Монгол Улсын гурав дахь Ерөнхийлөгч, МАХН-ын дарга Н.Энхбаярыг “Ярилцах танхим”-ын зочноор урьж ярилцлаа. Түүнтэй яриа дэлгэн суух ахуйд алсын аянд дуудах мэт эзнээ хүлээх эмээл хазаар, хэзээ ч, хаашаа ч явж мэднэ хэмээн бэлдэж тавьсан чемодантай юм тэргүүтэн байн байн хараа булааж, нэгийг бодогдуулна. Ингээд та бүхнийг Монголын улс төрийн сүүлийн 20 жилийн түүхийн нэгэн томоохон гэрчтэй уулзуулъя.

-Намар оройн цагаар та бид уулзаж байна. “Монголын улс төрд Н.Энхбаярын намар ирнэ” гэж хүлээж суудаг хүмүүс ийнхүү эрч хүчтэйгээр ирж буйг тань хүлээн авахдаа тийм ч таатай хандахгүй байх шиг. Таны хувьд өнөө жилийн улс төр нэлээд онцлогтой болж байгааг харж байна. Сонгуулийн өмнөх жилд, шинэ нам даргалж байгаагийн хувьд танд яг одоо юу бодогдож байна вэ?
-Өөрөө их сонин асуулт тавилаа. Байгалийн цаг хугацааг улс төрийн цаг хугацаатай харьцуулж байх шиг байна. Байгалийн цаг хугацаа, улирал ба улс төрийн цаг хугацаа, улирал хоёр хоорондоо ондоо. Хятадын нэг удирдагчаас 1789 оны Францын хувьсгалын үр дүнгийн талаар асуухад “Дүгнэж хэлэхэд арай эрт байна” гэж хариулсан гэдэг.
Тэгэхээр эрх чөлөө, шударга ёс, эв нэгдлийг тунхагласан Францын хувьсгал бол болоод өнгөрсөн үйл явдал биш, өнөөдөр ч үргэлжилсээр байгаа тэмцэл мөн байх нь. Ер нь эрх чөлөө, эв нэгдэл, шударга ёс, ард түмнийхээ эрх ашгийн төлөө тэмцэж байгаа улс төрийн хүчин, улстөрчийн хувьд байнга улс төрийн хавар, зун болж байдаг, үзэл санаа, үйл хэргийнх нь үр үндэс байнга урган соёолж байдаг гэсэн үг. Тийм учир шуудхан хэлэхэд МАХН-ын хувьд улс төрийн хавартайгаа золгож байна.Харин ард түмний эрх чөлөөг цөөн хүний хязгааргүй, замбараагүй эрх мэдэл, бүгдэд хамаатай байх ёстой шударга ёсыг цөөн хүний шуналыг гүйцэлдүүлэх стандарт бус дэглэм, эв нэгдлийг хуйвалдаан болгож хувиргасан “МАН-АН”-ын хувьд, ялангуяа ард түмнээ хууран мэхэлж, гишүүдээ албан тушаалаар нь барьцаалж, айлган сүрдүүлэн өөрсдөө албан тушаалтайгаа үхэн хатан зууралдаж байгаа удирдлагынх нь хувьд нүүр амаа яаж ч татуулаад, ямар ч оо энгэсэг түрхээд, уран үгээр донгодон, нус нулимсаа дуслуулаад улс төрийн намар, өвөл нь ирчихсэн гэж хэлэхээс өөр арга байхгүй. Бодож буй юмны тухайд гэвэл Монгол Улсаа хөгжүүлэх, монгол хүнээ ажилтай, орлоготой болгох, монгол өрх бүрийг бүрэн бүтэн амьдралтай байлгах нийтлэг зорилготой, нэгдмэл цул монгол үндэстэн болгох гэсэн магадгүй зарим хүнд “жижигхэн, ач холбогдолгүй” мэт санагдах асуудлуудыг бодож байна даа. Үүнд учирч байгаа, эсвэл учруулж буй саад бэрхшээлийг арилгах, энэ эрхэм зорилгыг гүйцэлдүүлэхийн төлөө нэгдэх бат бэх эвсэл байгуулах тухай бодож байна гэх үү дээ.

