг их тодорхой заасан.

-Зарим гишүүн Сонгуулийн хуу­лийг халуун дээр нь Цэцэд өгөх юм ярьж байна. Нэгд, Үндсэн хуулийн шууд сонгоно гэсэн зарчмыг зөр­чиж байна. Хоёрт, мандатын тоог цөөлс­нөөс болоод орон нутаг, алслагдсан аймгийг төлөөлөх төлөөлөл цөөрч, төр, ард түмний холбоо бүдгэрэх гээд бай­на гэх зэрэг шалтгаан тоочиж байна. Энэ талаар та ямар байр суурь­тай байна?

-За яахав тэр гишүүд хэн нэг иргэнээр дамжуулаад асуудлаа Цэцэд тавих л байлгүй. Зөв л дөө, Цэцэд тавиад маргаанаа хурдхан нэг тийш болгосон нь дээр. Бид бүх асуудлыг зөв хараагүй байж болно шүү дээ. Алдаа оноогоо эртхэн ярьсан нь дээр. Шууд сонгоно гэдэг чинь сонгогч биеэрээ очиж санал өгөхийг хэлж байгаа юм шүү дээ. Энэ намын төлөө юм уу, энэ хүний төлөө өгөх саналаа хүнээр дамжуулалгүй өөрөө өгөхийг хэлээд байгаа юм. Шууд бус сонгууль гэдэг бол жишээ нь, АНУ-ын Ерөнхийлөгчийн сонгууль. Миний өмнөөс өөр хүн очиж санал өгдөг. Би тэр хүнээ сонгоод тэр хүн миний өмнөөс АНУ-ын Ерөнхийлөгч хэн бэ гэдэгт санал өгдөг. Үүнийг тэр гишүүд мэдэж байгаа л даа. Яагаад тийм зүйл яриад байгааг ойлгохгүй байна.

Ирэх сонгуульд 26 тойрог хэвээрээ. Зөвхөн нэр дэвших мандат л цөөрсөн. Тэгснээр тойргийг төлөөлөх эрх багасч байгаа юм биш. Би Сэлэнгэ аймгийг төлөөлдөг. Энэ хуулийн дараа мөн л Сэлэнгийг төлөөлнө. Миний төлөөлөл багасахгүй. Тэгэхээр олон, цөөн мандаттай хамаагүй, тэр тойрог өөрийн төлөөлөлтэй л байгаа биз дээ. Төлөөлөл алдагдаж байгаа зүйл ерөөсөө байхгүй.

-Эмэгтэй нэр дэвшигчдэд анх удаа квот тавьж өглөө шүү дээ?

-Тэгэлгүй яахав. Би бүр анхнаасаа квотыг дэмждэг, жендэр мэдрэмжтэй гишүүн гэж шагнал авсан шүү дээ. Яагаад тэгсэн бэ гэвэл яг илэн далангүй хэлэхэд эмэгтэйчүүд эрчүүдийг бодвол нийгмийн хариуцлагаа сайн ухамсарладаг. Эмэгтэй хүн бол миний хүүхэд хаана амьдрах вэ гэдэг асуултын хариултыг хамгийн уйгагүй хайдаг хүмүүс. Эмэгтэйчүүд миний хүүхэд сайхан оронд амьдрах ёстой гэдэг хүсэл зоригтоо их тууштай байдаг. Би олон удаагийн сонгуулиар гарч ирсэн парламентын эмэгтэй гишүүдийг ажигладаг байсан. Эрчүүдийг бодвол ажил хэрэгч, асуудалд нухацтай ханддаг. Тиймээс би дандаа дэмжиж байсан.

-Гэтэл эмэгтэйчүүдийн 20 ху­вийн квот нөгөө 28 хувийн босго дав­­сан ч тойрогтоо ялагдсан хүмүүс пропорциональ тал руу шилжиж ирэхэд доошоо шахагдаад байхгүй болох вий. Нэр төдий квот үлдэх вий гэсэн болгоомжлол бас байна л даа.

-Үгүй, тэгэхгүй л дээ. Квотыг хуулиар зааж өгсөн. Эмэгтэйчүүдэд нэ­гэнт хуулиар оноосон эрхийг нь эдлүүлэхгүй гэвэл тэр улс төрийн хүчин нэлээд хүнд байдалд орно.

