Японд  би  хоёр  дахь  удаагаа зор­чив. Өм­нө нь Монгол Улсын Ерөн­хийлөгчийн айлч­лалын бүрэл­дэ­хүүнд баг­таж улс төр, эдийн засгийн харилцааны хувьд мэдлэгтэй болоод ирсэн бол энэ удаа өөрийнхөө  сонирхлоор жинхэнэ Япон ахуйд 10-аад хоног саатлаа. Ингэхэд Япон гэж ямархан улс билээ.  Хол юм шиг атлаа ойрхон, ойрхон юм уу гэтэл бас  хол. Бага насаа эмээ, өвөө дээрээ өнгөрүүлсэн надад “Япон бол дайсан” гэсэн л ойлголт байсан юм.  Эхээс төр­сөн цагаас минь өлгийдөж өсгөсөн өвөө маань 1937 оны дайнд хөлдөө шарх авсан бай­лаа. Тэнгэр муухайрах өдөр бүр дайны шарх нь өвдөж орондоо хэвтэж өнждөгсөн. Бас Дамбадаржаагийн хойд уулын бэлд Япон цэргийн оршуулгын газар байдаг байв. Миний үеийн залуусыг багад  нь коммунист  ном­лолоор хүмүүжүүлж бай­сан болохоор  Япон бол монголчуудын хувьд атаатан дайсан л байлаа шүү дээ. Зөвхөн Япон төдийгүй эцэг өвгөдийн минь дэлхийг эзэгнэсэн гайхамшигт түүх ч бас “дайсан” л байсан тийм цаг үе тул яая гэхэв. Өмнө нь Японд тавхан  хоног саатахдаа япон араншинг   хагас дутуу  мэдрээд ирсэн минь энэ удаа их л дөхөм болов. Нагояа, Хирошима, Токио хот хий­гээд Фукушима, Точиго му­жуудаар аялж халуун ра­шаанд орж, самурайнд саатаж ил гал дээр загас шарж, гэрийн аргаар исгэсэн цагаан будааны сакэ уун од түгсэн шөнийн тэнгэр дор элдвийг ярилцан сатаарсан хэзээ ч мартагдахааргүй  гайхамшигт аялал байлаа. Ингэж явахдаа япон хүний чин сэтгэлийг бишрээд ирэв. Андын нөхөрлөл гэж чухам юуг хэлдэг, хүнийг  хайрлан хүндэтгэх гэж юу болохыг, сэтгэлээсээ хийсэн бү­­хэн он цагийн урсгалыг давж үлддэгийг, ажил төрөлдөө хэр­хэн хандвал сайн сайхан амьдарч болдгийг ойлгов. Эндээс хамгийн чу­­хал нь андын журам билээ. Найз нө­хөрлөл  гэж чухам юу боло­­хыг өнөөг хүртэл ойлгоогүй явсан­сан. Учир нь сүүлийн жилүүдэд монгол­чууд бие биенээ хулхидаж, хүн ча­на­­раа гээж, өөрийг нь гэсэн чин сэт­­гэлийг юман чинээ бодолгүй өшиг­лөж хаячи­хаад хэнэггүй яваад өг­дөг бол­жээ. Инээж уулзаад зусрын үгээр баа­хан будчихаад араас хут­га шаах мэт хурц хорон үг, үйлд­лээр сүлбэж байдаг орчинд би бараг дасчээ. Элбэрэл хүндлэл дүү­рэн нө­­хөр­лөл биш эрх ашиг, мөнгө төг­рөгийн нийлбэрүүд найз нөхөд хэ­мээх  нандин хэлхээг  тодорхойлох  бол­­жээ. Хэнд хэдийчинээ сэтгэ­лээ­­сээ хан­дана тэр чинээгээр сэтгэл­дээ шарх­тай үлдэнэ.