-Н.Энхбаярын улс төр үргэлж сонирхолтой байдаг. Ингэхэд М.Энхсайхан та хоёрын нэгдэл “МАНАН”-ынхныг айлгаад бай­хыг бодоход тун хүчирхэг эвсэл болох нь гэж зарим хүн үзэж байна. Энэ технологийг та бодож олсон уу, эсвэл нөхцөл байдал аяндаа хөтлөөд ийм байдалд хүргэв үү?
-Аль аль нь гэж хэлье. Нөхцөл байдал ч хөтөлсөн, нөхдүүдтэйгээ ярьж байтал ч ийм зөв гарц харагдсан. Зөв эвсэл болж байна гэж бодож байна. “МАН-АН”-ын удирдлага эрх мэдлээ алдах вий гэхээс үнхэлцгээ хагартал айж байгаа нь нууц биш. Уг нь албан тушаал авах, өгөх нь ардчилсан нийгэмд хэвийн л нэг үзэгдэл байх ёстой. Авахдаа хувьчилж авсан юм шиг бүрмөсөн авна, өгөхдөө өмч хөрөнгөө өм цөм дээрэмдүүлсэн юм шиг бүрмөсөн өгнө гэж байж болохгүй шүү дээ. Сайн ажилласан нь, хэлсэндээ хүр­сэн нь, эхлээд өөрийгөө бус өргөн олныхоо эрх ашгийг бодож чаддаг болсон нь ард түмнийхээ дэмжлэгийг авахдаа л авна. Эс тэгсэн нь иргэдээсээ үг дуугүй хатуухан “жавтий” хүртэнэ. Одоогийн байд­лаар “МАН-АН” сонгууль луй­вардахгүй л бол “жавтий” хүртэхээр болсон байгаа. Тэгэхлээр “Айсан хүнд аргал хөдөлнө” гэгчээр өөр нам, эвсэл алдаа дутагдлыг нь шүүмжлэхэд айн сандарч, гүжирдлэг гүтгэлэг зохиож тараахаас эхлээд “МАН-АН”-ын удирдлага элдвийн муу аргаар бидний эсрэг “тэмцэж” байх шив дээ. Гэхдээ яах вэ, монголчууд хавчигдаж, шахагдаж байгааг нь өмөөрдөг, шударга ёсыг чоно махны үнэр авч байгаа юм шиг “үнэртэж” мэдэрдэг улс мөн тул ямар ч уран үгээр илбэдсэн ч иргэд маань үнэнийг худлаас ялгаж чадна. “Үнэнээр явбал үхэр тэргээр туулай гүйцэх” гэдэгчлэн “МАН-АН” сарниж, шударга ёсны хөх тэнгэр цэлмэнэ биз ээ.

-Ардын намаас МАХН н­э­рийг авахад хүчин зүтгэж явсан С.Молор-Эрдэнэ, УИХ-ын гишүүн Ц.Шинэбаяр нар танаас холдсон шалтгаанаа мөн л М.Энхсайхантай холбон тайлбарласан. М.Энх­сай­хангүйгээр тусдаа улс төрөө хийж болоогүй юм уу?
-Зөв зүйтэй юмны төлөө хүчин зүтгэхэд би хэнтэй ч хамтрахад бэлэн байдаг. Тэр тусмаа мэдлэг боловсролтой, туршлагатай гэж бүгдээрээ сайн мэддэг М.Энхсайхан шиг хүнтэй хамтран зүтгэхэд хэн хэнд маань хэрэгтэй, бид хоёртой хамтрах нь бусдад ч хэрэгтэй гэж бодогддог. Монгол Улсын гавьяат тамирчин Болдбаатар гэж уулчин бий. Тэр хүн хэлдэг юм. “Өндөр ууланд эхэндээ бүгдээрээ гарна л гэдэг юм. Яг гарах болохоор зарим нь алга болчихдог. Уул хүлээж авах хүнээ авна, хүлээж авахгүйгээ авахгүй шүү дээ. Аяндаа шалгаад ялгаад өгнө” гэж. Би улс орон, ард түмнийхээ төлөө зүтгэхийг ямар нэг байдлаар өндөр ууланд гарахтай адилтгаж болно гэж хэлэх гээд байна. Эхлээд улс орныхоо төлөө хамтран зүтгэнэ гэж олон хүн хэлдэг л юм. Тэгээд цаг хугацаа өнгөрөхөд уул хүлээж авах хүнээ ялгадагтай адил улс төр хүмүүсийг ялгаад өгдөг. Нэг харахад нийлээд хамтраад байгаа юм шиг, дахин харахад алга болчихсон, зүг чигээ алдаад “төөрчихсөн”. Улс төрийн өндөр “уул” өөд өгсөх биш, харин “уул”-аас уруудаж байх жишээтэй. Эсвэл нэг, нэгээрээ уул өөд зүтгэж байгаад осолддог аюул ч бий. Багийнхнаа “орхиж”, өөрөө ганцаараа “амь гарах” гэж ч оролдоно. Улс төрд ч ийм юм гарна. Уг нь өндөр ууланд багаараа л гарна, их улс төрд багаараа л зүтгэнэ. Харин өндөр ууланд гарна, их улс төрд орно, зүтгэнэ гэж байснаа янз бүрийн шалтгаанаар гарч, орж чадаагүй бол элдвийн худал шалтаг хэлэх хэрэггүй байдаг, хамтран зүтгэж байсан хүмүүсээ гүтгэн доромжлох бол бүр цээртэй байх учиртай. “М.Энхсайхантай хамтарсан нь” гэдэг бол бас л нэг шалтаг. “Энхбаяр, Энхсайхан” бол тийм хүмүүст зорилгоосоо няцсаных нь, урваж шарвасных нь, мэдэхгүй чадахгүйнх нь нэг ёсны “амьд гэрч” нар байдаг. Хэлж ярих, зэмлэх, шүүмжлэх гэхээсээ илүү зүгээр дуугүй байж байгаагаараа хүртэл тэдэнд өөрсдийнх нь “арчаагүйтсэнийх” нь байнгын “сануулга-зэмлэл” болдог тул бидэнд “муу” ханддаг биз ээ. Гэхдээ тийм хүмүүс олон дахин худлаа ярих тусам өөрсдийнх нь үнэн нүүр царай илчлэгдэнэ, нэр хүнд нь ч унана. Биднийг муулж “од” болдог байсан үе өнгөрсөн. Бид төр, засгийн ямар нэгэн алба хашилгүй бүтэн 2-3 жил болж байна. Бид нараас л болоод болж бүтэхгүй байсан юм бол энэ хугацаанд юу сайжраад, дээшлээд явчихав. Харин ч ”сахил хүртээд шал дордов” гэгч болж байгаа юм биш үү. Оюутолгойн ашиггүй гэрээг байгууллаа. Тавантолгойг бараг тавиад туучихлаа. Амлалт биелсэнгүй. Юмны учир начирыг гадарладаг хүмүүст чухам хэнээс, юунаас болоод улс орон хямарч, ард иргэд хохироод байгааг ухаарах хангалттай цаг хугацаа өнгөрлөө. “МАН-АН”-ын удирдлага гэж бүгд л ярьж байгаа шүү дээ. Тэгээд “МАН-АН”-ын толгойд хэн байгаа билээ. Надаар нэрлүүлэх үү, эсвэл өөрсдөө нэрлэх үү.

