Монголын өмгөөлөгчдийн хол­боо­­ноос төлбөрийн чадваргүй иргэ­дэд үнэгүй өмгөөлөгч томилж өгдөг юм. Манайхаас өөр улсуудад бол төлбөрийн чадваргүй этгээдэд эрх зүйн туслалцаа үзүүлэх зардлыг төсвөөс гаргаж хуульчдийг ажил­луул­даг. Японд бол 600-800 орчим ам.доллараар тооцдог. Зарим улсад төлбөрийн чадваргүй этгээдэд туслалцаа үзүүлсэн бол хуульчийн татва­раас нь суутгаж хөнгөлөлт үзүү­лэх нь ч бий. Монголын өмгөө­лөгчдийн хувьд хэн нэгний төлбөргүй өмгөөллөө гээд нэг ч төгрөг авдаггүй. Харин өөрсдийн унаа машин, цаг зав, хүч анхаарлыг бүрэн зориулна. Зарим хэрэг хэдэн жил сунжирна гээч.

Үндсэн хуульд зааснаар иргэн хүн өмгөөлүүлэх, эрх зүйн туслалцаа авах эрхтэй. Хууль бусаар хоригдсон, гэмт хэрэгт гүтгэгдсэн, хуулийн мэдлэг­гүйгээсээ болж алдаа гаргасан олон хүнд өмгөөөлөгчийн хэрэгцээ гардаг. Харин өмгөөлөгч хүн тогтмол цалин­гүй, зөвхөн үйлчлүүлэгчээс авсан хөлсөөр амьдралаа залгуулдаг, бусадтай л адил гэр бүлтэй хүн тул тэр болгон хөлс мөнгөгүй ажиллаж чад­даг­гүй. Гэсэн ч өнөөг хүртэл Монголын өмгөөлөгчид сайн, муу­гаар хэлүүлэн байж төлбөрийн чадвар­гүй иргэдийг өмгөөлсөөр ирсэн.

Өнгөрсөн онд дээрхтэй адилхан хуваарилж өгсөн нэгэн хэргийн хойноос миний бие чамгүй удаан хуга­цаанд хөөцөлдөж байгаа юм. Хамтдаа гэмт хэрэгт холбогдсон 18-21 насны залуус Цагдан хорих төвд хоригдож, гэм буруутай эсэхээ шалгуулж байна. Гэр бүлийнхэн нь болоод өмгөөлөгч­дийн зүгээс тэднийг батлан даалтад гаргахаар олон удаа хүсэлт гаргасан ч мөрдөн байцаагч, прокуро­рууд огт халгаадаггүй. “Гаргаж болохгүй үндэслэл байгаа юм байлгүй” гэхээр тэр хэрэгт адил­хан сэжиглэгдэж буй хоёр залуу га­дуур шалгагдаж байгаа. “Боломжийн гэр бүлээс гаралтай, аав ээж нь танил тал ихтэй учраас ийнхүү ялгавартай хандаж байна” гэж бид харддаг.

Хоёр хоногийн өмнө хоригдож бай­гаа залуусын төлөөлөл манай ажил дээр ирлээ. Уг нь 10 цагт уулзана гэж тохир­сон ч тэд хоорондоо уулзаж, төлөөлж явах нэгэндээ “Автобусанд сууж, өдрийн хоол идээрэй” гэж тус бүр 1000 төгрөг цуглуулж өгөх гэсээр удчихлаа гэсээр 11 цаг өнгөрч байхад ирсэн юм. Прокурортой 11 цагт уулзах ёстой байсан тул аль байдгаараа яарсаар очтол мань проку­рор цайны цаг өнгөртөл хүлээлгэсний дараа уулзав. Өнөөх л батлан даалтад гаргах хүсэлтээ тавьбал өөдөөс:

-За байз, танай наад хэдийг шинэ жил үзүүлчихдэг юм билүү яадаг юм билээ гэж мушийх аядав.

-Бусад хоёр холбогдогч нь гадуур байгаа шүү дээ. Энэ хүүхдүүдийг батлан даалтад гаргаж болдоггүй юм уу. Яагаад хүмүүсийг ялгаварлаад байгаа юм бэ гэхэд

-Чи өмгөөлөгч хүн байж хуулиа хүн­дэл. Та нарын барьцсанаар энэ асуудлыг шийддэггүй юм. Хэнийг га­дуур байлгах, хэнийг хориотой байлга­хаа бид мэдэж байна гэж заг­наад маргаан өрнөлөө.

Ингээд цагдан хорих хугацаа сунгах үеэр нь “Шүүхэд гомдол гар­гана, маргана” дээрээ тулаад гарч иртэл эцэг эхчүүдийн төлөөлөл болж ирсэн нэгэн ээж надад гомдож бай­гаа гэж жигтэйхэн. “Прокурортой үг сөрлөө, сайн гуйх байсан юм” л гэнэ. “Мөнгөгүй бидний зовлонг ойлгох­гүй наад прокурор чинь. Дахиж нааш цаашаа явах унааны мөн­гө хэцүү байна” л гэнэ.