Аливаад  сэтгэлээсээ хандсан хүн хохирч ха­рин үнэнч сэтгэл, итгэл  найдварыг  тохуурхаж чадсан нь хожиж байгаа. Тиймээс орчин үед сэтгэл зүрхэндээ байнга  “бэлгэвч” углаж явбал элд­вийн эрсдэлээс хамгаалах найдвар­тай аргад тооцогдох болов. Хэн нэ­гэнд сэтгэлээсээ хандахгүй, хэнд ч итгэхгүй, андын нөхөрлөл гэд­гийг зөвхөн “Нууц товчоо”-нд бай­даг мэтээр сэтгэж  явбал ядаж зүрх  өвдөх нь бага юм даа. Ийм л бодол­той болсон би Японд зорчиж гайх­шаа барлаа. Энд дутагдаж байгаа чин сэтгэл гэдэг юм тэнд хөлөөр нэг хөглөрч байхын чинээ санасангүй.

Наритагийн нисэх онгоцны бууд­лаас шууд Нагояа хотыг зо­ри­лоо. Учир нь хамт яваа бүсгүй маань Японд ирэх бүртээ япон аав, ээжийндээ очдог заншилтай аж. “Япон аав, ээж” гэхээр сонин санагдаж байгаа биз. Японд анагаах ухааны чиг­лэлээр таван жил сурахдаа тэн­дэхийн жирийн хоёр хөгшнийд байнга очсоор улмаар дасаж хуурай ээж, аав бололцжээ.  Хэрвээ тэднийхээс аяллаа эхлэхгүй бол, гэрт нь ядаж нэг  хонохгүй бол гомдоно гэж байна. Гайхлаа. Үр хүүхэдгүй болоод хаа холын монгол бүсгүйг үрээ мэт боддог юм байж дээ гэж саналаа. Ингээд суман галт тэргээр цаг гаруй давхисаар Нагояад ирлээ дээ. Гайхалтай юм болж буудал дээр монгол хэлтэй япон хүн тослоо. Мон­голоор цэвэрхэн ярина. Түүнийг Кавата сан гэнэ. Тэрбээр хоёр жил хэртэй Монголд бүр хөдөө малчин айлд амьдарч байжээ. Байн байн тонголзон хүндэтгэл үзүүлэх япон залуу зөвхөн эхлэл байлаа. Түү­нээс хойш уулзсан, танилцсан бүхэн тонголзоод эхлэхээр өөрөө ч тонголзож сурдаг юм байна. Ингээд “Япон аав, ээж”-ийнд очлоо.  Насаар бол 70 нэлээд гарсан атлаа манайхны 50 гаруй насны хүмүүс шиг жавхалзах хоёр хөгшин нүдэндээ нулимстайгаар монгол охиноо тэвэрч авлаа. Тэд­нийх хоёр давхар жижигхээн байшинд амьдрах. Уулзав уу, үгүй юү л  монгол охиныхоо өрөөг яг хэвээр нь хадгалж байгаагаа хэлж байна. Японд сургуульд сурч төг­сөөд дөрвөн жил өнгөрсөн ч түү­ний өрөөг яг тэр чигээр нь хад­гал­даг аж. Да­саж хайрласан охиноо ирэхээр тэр ха­вийн айлуудаа урьж үдэшлэг зо­хиодог уламжлал тогтжээ. Тэгээд л “Манай монгол охин ирсэн. Ийм бэлэг авчирсан. Миний охиныг хар даа”  гээд л хөөрцөглөх. Хоёр хөгшин ганц охинтой бөгөөд тэр нь өдгөө Францад амьдардаг юм байна. Хааяа нэг ирдэг гэх. Гэхдээ төрснөөс нь илүү өргөсөн нь байнга шахам ирж элгийг нь дэвтээдэг ажээ. Төрсөн охиноо Францаас тосох­доо, буцаагаад үдэж өгөхдөө цэмц­гэр­дүү байдаг атлаа монгол охи­ноо буцахад нь нулимстай үддэг гэхээр нь үнэхээр гайхав. Япончууд ийм сэтгэлийн хөдөлгөөнтэй юм уу. Эсвэл тийм хуурамч зантай болж таарав уу.  