-Та бүхний нэрлэж байсан 15 толгой олигархи уу. Амлалт гэснээс  хамтарсан Засгийн газар амлалтаа биелүүлээд байгаа, эсвэл биелүүлэх гээд байгаа талаар санал бодлоо хэлнэ үү?
-Амлалт хэрэгжээгүй хэвээрээ. Сонгууль ойртсон учир ахмадуудад хэдэн төгрөг өгөөд, оюутнуудад тэтгэлэг нэртэй, үнэн хэрэг дээрээ өөрсдөөс нь авч байгаа төлбөрөөс нь буцааж багахан хэмжээний мөнгө өгсөн болоод амлалтаа “биелүүлсэн” болох гээд байгаа. Гэтэл ахмадууд нийт хүн амын 10-ны нэг, хэдэн төгрөг авах гэж байгаа, нийгмийн бусад давхарга бас нэг 10-ны нэг, ингээд бодоход 10 хүнээс хоёр нь амлалтаас хүртсэн болж, найм нь хүртэхгүй нь байна шүү дээ. Тэгэхлээр амлалтаа биелүүлээгүй гэж хэлэхээс өөр аргагүй. Ард түмэнд амласнаа өгөхийг мартсан хэрнээ өнөөгийн төр, засгийнхан өөрсдийнхөө халаасыг дүүргэхийг нэг ч хором мартсангүй. “МАН-АН”-ын ноёрхлын үед хээл хахууль, авлига хэрээс хэтэрсэн гэж бүгд шүүмжилж байгаа.  Олон улсын байгууллагын аргачлалаар авлига ихтэй оронд хамгийн багаар бодоход төсвийн 20 орчим хувь нь хээл хахууль, авлигад явдаг байна. Энэ аргачлалаар аваад үзвэл өнөөгийн төр, засгийнхан 800 орчим тэрбум төгрөгийг авлигаар авч, халаасалж байна гэсэн үг. Энэ их мөнгийг хүн амын тоонд хуваавал нэг хүнд 300 орчим мянган төгрөг ногдож байна шүү дээ. Гэтэл ард түмэнд үүнээс даруй 15 дахин бага буюу 21 мянгахан төгрөг өгч байдаг. Тавантолгойг ард түмэндээ өгч, монгол хүн бүрийг өмчтэй болгоё гэхэд дургүйцээд, өөрсдөө болон ойр дотны хүмүүстээ янз бүрийн аргаар хэсэг, хэсэг болгон хувааж тараагаад байдаг.

