Хүнс, хөдөө аж ахуй, хөнгөн үйлдвэрийн яам Монголын мах бэлтгэгчдийн холбоотой хамтран жил бүр нийслэл хот болон орон нутгийн иргэдийн хаврын хэрглээнд зориулж нөөцийн мах бэлдэж байгаа. Монголчуудын махны хэрэглээ жил ахих тусам гурван мянган тонноор нэмэгдэж байгаа талаар холбогдох мэргэжилтнүүдийн судалгаа гарчээ. Тухайлбал өнгөрсөн онд 177.3 мянган тонн байсан бол энэ онд 180.6 мянган тонн, ирэх онд 183.8 мянган тонн мах хэрэглэнэ гэсэн тооцоо гарсан аж. Энэ үүднээс Засгийн газраас гаргасан 2010 оны Хүнсний гол нэрийн бүтээгдэхүүний талаар авах зарим арга хэмжээний тухай 138 дугаар тогтоолыг Хүнс, хөдөө аж ахуй, хөнгөн үйлдвэрийн яам хэрэгжүүлж нийслэл хот болон орон нутгийн төсөвт санхүүжилт суулгасан. 2011-2012 онд нөөцийн махны урамшуулалд зориулж нийт найман тэрбум төгрөг төсөвлөжээ. Үүнээс Улаанбаатар хотод нөөцөлсөн 12 мянган тонн  маханд  зургаан тэрбум төгрөг, Дархан хотод нөөцөлсөн мянган тоннд 450 сая төгрөг, Эрдэнэт хотод нөөцөлсөн мянган тоннд 438 сая төгрөг, бусад аймаг тус бүрт нөөцөлсөн 100 тонн маханд 50 сая төгрөгийг тус тус төсөвт тусгасан аж. Гаднынхан манайхныг хүнээ хэд дахин нугалах тооны малтай байж махны үнэ нь өрхийн орлоготой нь харьцуулбал даруй 1-2 хувиар өндөр байгааг хэлдэг. “Жил жилийн хаварт махны наймаачид үнэ хөөрөгдөх асуудал үүсгэж түүнээс болж иргэд хохирдог. Үүнийг бага ч атугай халах зорилгоор нөөцийн махыг бэлдэж байгаа” хэмээн Хүнс, хөдөө аж ахуй, хөнгөн үйлдвэрийн яамны мэргэжилтэн хэлсэн. Мөн махны үнийн өсөлт инфляцид ямар нэгэн хэмжээгээр нөлөөлдөг. Тухайлбал 2006 онд инфляци 14.7 хувьтай байсан бол махны үнэ жилийн эцсээр 17.9 хувийн өсөлттэй гарчээ. Харин энэ онд инфляци 10.9 хувьд хүрэхэд махны үнийн өсөлт 30.3 хувь болсон байна.

Нийслэл хотод нэг хэсэгтээ өндөр үнэтэй байсан махны ханш сүүлийн хэдэн долоо хоногт 200 гаруй төгрөгөөр буурч байгаа талаар статистик тоо гарчээ. Өнгөрсөн долоо хоногийн байдлаар хонь, үхэр, адууны махны үнэ тус бүр 100-200 төгрөгөөр буурсан үзүүлэлттэй гарсан аж. Хамгийн их үнэ буурсан нь адууны мах. Арваннэгдүгээр сарыг өмнөх сартай нь харьцуулахад 4.2 хувиар буурчээ.

Хүнс, хөдөө аж ахуй, хөнгөн үйлдвэрийн яамны Хүнсний үйлдвэр худалдаа, үйлчилгээний бодлогын хэрэгжилтийг зохицуулах газрын мэргэжилтэн М.Нармандахаас нөө­цийн махтай холбоотой зарим асуултад хариулт авсан юм.

-Орон нутаг болон нийслэлд нөөцийн махыг бэлдэхэд зориулж Улсын төсвөөс нэлээд тэрбум төгрөгийг зарцуулаад байгаа. Одоо­гоор иргэдийн хэрэгцээг хангаж чадахуйц мах нөөцөлж чадсан уу?