-Эмэгтэйчүүдийн дийлэнх про­пор­циональ талд нэр дэвших байх л даа. Мажоритар бол маш их мөнгө, хөрөнгө, хүч шаарддаг учраас. Гэтэл тойрогт ялагдсан ч босго хувиа авсан нөхөд пропорциональ руу гулсахад эмэгтэйчүүд веб сайтын өмнөх мэдээ шинэ мэдээ ороход урсаад доошил­чихдог шиг юм болох вий гэсэн бол­гоомжлол төрөөд байгаа юм?

-Бас тийм болгоомжлол төрнө л дөө. Би тийм зүйл болохгүй байх гэж найдаж байна.

-Үндэсний цөөнхийн асуудлыг яаж шийдэх бол. Баян-Өлгийд гэхэд мандат цөөрсөн шүү дээ. Гурван ка­зах гишүүн орж ирдэг байсан бол хоёр болно. Үүнийг яах вэ?

-Үүнийг шийдэхийн тулд зориуд ажлын хэсэг дээр санал оруулаад хамгийн олон суудал авсан нам нь заавал нэг казах хүнийг квотод багтаах ёстой гэсэн. Би жишээ нь, Засгийн газрын нэгээс доошгүй гишүүн заавал казах хүн байх ёстой гэсэн саналыг АН-д байнга тавьж байгаа. Төр удирдах хэрэгт үндэсний цөөнхөө заавал оруулах ёстой.

-Пропорциональ талд дэвших 28 нэр дэвшигчээ яаж гаргаж ирэх вэ. Намын даргын тойрон хүрээлэгч, шадар хүмүүс голдуу гарч ирнэ гэсэн яриа гараад удсан?

-Уг нь Улс төрийн намуудын ту­хай хуульд заасан байдаг. Нэрсийн жагсаалтыг заавал сонгуулиар гаргана гэж.  Тухайн хуульд өөрчлөлт орчихгүй л бол намын даргын үзэмжээр биш, сонгуулиар гаргана.

-Намын дотоод сонгууль, сунгаа маягийн зүйл хийх үү?

-Дотоод сонгууль явуулна. Нам бүр өөр өөрийн дүрмээр зохион байгуулах байх. Зарим нь сунгаа хийх байх. Зарим нь их хурлаараа ч юм уу, бүгд хурлаараа оруулаад гаргаж ирэх байх. Энэ их чухал.

-Хэрэв Үндсэн хуулийн Цэцэд иргэн ханддаг ч юм уу, эсвэл Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Сонгуулийн хуульд хориг тавьчихвал Сонгуулийн хуульд гар хүрч болохгүй хуулийн хугацаа хэтэрнэ. Тэгвэл шинэ хууль хүчингүй болох уу, эсвэл хуулиа хугацаанд нь баталсан болохоор хориг тавьсан ч хамаагүй юү?

-Ямар ч гэсэн УИХ хуулиа хуга­цаанд нь баталсан гэж үзнэ. Үндсэн хуулийн хоригийг хэлэлцдэг тусгай процедуртай. Түүгээрээ явах байх. Тэр бол хууль батлагдсаныг үгүйсгэдэг үйл ажиллагаа биш. Хуульд бүхэлд нь хориг тавиагүй, зүйл заалт дээр хэсэгчилсэн хориг тавибал хууль байж л байна. Тэгэхээр хууль бүхэлдээ хүчингүй болно гэсэн эрсдэл байхгүй л гэж бодож байна.

-Та архи, тамхины үйлдвэртэй, тэдгээрийг үүсгэн байгуулагч, ман­суу­руулах бодистой холбоотой хэ­рэгт орооцолдсон хүнийг УИХ-д нэр дэвшүүлэхгүй гэсэн Х.Баттулга гишүүний саналыг байнгын хорооны хурал дээр маш хүчтэй эсэргүүцсэн. Үүнийг иргэд янз бүрээр хүлээж эвч байх шиг байна. Та яагаад тэгж хүчтэй эсэргүүцсэн бэ?