-Ард түмэн шинэ улс төрийг хүсэж байгаа гэж ярьдаг. Ард­чилсан намаас МҮАН, Ардын намаас МАХН нэрийг эзэмшигчид нийлж сонгуульд ялалт байгуулна хэмээн тооцоолж буйг “Том улстөрчдийн тархинаас гарамгүй жижиг улс төр байна” гэж шоолох хүн цөөнгүй буй. Та үүнээс ичихгүй байна уу. Цоо шинэ нэрээр, цоо шинэ улс төр хийхээс айгаа юу?
-Ичих, ичихгүйн тухай бид хоёр ярих гээд байн аа даа. Бас цоо шинэ юм, хуучин юм, мөн цоо шинэ ба хуучин улс төр гэж ярьж байх шиг байна. Түрүүнд би Францын хувьсгалын үр дүн одоо хүртэл бүрэн гараагүй байгаа тухай ярьсан. Францын хувьсгал эрх чөлөө, шударга ёс, эв нэгдлийг тунхагласан. Энэ тэмцэл одоо хүртэл дуусаагүй. Сүүлийн үед дэлхийн томоохон улс орон, хотуудад “Occupy the Wall Street” буюу “Уолл Стритийг эзэлье” гэсэн хөдөлгөөн өрнөж байна. Ерөнхийд нь хэлбэл мөн л шударга ёс, шударга хуваарилалтыг тогтоохыг шаардсан, баян ба хоосны ялгаа эрс нэмэгдсэнийг эсэргүүцсэн, олигархуудын эсрэг, мөнгө хүүлэхийн эсрэг тэмцэл өрнөж байна. Өнөө Францын хувьсгал үргэлжилж байна гэдгийг нотолж байна. Гадаадын орнуудад хэт баяжиж, бодит баялаг бүтээхгүйгээр мөнгө хүүлж байгаа хүмүүс, байгууллагууд нь банк, санхүүгийн Уолл Стрийт гудамжинд байдаг тул шударга ёсыг тогтоохын тулд тус гудамжийг эзлэхийг уриалж байна. Харин манайд болохоор бодит баялаг бүтээхгүйгээр мөнгө өсгөн үржүүлж, хэт баяжиж байгаа хүмүүс, байгууллага нь төрийн ордонд луйврын сонгуулиар шургалан орсон тул “Төрийн ордныг олигархиудаас цэвэрлэе” гэсэн уриан дор шударга ёсны тэмцэл өрнөх ёстой.

-Ер нь дэлхийн олон өнцөг буланд эсэргүүцлийн хөдөлгөөн өрнөж байх шиг. Эдийн засаг хямарч, доллар, евро мэтийн хатуу валютын ханш хэлбэлзээд л. Манайд ч сүүлийн жилүүд их л хөдөлгөөнтэй болж байна. Гол нь байгалийн баялгаа ашиглах, тэгш хуваарилалтыг нэвтрүүлэх, шудрага ёсыг тогтоох тухай их яригдаж байна. Энэ бол өнгөц харахад нэг хэсэг хүн зүгээр байж чадахгүй байгаа мэт. Гүнзгийхэн харах гэж оролдвол өнөө ардчилал, зах зээлийн эдийн засаг хямраад байгаа ч юм шиг?
-Сүүлийн 20 гаруй жилийн хугацаанд буюу хүйтэн дайн дууссаны дараа сайнаар яривал ихэнх хүн нэлээд гэнэн байдлаар, муугаар яривал зарим хүн ихээхэн ёс суртахуунгүйгээр хөгжлийн асуудалд хандсан байна. Тэр нь 20 гаруй жил өнгөрсний дараа ямар нэгэн байдлаар мэдэгдэж эхэлж байна шүү дээ. Ямар ч байсан олон хүн, түүний дотор монголчууд ардчилал гэж хашгираад, хошгироод байвал зах зээлийн эдийн засгийн “нууц гар”-т өөрсдийнхөө хувь заяаг даатгаад байвал бүх юм сайн сайхан болно гэж горьдсон. Хорь гаруй жил өнгөрлөө. Эргээд хартал нөгөө ардчилал маань шударга бус сонгууль, хариуцлагагүй төрийн тогтолцоо, хагарал, зөрчилдөөн, худлаа амлалт, чөлөөт бус, харин мөнгө, хөрөнгөнд чөдөрлөгдсөн хэвлэл, мэдээлэл болж хувирчээ. Хамгийн эмгэнэлтэй нь шударга ёс, эрх чөлөө, ардчилал гэж хамгийн чанга хашгирагчид нь ийм эсрэг гаж хувирлыг өөрсдөө гардан бүтээгчид нь, ийм эсрэг гаж хувирлаас хамгийн их хожигчид, хүртэгчид нь болж хувирсан байна. Бодит амьдрал дээр зах зээлийн эдийн засгийн “нууц гар” баян, хоосны ялгааг гааруулж, хээл хахуулийг дэвэргэж, шударга бус хуваарилалтыг нэвтрүүлж, ажилгүйдэл, ядуурлыг нэмэгдүүлсэн байна. Энэ бүх гаж хувирлын оноосон нэр нь ардчилангуйлал. Тийм ч учраас дэлхийд энэхүү гаж хувирлын эсрэг, ардчилангуйлалын эсрэг тэмцэж байна, Монголд ч бас энэ бүхнийг эсэргүүцэж хүмүүс дуу хоолойгоо өргөж байна. Гэтэл өнөөгийн эрх баригчид цагдаа нар тэдний эсрэг буудаж болдог хууль санаачлаад ичих ч үгүй хөөцөлдөж байдаг. Ёстой ичих булчирхайгүй болсон хүмүүс “МАН-АН”-ын удирд­лагад байна. Уг нь сүүлийн үед Монголд өрнөж буй тэмцэл бол дэлхий даяар өрнөж байгаа тэмцлийн нэг хэсэг юм шүү дээ.