Гэсэн атлаа Монголд огт ирж байгаагүй. Байнга шахам урил­га илгээвч “Монголд үзэх юм байх­гүй шүү дээ” гээд ирдэггүй гэнэ. Улиг болсон хэдий ч “Та хоёр Монголд очвол олон сайхан газраар дагуулж явна шүү” гээд хэ­лээд үзлээ. Гэтэл өмнөөс асууж байна. “Яг юу үзүүлнэ гэж”. Ийм асуул­тад хариулах хэцүү байхын  чинээ санасангүй. “Үгүй яахав дээ, Монго­лын говийг үзэхгүй юү. Эсвэл сай­хан хангай үз. Үлэг гүрвэлийн яс үз. Чингис хааны төрсөн нутгаар аял” гэлээ. Жуумалзаж байна. Толгой сэгсэрч байна. Аргагүй байх даа. Интернэтээр дүүрэн Монголын аялал жуулчлалыг муулсан мэдээллүүд бай­­гаа юм чинь. Тэгэсхийгээд энэ яриаг орхилоо.  Хэл мэдэхгүй, тань­даг ганц ч хүнгүй монгол охиныг Японд сурч байхад нь үр шигээ санаж тусалж дэмжсэн сайхан сэт­­гэлтэй л хүмүүс юм. Тэднийд хо­нох­­доо  нэг  сонирхолтой зүйлийг мэ­дэж авлаа. Япончуудын дунд улам­жилж ир­сэн гайхалтай заншил. Япон хү­мүүс орой болгон халуун ваннд орж ядаргаагаа тайлдаг юм байна. Урьдчилан бэлдэж халаасан ванн­даа ха­луун ус дүүргээд  цэцгийн ханд хий­гээд орно. Гэхдээ хамгийн сонир­холтой нь гэр бүлийн гишүүд ээлж дараалан тэр усандаа орж хэвтэх аж. Эхлээд өрхийн тэргүүлэгч орно. Тэгээд эхнэр, хүүхэд нь. Хэрэв гэрт нь зочин ирвэл зочин эхлээд орно. Араас нь гэр бүлийн гишүүд удаална. Усаа асгаж  солино гэсэн ойлголт байхгүй. Танихгүй хүний орсон ваннд орно гээд та бодоод үз дээ. Хэ­дийгээр наана нь шүршүүрт орсон ч гэсэн. Эндээс жижигхэн ч гэсэн нэг зүйл ойлгогдож  байна. Эхний орсон хүмүүс хирээ сайн угаасан гэдэгт бүгд итгэж байгаа хэрэг шүү дээ. Япон­чууд хэчнээн сайхан сэтгэлтэй ч гэсэн харин энэ тал дээр ариун цэвэрт таарахгүй гэж би бодлоо. За тэгээд  маргааш нь Кавата сан­гийнд өнгөрүүлсэн үдэш үнэхээр гай­халтай. Өвөг эцэг самурайгийнхаа амьдарч байсан байрыг яг тэр чигээр нь хадгалсаар иржээ. Одоогоос 100 жи­лийн өмнө амьдарч байсан саму­райн гэр. Өвөөгийнх нь өмсөж байсан самурайн хувцас, эмээгийнх нь торгон кимоно, кинонд л гардаг  сүрлэн үүргэвч малгай, нэг гараар өргөөд даахааргүй том сэлэм. Өвөг эцгийнх нь аав, өвөө мөн л самурай байжээ. Нагояагийн самурай нар алдартай бөгөөд 600 жилийн өмнөх сүм нь яг тэр хэвээрээ. Тийм олон жилийн өмнө барьсан гэхэд хуучирч муудсан юм алга. Кавата сангийн өвөөгийн барьсан байшин ч хэвээрээ.  