-Би түүнийг бүр эцсээ хүртэл эсэргүүцсэн. Одоо ч тэгснээ зөв гэж бодож байгаа. Хамгийн гол аюул нь юу байна вэ гэвэл хуулиар хориглоогүй үйл ажиллагаа явуулсных нь төлөө иргэнээ яллаж, улс төрийн эрхийг нь хааж болохгүй. Архийг үйлдвэрлэх, борлуулах эрхийг хуулиар хориогүй шүү дээ. Тэгсэн чинь түүнийг яллаад “Чиний сонгогдох эрхийг хасна” гэж огт болохгүй байхгүй юү. Манай Үндсэн хуульд нийцэхгүй асуудал. Хар тамхийг үйлдвэрлэх, борлуулахыг бол хуулиар хориглодог. Түүнтэй холбогдсон хүмүүс бол бүр юун УИХ-ын гишүүн болох, барьж аваад шоронд хийчихнэ биз дээ. Түүнтэй адилхан архи, тамхины үйлдвэрлэлийг Монголын нутаг дэвсгэр дээр хориглочихсон байсан бол УИХ-ын гишүүнд дэвшихгүйгээр барахгүй бас л шууд шоронд хийнэ шүү дээ. Хуулиар хориглогдоогүй зүйлийн төлөө иргэн буруудахгүй гэдэг бол ардчиллын алтан дүрмийн нэг. Үүнд халдаж байна шүү дээ.

Энэ маш том хор хохирол дагуулдаг. Өнгөрсөн зууны 30-аад оны Зүүнтний нугалааны үед юу болсон бэ гэхээр тухайн үеийн хуулиар иргэн хувийн өмчтэй, малтай байх эрхтэй байсан. Гэтэл  тийм хүмүүсийн сонгогдох эр­хийг хасчихсан. Итгэлт баян шиг хүн сонгогдохоо больсон. Тэгэнгүүт баахан ядуучууд орж ирээд төр бариад, өмчтөнүүдийн хөрөнгийг бүгдийг хураасан. Ийм улс төрийн зорилготой байсан. Одоо удахгүй тэгэх нь байна шүү дээ. Уул уурхайн бизнес эрхлэгчдийг нэр дэвшүүлэхгүй. Барилгын бизнес эрхэлдэг бол болохгүй. Бүр явсаар байгаад толгой баячуудыг, 100 саяас дээш хөрөнгөтэй хүний сонгогдох эрхийг хасна. Ийм жишиг тавьж өгөх гээд, хаалга нээж өгөх гээд байна. Ингэвэл 1990 онд олсон ардчиллаа бид алдана шүү дээ. Тэгээд л би үүнийг эсэргүүцээд байгаа юм.

Хүмүүс үүнийг хөнгөн хийсвэр ойлгоод байгаа. Нэг их архины эсрэг тэмцээд байгаа юм шиг. Ер нь архины тухай ярихдаа улстөржихөө больё. Ажил хэрэг болгож тэмцье л дээ. Бодитой шийдэх бололцоо их байна. Хүмүүсээ ажилтай, орлого сайтай болгоё. Амьдралын дарамтаас салгаад өгөөч дээ. Ажилгүй хүн архи уухаас өөр яах юм бэ. Нөгөө талаас солонгосчууд сөөжүүгээ ууж л байдаг. Япончууд сакейгаа ууж л байдаг. Германчууд пивоо цай шиг л уух юм. Францчууд виногоор даруулахгүйгээр хоол иднэ гэж байдаггүй. Харин бид галт ус шиг хатуу архины хэрэглээгээ л больё. Зөөлөн архины хэрэглээ рүү шилжье.

-Та жилд хоёр градусаар архи­ны хатуулгийг бууруулах хууль санаа­чилсан гэсэн?

-Харин би тэгээд тийм хууль өргөн барих гэж байгаа. Найман жилийн дараа монголчууд сөөжүү шиг архи уудаг болно. Архины тухай жаахан учиртай ярья. 1990 оны үед архидалт аймаар байсан. Онгоц согтуу нисч, вагон гуйвж давхиж байсан шүү гэж би хэлдэг юм. Өнөөдөр үнэндээ тийм юм байхгүй шүү дээ. 1990 онд төрийн албаныхан дээр ороход өрөөндөө цугларчихсан архидаж л байдаг байсан. Одоо тийм юм байхгүй. Архидалтын эсрэг тодорхой хэмжээний амжилт олсон. Яагаад үүнийгээ хэлдэггүй юм бэ. Хүний амьдрал сайхан болоод л байхад өөрөө архинаас татгалзаад ирдэг. Алдах юм ихтэй болох тусам хүн архинаас зугтаадаг. Тэгэхээр хүмүүсийг архи уувал алдах юм ихтэй болго гэж хэлдэг. Архиа хянаж, уухаа болино. Ингэхийн оронд юу гэж улс төр яриад байгаа юм бэ.
Сүүлийн үед архидалт жаахан нэмэг­дэх хандлагатай болсон. Тэр юунаас шалтгаалав гээд анзаарсан чинь бэлэнчлэлээс их болж байна. Хүний хөгжил сангаас мөнгө тараадаг болсноос хойш архидалт газар аваад эхэлсэн. Өөрөө зовж олоогүй юм чинь. Харин үүнд бид анхаарах ёстой. Архидалтыг харин ч төр өөгшүүлсэн явдал болоод байгаа шүү. Архи үйлвэрлэгчийг УИХ-д сонгуулахаа болихоор л монголчууд архи уухаа больчих гээд байгаа юм уу. Зүгээр л нэг нөхрийн бах ханана шүү дээ. “Муу хог сонгогдохоо болилоо” гэчихээд архийг нь ууна шүү дээ. Ийм жижигхэн тог­лоомыг одоо больё. Асуудалд арай буурьтай, дүн шинжилгээтэй, судалгаатай, зөв ойлгож хандъя л даа. Би энэ ардчилсан зарчмаа хамгаалсаар суух болно. Би ардчиллынхаа “хоточ нохой” байсаар байгаад л дуусна.