Дэлхийд ч, Монголд ч Францын хувьсгалын шударга ёсыг тогтоох, энгийн иргэдэд эрх чөлөө олгох, эрх мэдэлтнүүдийг хариуцлагатай болгох, нийгэмд эв нэгдлийг тогтоох зорилгыг дахин шинээр дэвшүүлэх шаардлагатай болсон байна. Эдгээр эрхэм зорилгын төлөө тэмцэж байгаа цагт ямагт шинэ улстөрч, шинэ улс төрийн хүчин байна. Харин энэ зорилгоос хазайвал, эсвэл өөр зорилгын хойноос хөөцөлдвөл тэр өдрөөс эхлэн хэнбугай ч, ямар ч байгууллага нэр зүсээ яаж ч солиод хоцрогдож хуучирна.

-Та МАН ба МАХН-ын хоорондын ялгааг юу гэж боддог вэ?
-Товчхондоо МАН бол шинэ нэртэй ч улс төрийн хуучин, хоцрогдсон хүчин. МАХН бол хуучин нэртэй ч улс төрийн шинэ хүчин. Тэгээд ч угаасаа МАХН гэдэг нэр нь Монгол Улсын түүхэнд чухамхүү Монголын ард түмний эрх чөлөөний төлөө тэмцэл, эв нэгдлийг бэхжүүлэх, шударга ёсыг тогтоох тэмцэлтэй яахын аргагүй холбогдоно. Аав, ээж, эмээ, өвөөгөө бод л доо. Саяхан Увсынхан утасдаж маш чухал зарчим хэлж байна лээ. “Бид МАХН-ыг сонгож байгаа улс. Цэдэнбал дарга аль намд байсан бэ. МАН-д уу. МАХН-д уу. МАХН-д байсан. Бид Цэдэнбал даргынхаа байсан намд байгаа. Цаашид ч байна. МАХН-д” гэж хэлж байна лээ.МАХН бол нэг ёсны Цэдэнбал дарга ба тэдний үеийнхний, бидний аав, ээжийн бүтээсэн нэр, түүх. Увсад Цэдэнбал даргын нэрээр хэд хэд дахин сонгогдсон хүн байдаг. Гэтэл тэр хүн өнөөдөр Дээд шүүх МАХН-ыг бүртгэснийг улайран эсэргүүцээд явж байдаг. МАХН хэмээх нэрийн цаана алдаж, оносны аль аль нь байдаг. Гэхдээ хүн дээр, байгууллага дээр ч зайлшгүй харгалзах ёстой нэг чухал шалгуур бий. Тухайн хүн, эсвэл байгууллага “Алдсанаа ойлгосон уу” гэдэгт л хамаг учир байгаа юм. Хэрэв алдсанаа ойлгосон бол тийм алдаа дахин гаргахгүй байхыг хичээнэ. Харин ойлгоогүй буюу ойлгохыг хүсэхгүй байгаа бол алдаанууд давтагдана. МАХН-ын нэрийг сольсны цаана ерөөсөө алдаагаа ойлгоогүй, ойлгохыг хүсэхгүй байгаа байдал харагдсан. Ердөө нэр сольсноор амласнаасаа бултах гэсэн арчаагүй оролдлого нуугдаж байсан. Тийм болохоор алдаануудаа үргэлжлүүлэх нь ч ойлгомжтой байсан. Одоо тэгээд хар л даа, Оюутолгойн алдаатай гэрээг засахгүй л гээд байгаа биз дээ. Тавантолгойн төслийг нэгтгэж, нийт ард түмэндээ өгөх сонирхолгүй л байгаа биз дээ. Харин энэ алдаануудыг дахин гаргахгүй, тэр ч бүү хэл засна гэж байгаа бол шинэ улс төр, шинэ улс төрийн хүчин гэсэн үг. Тийм учир МАХН, МҮАН-ын нэрийн цаана, үйл ажиллагааных нь чиглэл, агуулгад эрх чөлөө, шударга ёс, эв нэгдэл хэмээх зорилго байгаа тул шинэ нэр ч мөн, шинэ улс төр ч мөн.