-Жил бүр иргэдийн санааг зовоох болсон нэг зүйл бол махны үнэ өсөх тухай асуудал. Үүнээс урдчилан сэргийлэх зорилгоор манай яам болон Монголын мах бэлтгэгчдийн холбоо хамтран махны хомсдол үүсэж болох томоохон хотуудад махны нөөц бүрдүүлэх арга хэмжээ авч эхлээд нэлээд жил өнгөрлөө. Одоогоор иргэдийнхээ ирэх оны хаврын хэрэгцээг хангах 100 хувийн нөөц бүрдүүлсэн та­ван аймаг, 50-85 хувийн нөөц бүрдүүлсэн 11 аймаг байна. Харин нөөц бүр­дүүлээгүй дөрвөн аймаг байна. Харин нийслэл хот 23 аж ахуйн нэгжтэй нөөцийн махны гэрээгээ байгуулж  байна.

-Энэ онд хичнээн тонн мах нөөцлөн борлуулав. Бас үнийн  хувьд ямар байв?

-Засгийн газрын 138 дугаар тог­тоолын хүрээнд хүн амын хаврын улирлын хэрэгцээнд зо­риулж мах бэлтгэл, нөөцийн махны худалдааг энэ оны нэгдүгээр сарын 15-ны өдрөөс эхлэн долоодугаар  сарын 20-ны хооронд зохион явуул­сан. Үүний үр дүнд хаврын улир­алд махны үнийн хэлбэлзэл харьцангуй тогтвортой буюу өмнөх онтой харьцуулахад 6-25.3 хувиар буусан үзүүлэлт гарлаа. Харин нийслэлд 12 мянган тонн, Дархан, Эрдэнэт хотод тус бүр нэг мянган тонн, бусад аймгийн төвүүдэд 100 тонноос доошгүй хэмжээний мах нөөцлөн, борлуулсан.

-Нөөцийн махыг ямар ямар аж ахуй нэгжээс худалдан авч болох вэ?

-Орон нутгийн хувьд ямар байгууллагаас мах авахаа өөрсдөө шийддэг. 2010 онд гэхэд Улаанбаатар хотын борлуултад нийт есөн аж ахуй нэгж оролцож 167 цэгээр худалдаалсан. 2012 оны нөөцийн махыг ямар аж ахуй нэгжээр дамжуулж борлуулахаа одоохондоо тогтоогоогүй гэрээ хийх шатандаа явж байна. Ямартай ч ирэх оны нэгдүгээр сарын 15-аас худалдаалж эхлэх төлөвлөгөөтэй байгаа.

-Одоо худалдаанд гарах махны үнэ зах зээлийн ханшаас доогуур байж чадах уу?

-Тухайн үеийн зах зээлийн ханшаас 500 төгрөгөөр багаар тооцож борлуулна.

-Манай улс мах экспортлогч орны тоонд ордог. Энэ онд хичнээн тонн мах боловсруулж ямар ямар улсад нийлүүлэв?

-Үйлдвэрийн аргаар боловс­руулсан махан бүтээгдэхүүний хэм­жээ өнгөрсөн онд 24.1 мянган тонн байгаа нь өмнөх онтой харьцуулахад 24 гаруй хувиар өссөн. Мөн 2008 онтой харьцуулахад 3.5 дахин их тоо гарсан. Харин 2011 оны эхний аравдугаар  сарын байдлаар 4231.9 тонн мах, махан бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэсэн нь өмнөх оны мөн үетэй харьцуулахад 40 гаруй хувиар буурсан. Хиамны төрлийн бүтээгдэхүүний үйлдвэрлэл 1772.3 тонн буюу өмнөх оны мөн үетэй харьцуулахад 30 хувиар өссөн байна. 2010 онд хөдөө аж ахуйгаас 204.4 тн мах үйлдвэрлэсэн нь нийт хүн амын дундаж хэрэгцээг дотоодын үйлдвэрлэлээр бүрэн хангаж 20 гаруй мянган тонн мах экспортлоод байна. Манай улсаас ОХУ, Киргиз, Казахстан, Иран, Вьетнам зэрэг орнууд мах импортолдог.

-Эдгээр улсууд махыг төрлөөр нь ялгаж авдаг гэсэн. Аль улс ямар малын махыг ихэвчлэн авч байна?

-ОХУ-д үхрийн хөлдүү мах 2995.6 тонн, адууны мах 2071.5 тонн, Киргизид хонь, ямааны мах 20 тонн, адуу 135.2 тонн, Казахстанд үхрийн хөлдүү мах 414.9 тонн, Иранд хонь ямааны мах 264 тонн, лаазалсан бүтээгдэхүүн 19.8 тонн,  Вьетнамд хонь, ямааны 221 тонн махыг тус тус импортлоод байна.