-Засгийн газрын гишүүдийн гу­рав­­ны нэг орчим хувь нь л УИХ-ын гишүүн байж болно гээд хуульчилчихлаа. Засгийн газрын олон гишүүн УИХ-ын гишүүдээс тө­рөөд дахин сонгууль болох вий.  Нийс­лэл, Дархан, Эрдэнэт гээд төв­лөрсөн газруудад нэг мандат дээр хэтэрхий олон хүн өрсөлдөөд 28 хувийн босгоо давж чадахгүй дахин сонгууль болох вий гэсэн болгоомжлолыг Д.Тэрбишдагва нарын гишүүд хэлж байсан. Шинэ хуу­лиар дахин сон­гууль болох магад­лал хэр байгаа бол?

-Сонгууль зохион байгуулж байгаа хүмүүс алдаа гаргавал дахин сонгууль болох л байх. Ажил хариуцсан хүмүүс зөв л ажиллах хэрэгтэй. Гишүүд энэ асуудлыг ярихдаа улс төрийн нөхцөл байдлыг ойлгож яримаар байна. Сүү­лийн үед тодорхой улс төрийн хүчин сонгуулиар далимдуулж хувьсгал хийх гэж байна шүү дээ. Хүч хэрэглэж төрийн эрх мэдэл авах гээд байна. Ердийн цагт хүмүүсийг цуглуулаад төрийн эрх мэдлийг хүч хэрэглэж олж авах гэсэн ажлыг зарим хүн зохион байгуулах гэсэн ч амжилтгүй болчихлоо л доо. Сонгуулийн үед энэ бол болдог зүйл. Яагаад гэвэл сонгуулиар ялагдсан тал гараад ирдэг. Ялагдсан нь заавал сэтгэл гонсойж үлддэг. Ямар ч шударга сонгууль болсон бай, ялагдсан нь “Өө луйвар болчихлоо” л гэнэ. Өнөөдөр их хайх­рамжгүй байгаа энэ олон УИХ-ын гишүүн аягүй бол ялагдах юм бол зөвшөөрөхгүй дээ. “Намайг луйвардчихлаа” л гэнэ. Тэр үнэн үү, худал уу хамаагүй. М.Энхсайхан бол яг ийм хүмүүсийг отоод суугаад байна шүү дээ. Сэтгэл нь хөдөлсөн, гомдоллосон хүмүүсийг бөөнөөр нь аваад хувьсгалаа хийх гээд байгаа байхгүй юү. Ийм нөхцөл байдлын өмнө бид ирчихсэн байгааг гишүүд ойлгож ярих хэрэгтэй.

Гэтэл үүнийг өөгшүүлж байна. Сонгуулийн хууль гарахаас өмнө луйвар болох нь тодорхой боллоо гээд зарлаад байна шүү дээ. Хууль нь гараагүй байхад шүү. Энэ чинь юу гэж байна вэ гэхээр ерөөсөө сонгуулиар хувьсгал хийнэ л гэж хэлээд байгаа байхгүй юү. Нэг нэр дэвшигч унахад ямар ч муу нэр дэвшигч байсан түүний төлөө санал өгсөн таван мянган хүн байгаа. Нэг хүний ялагдал гэдэг сонгогчдынх нь ялагдал болдог аюултай. Үүнийг л М.Энхсайхан отоод суугаад байгаа.