-“МАН-АН”-ын зарим залуус МАХН, МҮАН, та нарыг хөгшин, хоцрогдсон ч гэх шиг юм яриад байгаа шүү дээ. Та бол залуу, шинэ гэж байх шив?
-Ард түмнийхээ талд байгаа цагт байнга шинэ байна, залуу байна. Харин түүнээс урвасан цагт хоцрогдоно, хөгширнө гэдгийг дахин хэлье. Энд хүний нас чухал биш. Залуу настай байж болох боловч байр суурь нь ард түмний эсрэг байвал хоцрогдсон, хөгширсөн гэсэн үг. Эрх баригчид шударга ёсны төлөө тэмцэж байгаа МАХН-ын эсрэг яаж улайран тэмцэж байгааг та нар харж байгаа биз дээ. Бүр нэрийг нь хүртэл бүртгүүлэхгүйн тулд энгийнээр хэлбэл “өмдөндөө шээх”-ээс наагуур юм боллоо шүү дээ. Энэ бүхнийг иргэд бүгд харсан. Хэн нь шударга ёс буюу шинэ улс төрийн талд, хэн нь шударга ёсны эсрэг буюу хуучин улс төрийн талд байна вэ гэдгийг мэдсэн, ойлгосон шүү дээ. Харин “МАН-АН” хэмээх улс төрийн “стандарт бус” буюу хууль бус бүлэглэл нь нэгэнт хуйвалдаан, шударга бус явдлын илэрхийлэл болсон, гадаад, дотоодын хөрөнгө, мөнгөөр эрх чөлөөг сольсон тул өөрөө ч хуучирч, хоцрогдсон улс төрийн хүчин болсон, хийж буй ажил нь ч нэг. Худлаа хэлсэн хүн худлаа хэлснээ нуун дарагдуулахын тулд олон дахин худлаа хэлж байгаад баригддагтай адил ард түмнээ удаа дараа хууран мэхэлсэн. Эрх ашгийг нь уландаа гишгэж, дотоод, гадаадын цөөн баячуудад тал засдаг нь сүүлийн гурван жилд дэндүү тодорхой болсон. Ялангуяа сүүлийн үед УИХ-ын 20 гишүүн “Оюутолгойн ХОГ”-г УИХ-ын 57-р тогтоолд нийцүүлэн засаж сайжруулахыг шаардсаныг тойрон өрнөж буй үйл явдал “МАН-АН”-ын удирдлага Монгол Улсын эрх ашгийн төлөө байна уу, эсвэл гадныхны гар хөл болж байна уу гэдгийг тод томруун харуулж, нотолж байгаа учир “МАН-АН”-ын удирдлага хуучирч, хоцрогджээ гэж дүгнэхээс өөр аргагүй.

-М.Энхсайхан ярилцлагадаа “Н.Энхбаяртай гэрээ байгуулж байж эвсэнэ. Өөр гарц байхгүй” гэснийг бодоход таныг сүүлээр шарвачих вий гэж эмээсэн хэвээр байгаа бололтой. Танд нөхөрлөлийнхөө насжилтад батал­гаа өгч, дэнчин тавихаар ямар үнэт зүйл байгаа вэ?
-Аль ч нам, улс төрийн хүчин бусадтай хамтран ажиллахдаа гэрээ байгуулна. Үүнд гайхаад байх зүйл байхгүй. Гэрээ байгуулна, хамгийн гол нь гэрээндээ үнэнч ажиллана. Хэн ч тэгэх ёстой. Бид ч бас адил шүү дээ. Хамгийн гол нь “МАН-АН”-ын удирдлага, тэдний гар хөл бологчдын эсрэг бүгд хамтран нэгдэх хэрэгтэй гэж бодож байна. Улс орноо, ард түмнээ гэсэн зорилго бүхий шинэ улс төр биднийг нэгтгэх учиртай. Бие биедээ саад болохгүйн тулд “МАН-АН”-ын гадна байгаа бүх улс төрийн хүчин нэгдэх тийм ухамсар, ухаан, зориг, алсын хараа байх ёстой. Би ингэж нэгдэхийг эх орноо бодсон бүх хүнд хандан уриалж байна. Тэгээд ч “МАН-АН” цаашдаа ч нэгдсэн хэвээр байна гэдгээ зарлачихлаа шүү дээ. Жинхэнэ ардчилалыг хамгаалъя гэвэл “МАН-АН”-ын эсрэг МАХН-МҮАН-ын болон тэднийг дэмжигч хүчнүүдийн эвслийг дэмжихээс өөр бодитой гарц харагдахгүй байна.