Музейд өгчихөж болохоор олон зүйл тэднийд байх аж. Самурайн хув­цас нэлээд хүнд юм. Хэлбэр дүрс нь л өөр болохоос биш манайхны баат­рын хуяг дуулга шиг төмөр. Сэлэмний тухай бол ярилтгүй. Угаа­саа самурайн сэлэм хийх арга шаг­шигдсаар өнөөг хүрсэн шүү дээ. Үе дамжсан сэлмийг барьж үзэхэд “Хэч­нээн хүний толгой цавчсан бол” гэж бодогдоод аягүй.  Эмээгийнх нь залуудаа өмсөж байсан кимоног өмсөж үзлээ. Ямар ч олон дэг жаягтай юм бэ, ороож бүсэлж дуусахгүй. Тийм олон давхар торго дурданг боож баглаж өмсөөд хүнд модон шаахайг хөлдөө углаад явна гэдэг амаргүй байжээ. Гэхдээ эмэгтэй хүний гоё сайхныг  кимоно  төгс болгож өгдөг  гайхалтай сайхан хувцас байх шүү. Учир нь гудамжинд хааяа нэг кимонотой эмэгтэй тааралдахад үнэхээр гоо үзэмж төгс, эрхэмсэг харагдах юм билээ.Кавата сангийнх  гадаадын найз нараа ирэхээр л эндээ ирж ил гал дээр загас шорлож сакэ нэрдэг гэнэ. Өрхийнхөө цагаан будааг өөрсдөө тариалж иддэг аж. Будаа нь миний бодож байгаагаар дөрвөн янз байна. Бүгд өөр өөр амттай. Сакэ нь яг л монгол архи шиг бөгөөд манайхан шиг халааж уудаг заншилтай. Бас үнсэнд төмс булж иднэ. Монголын өвөл эхэлсэн арваннэгдүгээр сард Японд гадаа суугаад ил гал дээр загас шарж, үнсэнд нь төмс булаад халуун сакэ ууна гэдэг үгээр дүрслэхийн аргагүй ээ. Тэнд 16 цаг гээд л нар уулынхаа цаагуур унаж харанхуй нөмөрнө. Тэгсэнээ шөнө 02 цагийн алдад цагаан гэгээ орчихно. Тэднийхээр бол өвөл болчихоод байгаа нь энэ гэнэ. Өөрсдөө ч дүрдээ итгэчихсэн ноосон малгай ороолт ороочихоод яваад байх юм. Мань мэт яаруу халууцаад  дан цамцтай туугаад байлаа. Ар­ван хэдхэн хэмийг ямар хүйтэн гэхэв дээ. Нагояад  сонирхолтой хоёр сүм бий. Нэг сүмд нь дандаа эрэг­тэй хүний бэлэг эрхтэнээр сийл­сэн үзмэрүүд байх. Үзмэр ч юу бай­хав, бэлгэдэл нь юм даа. Шатны ба­риулаас өгсүүлээд хонх, усан оргилуур, шанага, халбага нь хүртэл тийм хэлбэртэй. Жил бүрийн нэг өдөр дандаа эрэгтэй бэлэг эрхтэний хэлбэртэй мод, чулуун сийлбэр, туг дарцаг  мандуулж баярлацгаадаг бай­на. Энэ нь үр хүүхэдтэй өнөр өт­гөн байхын бэлгэдэл гэнэ. Японд ийм сүм ганцхан байх тул эх орных нь өнцөг булан бүрээс эл “завхай” баярт оролцохоор хүмүүс шавдаг  ажээ. Эр бэлэг эрхтнийг бэлгэдлээ бол­госон сүмийн хажууд бас эмэгтэй сүм байна. Эндэхийн бэлгэдэл нь эмэг­тэй хүний мээм байх ажгуу. Шатны бариулаас авахуулаад л бүх юм нь хос мээм. Ил захидал, утасны зүүлт, түлхүүрийн оосор бүгд мээм гээд төсөөл дөө. Өвөрхангайд нэг боов хад хийгээд тавьчихсаны төлөө “бузар булай” гээд хэвлэлийн бага хурал хийлгэж  нүүрээ дараад байсан монголчуудын хувьд энэ самуун явдал уу, ариун явдал уу бүү мэд. 