Би сая нэг юманд их харамсч байлаа. М.Энхсайханыг Хятадын ком­мунист нам их өндөр төвшинд хүлээж авлаа. Хоёр ч удаа, бүр хүсэлт тавьж байгаад М.Энхсайхантай Монголд ирж уулзлаа. Дараа нь М.Энхсайхан Бээжинд очлоо. Хятадын коммунист нам Монголын улс төрийн намуудтай хэлхээ холбоогоо өргөжүүлж байгаад бид маш их талархалтай байгаа. Зүгээр М.Энхсайханы уулзалт дээр би яагаад хачирхаад байна гэвэл М.Энхсайхан төрийн эрхийг хүчээр булааж авна гэж зарлаад байгаа шүү дээ. Монгол Улсын Үндсэн хуулийг зөвшөөрөхгүй гээд байгаа шүү дээ. Лениний 1917 онд хийсэн шиг хувьсгал хийнэ гэж зарлаад байгаа хүн. Монгол Улсын Үндсэн хуулийг зөвшөөрөхгүй байгаа, нэг үгээр хэлбэл Монгол Улсыг зөвшөөрөхгүй байгаа, төрийн эрх мэдлийг ардчил­сан сонгуулиар авдаг тэр ёсыг зөвшөө­рөхгүй байгаа, төрийн эрх мэдлийг хүчээр булааж авна гэж зарлаж байгаа хүнтэй Хятадын коммунист нам уулзаад хоёулаа үл мэдэх зүйл яриад сууж байна гэдэг юу гэсэн үг вэ.

Харамсалтай нь манай нам үүн дээр эсэргүүцэл илэрхийлсэнгүй. Бид өөрийгөө жаахан хүндэлдэг баймаар байна. Нөгөө 1990 оны бидний зориг зүрх яасан бэ. Хятадуудаас айсан, Хятадын коммунист намаас айсан улс л байх юм. Юу гэж байгаа юм бэ энэ чинь. Яаж болдог юм.

Өнөөдөр Шведийн нэг эксстремист хүчний төлөөлөгчийг хятадууд хүлээгээд авсан бол Швед, Хятадын харилцааны асуудал хүндээр тавигдана биз дээ. Далай ламыг Монголд ирсний төлөө эсэргүүцэл илэрхийлдэг биз дээ, Хятадын тал. Салан тусгаарлагчийг хүлээж авлаа гээд. Гэтэл Монголд төрийн эрх мэдлийг хүчээр булааж авна гэж байгаа хүнийг өндөр хэмжээнд хүлээж аваад байдаг нь яаж байгаа юм. Монгол жижигхэн орон. Гэхдээ энэ бол аймхай гэсэн үг биш. Тэнэг гэсэн үг ердөө биш. Бид тусгаар тогтносон, эрх чөлөөгөө олсон монголчууд. Хятадууд бидэнд ингэж хүйтэн цэвдэг хандаж болохгүй шүү дээ.

-Та өмнө нь хоёр танхимтай пар­ла­­ментын тухай ярьдаг байсан. Тэр яасан бэ?

-Үндсэн хуульд өөрчлөлт хийж түүнийг авч үзье гэж би ярьж байсан. Тэгэхдээ би нэг зүйлийг дандаа хэлдэг байсан. Үндсэн хуульд өөрчлөлт хийх асуудлыг сэтгэл хөдлөлөөр биш, маш ул суурьтай судлах хэрэгтэй. 2000 оны өөрчлөлт ямар гортой өөрчлөлт болсныг одоо хараад л сууж байна. Үндсэн хуулиа  олигтой уншиж чадаагүй байж өөрчлөх тухай яриад байдаг чинь ямар учиртай юм бэ гэж Б.Чимид гуайн хэлдэг зөв. “Үндсэн хуулийнхаа үг, үсгийн утгыг ойлгож байгаа юм уу. Ойлгохгүй байж 2000 онд өөрчлөлт хийгээ биз дээ. Одоо тэгээд бүгдээрээ л буруу өөрчлөлт болчихлоо гээд гүйж байгаа биз дээ. Ерөнхийлөгч ч гүйж байгаа биз дээ” гэсэн Б.Чимид гуайн зэмлэлийг бүрэн хүлээж авах ёстой. Үнд­сэн хуульд өөрчлөлт оруулъя. Гэх­­дээ судалгаа, үндэслэгээ үнэхээр Үнд­сэн хуулийг өөрчлөх хэмжээнд байх ёстой гэдгийг би бас хэлнэ.