-Ирэх сонгуульд ямартай ч М.Энхсайхан, Н.Энхбаяр нар хамтарч орох нь бараг тодорхой болчихож. Ялна гэдэгтээ асар итгэлтэй байгаагийн нэг шалтгаан нь хамтарсан Засгийн газар бай­гуулсан “МАН-АН”-ынн нэр хүнд унаж байгаатай холбоотой гэж ойлгож болох уу?
-Ялах, ялагдах тухай ярьж байгаа бол нэг л юмыг хэлье. Хэрэв сонгууль шударга болбол бидэнд ихээхэн боломж байна. Монголын ард түмэнд ч өөрсдөөс нь “урвасан” “МАН-АН”-ын удирдлагатай хариуцлага тооцох боломж байна. Энэ удаад хариуцлага тооцсон шиг тооцохгүй бол дахин тийм боломж бололцоо олдохгүй байх шүү гэж хариуцлагатай хэлье. Тэгээд ч “МАН-АН”-ын удирдлагад байгаа зарим хүн тус болсон хүндээ өширхөж, өдөр шөнөгүй заргалддаг зантай. Удирдлагаа дагаад “МАН-АН” ч тусалсан ард түмэндээ өширхөж хатуурхдаг зантай болсон. Одоо л “МАН-АН”-ыг зогсоохгүй бол улам их өширхөж, хатуурах нь ойлгомжтой. “МАН-АН” дахин нэгдэнэ гэдгийн цаана ард түмэндээ дахин өширхсөн үйл ажиллагаа явуулна гэж ойлгох хэрэгтэй.

-Нам, эвсэл гээд ярихад өөрийн эрхгүй урваж шарвах тухай бодогддог. Та урвах магадлал их­тэй хүмүүстэй ороо бусгаа цагт нөхөрлөхийн хэцүүг амсч байсан. Ингэхэд танаас урвасан хүмүүсээс хамгийн гомдолтой нь хэн байсныг хэлж болох уу. “Бөгс долоогчид”-ын талаар хэлсэн үгэнд тань ийм гомдол нэлээд цухалзаж байсан шүү?
-Надаас урвасан, урваагүй гэж бүхэл бүтэн нэг сэдэв бий болсон юм шиг. Хамгийн сайн “бөгс долоогч”-ийг тодруулна гээд зарим хэвлэл, мэдээллийн хэрэгсэл хүмүүсийн нэрсийг жагсаасан байна лээ. Надаас урвах тухайд бол миний буруу гэхээс урвасан хүмүүсийн арчаагүйнх болов уу. Гэхдээ ухаантай нь өөрөө хэлүүлэлтгүй мэдэж байгаа, дотроо шаналдаг биз. Тэнэг нь, эсвэл хүн чанараа алдаж, ичих булчирхайгүй болсон нэг нь урваснаа мэдэхгүй, ойлгох ч үгүй. Эсвэл мэдэж, ойлгохыг ч хүсэхгүй. Тийм учраас ухаантайгийнх нь нэрийг хэлж шаналал дээр нь нэмж шаналгаад яахав. Харин тэнэгийнх нь, эсхүл ичих булчирхайгүй болсных нь нэрийг хэлээд нэгэнт ойлгохгүй, эсхүл ойлгохыг хүсэхгүй юм чинь илүү ажил болно биз ээ. Гэхдээ хэн нь урваж шарвасныг заавал та бид хоёроор нэрлүүлэхгүйгээр олон түмэн өөрсдөө таньж мэдсэн байгаа даа. Уг нь урвалт шарвалт бол монголчуудын хувьд хамгийн их цээрлэдэг шинж шүү дээ. Урвадаггүй байхдаа монголчууд хүчтэй байсан. Урваж шарвахдаа сул дорой болсон байдаг. Тийм учраас урвалт шарвалтын тухай ярихдаа урвагчдыг илчлэх, ичээх, дахин урваж шарвах явдал гаргуулахгүй байхын тулд ярьдаг, шүүмжилдэг, буруушаадаг. Харин урвасан нь “баатар” болж “хождог”, урвалгүй үлдсэн нь “буруутан” юм шиг байж хэрхэвч таарахгүй. Надаас урвах бол яахав. Цаанаа чинь улс орон, ард түмнээсээ урвачихаад байна шүү дээ. Тэгэхлээр надаас урвасан тухай асуудалд хэт их анхаарал хандуулснаар ард түмнээсээ урвагчдаас анхаарал сарниулах оролдлого хийгдээд байгаа юм биш биз гэж заримдаа бодогддог шүү. Тухайлбал Оюутолгойн гэрээг Монголын ард түмэнд ашиггүй байгуулсан нь, Таван толгойг нийт ард түмэн бус, харин цөөн хэдэн хүн хэт баяжих ажил болгож байгаа нь, сонгуулийг луйвар, булхай, хулгай болгосон нь, долдугаар сарын 1-ний асуудлыг нуун дарагдуулж байгаа нь, амлалтаа биелүүлэхгүй бултаж байгаа нь бүгд л ард түмнээсээ “урваж шарвасны” нотолгоо шүү дээ. Тэгээд хэн ингэж урваж, шарваж байна вэ. “МАН-АН”. “МАН-АН” ч гэж дээ гишүүд, дэмжигчдийнхээ нэрийг барьсан цөөн удирдлага нь гэвэл илүү оновчтой болно. Дашрамд хэлэхэд “Хамгийн сайн “бөгс долоогч” гэж хэн бэ. Түүнийг яаж таньж тодруулах вэ” гэж сэтгүүлчид асуух дуртай байдаг. Шуудхан хэлье. Тэгээд ч “бөгс долоогчид”-ыг таньж байх нь хаана хаанаа хэрэгтэй. Ард түмэнд ч, сэтгүүлчдэд ч. Урьд өмнө миний шууд дэмжлэгтэйгээр, удирдлага дор, нөмөрт ажиллаж байсан, өнөөдөр зүв зүгээр байж байгаад, урдах ажлаа сайн хийж чадахгүй мөртлөө гэнэт утга учиргүй над руу дайрч давшилж байгаа хүн бол “хамгийн сайн бөгс долоогч байсан этгээд” гээд ойлгочих. Тэгээд өөрсдөө тодруул. Амархан. Тэгэхлээр ийм урвалтыг ярих нь, яриад зогсохгүй ард түмэндээ ойлгуулж жигшүүлэх нь сонгууль шударга явуулахын, ард түмнээсээ айж ичдэг, түүнд үйлчилдэг шударга төр тогтоохын үндсийн нэг мөн. Харин хэвлэл мэдээллийн хэрэгсэл, сэтгүүлчдийн эрхэм үүрэг бол ард түмнийхээ эрх ашгаас урвагчдыг илчлэх, үнэн нүүр царайг нь илрүүлж харуулах гэж ойлгох хэрэгтэй биз ээ.