Япончуудын хувьд самурайн түүх бол үнэнч баатарлагийн дууль. Бахархваас зохих түүх. Бас л ха­луун цустай, зүрх зоригтой, баа­тарлаг түүхтэй ард түмэн юм.  Архи уухаараа амархан согтоно. Сэт­гэлийн хөөрөл ихтэй. Үнэнч нө­хөр­лөлийг шүтнэ. Ер нь бүх юманд үнэнч байж чин сэтгэлээсээ хан­дах бололтой юм. Тийм араншин юухан хээхэн дээр ч цухалзана. Ажил эрхэлж буй компанидаа, эзэн­дээ, сургуульдаа, багшдаа, найд нөх­­дөдөө үнэнч байхыг эрмэлзэнэ. Японд  сурсан нэгэн монгол залуу ярьж байна. “Сургуулиа төгсөхөд япон багш минь биднийг гэртээ урьж гайхалтай дайлдаг юм байна. Тэ­гэ­хээр нь “Та бидэнд ном заасан тул зүй нь бид таныг дайлах ёстой. Манай монголчууд эрдэм заасан баг­шаа дайлж сургуульдаа бэлэг авч өгдөг” гэхэд ” Яалаа гэж дээ, та бүх­ний төлсөн мөнгөөр би хичээл зааж өдийг хүртэл цалин авч сайхан амьдарлаа шүү дээ. Та бүхэнд баяр­лалаа. Тэгэхээр би дайлах ёстой юм” гэсэн гэдэг. Энэ мэт сэтгэлгээний айхтар зөрүү жижигхэн гэлтгүй зүйл дээр ажиглагдаж гайхаш барна. Баасан гаригийн оройг япончууд яг л ном ёсоор нь тэмдэглэх юм билээ. Орой 22 цагийн алдад То­киогоор энэ тэндгүй л халамцуу, согтуу хүн олон. Ер нь их л стресстэй нийгэмд амьдардаг болол­той. Тэнд толгой ажиллуулах хэрэг байхгүй юм шиг ээ. Бүх зүйлийг иргэн бүрийн өмнөөс бодож ший­дээд гаргалгааг нь хийчихсэн байх аж. Амьдралын аахар шаахар бүхэнд урьдаас нарийн тооцож гаргасан инженерийн шийдлийн дагуу л яваад байх шиг. Хоёрыг хоёроор яаж ч үржүүлээд дөрөв л гарна гэ­дэг шиг тодорхой. Юу ч хүссэн, ямар ч юм тохиолдсон хариуг нь аль хэдийнэ хэн нэгэн түүний өм­нөөс бодоод гаргачихсан байх аж. Япончууд зөвхөн цагт л амжих ёстой. Хормойгоо дэрвүүлэн яаруу алхах хүмүүс метро, галт тэргэнд дугхийн  амсхийх дүр зураг олон. Өндөр хөгжилтэй бүх зүйл нь тодорхой нийгэмд амьдрах нь сайхан байх гэж бид боддог. Гэтэл бас тиймгүй бололтой. Учир нь Япон бол амиа хорлолтоор дэлхийд нэг­дүгээрт ордог орон. Арван минут тутамд нэг хүн амиа хорлож байдаг  нь юуг өгүүлнэ вэ. Уг нь хөгжилгүй, бүх зүйл бүрхэг, бүдүүлэг оронд амьдарч буйгаараа  биднээс л амиа хорлоод баймаар. Гэтэл амьдрал өөрийг нотлоод байх шиг. Тэгэ­хээр “хөгжлийн стресс” гэдэг нь “хөг­жилгүйн стресс”-ээс  илүү хэцүү юм уу даа.