Яг үнэндээ эгчийн зөв болчихоод бай­гаа юм. Үзэмжээрээ хэрэгт хан­дах албан тушаалтан, “Хорьж цаг­дана гэдэг нь хэвийн үзэгдэл. Ийм байх ёстой” гээд ойлгочихсон хуульч­дийн өөдөөс тайлбар тавих, хүний эрх ярих тусам эгдүүцлийг нь төрүүлж аль байдгаараа зуухыг хичээ­дэг хандлага амь бөхтэй байгаа энэ цаг үед түүний жишгээр олон хүн асуудалд хандаад, хүлцээд явж байна.

“Цагдан хорилоо”, “Үндэслэл­гүйгээр шалгалаа” гэж эсэргүүцэх, эрхийн­хээ төлөө тэмцэх явдал манай оронд улстөрчид, эрх мэдэлтэй болон мөнгөтэй хүмүүсийн л хийдэг зүйл болчи­хоод байгаа юм. Алдарт Н.Энхбаяр, гэр бүлийн сэтгүүлч хоёр, “Анод” банктай холбоотой хэрэг, иргэний хөдөлгөөнийхэнтэй холбоо­той хэрэг гэхчлэн олны анхаа­ралд өртсөн хэргүүд дээр л ийм тэмцэл явагддаг.

Гэтэл бид бүгдээрээ тэгш эрхтэй. Тиймээс аливаа хүнийг цагдан хорих, хорьж шалгах гэдэг нь хүний эрхийг ноцтой хязгаарладаг. Тэр шинжээрээ хэрэгжих тохиолдлуудыг нь маш нарийн хуульчлах ёстой, эрүүгийн бай­цаан шийтгэх ажиллагааны нэг хэсэг мөн.

Юм л бол “Хорино шүү” гэж айл­гах, түүгээрээ далимдуулан эрх мэдэл сүрээ гайхуулах, хэрэг тулган хүлээл­гэх,  хорьж хорьчихоод эцэст “Чи буруугүй байсан юм шиг байна” гэж суллаад, ядаж уучлалт гуйдаггүй өнөөгийн тогтолцоонд хамгийн их хохирч байгаа нь жирийн иргэд байна.

Энэ байдалтай тэмцэх, мөрдөн байцаагч, прокурор, шүүгчдийг хариуц­лагажуулах нэгэн арга нь хэрвээ хууль бусаар хоригдсон, хорьж шалгасны дараа гэмт хэрэгт холбог­долгүй нь тогтоогдсон бол хохирол­доо мөнгө нэхэмжлэх явдал.

Өнөөгийн хуулиар цагдан хориг­дож байгаад торгох ял шийтгүүлсэн бол торгох ялын нийт хэмжээнээс урьдчи­лан хоригдсон хоногийг нь хөдөлмөрийн хөлсний доод хэмжээ­гээр үржүүлсэн дүнгээр тооцож хасдаг. Жишээ нь иргэн Батыг ганц худагт 20 хоног хориод, дараа нь хөдөл­мөрийн хөлсний доод хэмжээг 30 дахин нэмэгдүүлсэнтэй тэнцэх хэмжээ­ний төгрөгөөр торголоо гэж үзэхэд Бат 10 хоногийн мөнгө буюу 1404000 төгрөг л төлнө гэсэн үг. Эсрэгээрээ Бат хоёр сар суусан тохиол­долд илүү хоригдсон 30 хоног бол түүний л асуудал. Нэг ёсондоо ХОХЬ ЧИНЬ, БАТАА!

“Хуульд хоригдсон хоногийг ингэж үнэлж байгаа бол түүгээр нь тө­рөөс хохирлоо нэхэмжлэх эрх бий гэж би хувьдаа үздэг юм. Яаж ч бод­сон хүнийг баахан шоронд суулга­чихаад эцэст нь юу ч болоогүй юм шиг суллачихаад, “Сулласанд минь баярлаж яв” гэх ухааны юм яриад явж болохгүй л дээ. Тэр хугацаанд тухайн хүнд шууд болон шууд бус учирсан хохи­рол, нэр хүнд, сэтгэл санааны гэм хорыг огт авч хэлэлцдэггүй. Ядаж уучлал ч гуйдаггүй энэ тогтолцоог нэн даруй өөрчлөхсөн.

Ийнхүү өөрчлөх уг нь амархан. Эрүү­гийн эрх зүйн шинэтгэлийг хийх нөөц, бололцоо манайд хан­галт­тай бий. Хөрөнгө мөнгө ч ихээр шаардагдахгүй ажил шүү дээ. Даанч хөрөнгө мөнгө бус хүний эрхийг ярих асуудал дээр хууль тогтоог­чид маань хойрго л доо.