 
Нагояагаас Токио, Токиогоос Хи­ро­шима орсон тэмдэглэлийг нэгэнт өмнө нь толилуулсан тул одоо Фу­кушима, Точиго мужаар зорчсоноо дурд­маар санагдана. Фукушима гэ­хээр л атомын цахилгаан станц, цацраг идэвхт бодисын хор хөнөөл манайханд бодогдох биз. Надад ч тэгж бодогдсон. Гэхдээ гэмтэл авсан атомын цахилгаан станцаас  хэдэн зуун бээрийн  алсад  байрлах  далайн төвшнөөс дээш  2500 гаруй метрийн өндөрт өргөгдсөн уулын бэлээс унд­ран гарах халуун рашаан бий. Хотдоо дулаахан байсан бол уулаадаа цастай байх юм. Япон халуун рашаан гэдэг үнэхээр гайхамшигтай сайхан зүйл байдаг гэдгийг хэлэх нь зүйтэй. Гадаа цас нэвсийтэл орчихсон бай­хад байгалиасаа бургилах 50 хэмийн халуун усанд сууж байна гэдэг үгээр хэлэхийн аргагүй. Цэнгэг агаарт шинэхэн цасны өвөрмөц со­дон үнэр анхилж сэрүү татуулаад л. Юу гэмээр юм бэ нэг л сайхан мэд­рэмж. Дэлхий нийтэд Японы  ха­луун рашаан гайхагддагийн нуу­цыг өөрийн биеэр мэдрэх үед агшинд л таашаал авдаг юм билээ. Уулын бэлээс агаарын дүүжингээр 20 минут хэртэй өгсөж гарахад цас будраад юун нөгөө дан цамцтай явах дагжин чичрээд эхэллээ. Гэвч энэ нь уулынхаа оройд гарчихаж байгаа хэрэг биш гэнэ. Жинхэнэ оройгоос нь утаа савсаж байгааг тайлбарлагч сануулахад бушуухан буцахын түүс боллоо. Уугиж  байгаа галт уулаар зугаалж яваа хэрэг байж шүү дээ. Энэ чинь Богд уул биш. Газар хөдлөлтийн идэвхтэй бүсэд орших цунами болсон Фукушима. Яаран  яаран  уулнаас уруудаж  явах үед гэнэтхэн өмхий ханхлаад явчихлаа. Яав ийв болтол энэ нь хүхэрийн үнэр байжээ. Хүхэртэй рашаан  ойр тойрондоо ийм үнэр түгээдэг  юм байна. Хамар сэтлэм тэсэхийн аргагүй мэт санагдавч  япончууд энд ирж хийморио сэргээдэг гэнэ. Гэтэл уулын сугаар нэг улаан малгайтай одой хүмүүсийн чулуун хөшөө харагдах нь тэр. Гайхаад лавшруулан ажвал улаан ноосон малгайтай бяцхан Будда нар байлаа. Гараа өмнөө наминчилсан инээд хүрэм хөөрхөн бурхнуудыг мөн ч уйгагүй сийлжээ. Ердөө тохойн чинээ атлаа бүдүүн, нарийн  галбиртай, дүр төрх нь өөр хоорондоо адилгүй, тэгсэн атлаа бүгд улаан ноосон малгайтай. Энэ инээдэмтэй бяцхан бурхнуудыг галт уулаас оргилсон чулуунуудаар сийлсэн байх аж. Манайд бол  Тэрхийн цагаан нуур руу Суман голыг өгсөөд явж байхад хөлөөр нэг хөглөрч машин эвдчих шахдаг  зөгийний үүр шиг жижигхэн нүхтэй хар хар чулуунууд шүү дээ. 

Энэ мэт санаанд оромгүй бүтээн байгуулалт Японд тоочоод баршгүй. Аливаад чин сэтгэлээсээ хандах тэд­ний зан чанараас манайд алга бо­лоод удаж буй монгол хүний мөн ча­нарыг хайж болно. Зам тавьж  цэ­цэг тарьсан ч, хог цэвэрлэж аяга угаа­­сан ч сэтгэлээсээ хандах нь сай­­хан юм. Энэ удаагийн аялал минь жин­хэнэ Япон ахуйд япон хүмүүсийн хүнд­лэл итгэлд хөтлөгдөн өрнөсөн боло­хоор юунаас ч илүү байлаа. Сэт­гэлд нь гал ноцож цус нь халуунаар бургилах атлаа хаанаас яаж сурав аа гэмээр хүлцэнгүй байж хувь тави­лантайгаа эвлэрч чаддаг ард түм­ний чин сэтгэлд талархаад ирлээ. Хо­риод жилийн өмнө дайснаа гэж бод­дог байсан Японд би хайртай бо­лов. Дал гаруй жилийн өмнө өвөөг минь шарх­дуулсан дайны “шарх”  ин­гэж үүрд анив. Чин сэтгэл,  итгэл найд­варын орон гэж одоо би  Японыг л хэлнэ.