-Хуучин МАХН-ынхан дунд Н.Энх­баяр, Ц.Нямдорж гэсэн нэгдэл нэгэн том цул байсан. Нэгэн цагт ингээд дурсамж болоод үлдэнэ гэж төсөөлөө ч үгүй. Та дээр хэдэнтээ түүний нэрийг дурьдалгүй битүүхэн “нудраад” авлаа. Хуулийн хүн гэдэг утгаараа бие биенийхээ сайн, мууг дэндүү мэдэлцсэн учир та хоёрыг харилцан бие биедээ барьцаалагдсан гэж ойлгодог хүн ч цөөнгүй бий?
-Аргаа барсан амьтан хүн барьцаалах гэдэг байх. Би тийм аргаа барсан нь биш. Би хэн нэгнийг барьцаалах ч үгүй, хэн нэгэнд барьцаалагдах ч үгүй.

-Ц.Нямдорж сайдын зүгээс таныг баривчлах гэж оролдсон шалт­гааныг “Улаанбаатар таймс” сонин болон “Өргөө” зочид бууд­лын хувьчлалтай холбоотой. Цаг­даагийнхан ажлаа хийж байна, надад хамаагүй гэсэн байсан?
-Ц.Нямдорж наанаа шударга дүр эсгэж, цаанаа өөрийнхөө өшөө хонзонд хөтлөгдөж, бусдын “гар хөл болж”, намайг “МАН-АН”-ын эсрэг тэмцэж байгаа учир, ялангуяа “МАН”-ын зарим удирдлагын нэр хүнд унаж, түүнийг дагаж намын нэр хүнд тасралтгүй доошилж буйг зогсоох “мэргэн” арга бол хамгийн эхлээд МАХН-ын нэр хүндийг унагаах, ингэхийн тулд түүний дарга болох Энхбаярыг хэрэг төвөгт холбогдуулах явдал мөн гэж бодож, улайрч байгаагийн нотолгоо. Өөр юу ч биш. Ардчилангуйлагчдын тархи толгой ингэж л “ажилладаг”.

-Буруутгаж ч мэдэхээр нэг асуулт тавья. Ц.Нямдорж  Н.Энх­баярт буруу юм хийсэн ч хам­гаалаад гарах “өртэй” хүн. Хятадын тагнуул гэгдэх асуу­дал гээд яривал Н.Энхбаяр Ц.Ням­доржийг хамгаалж авч гарсан гэх мэт олон асуудал байдаг. Гэтэл таны хэлж байгаагаар хэрэг хийгээгүй байхад “хэрэгтэн” бол­гох гээд байна гэдгийг сонсоход хачин санагдаж байна. Үүнийг та юу гэж тайлбарлах вэ?
-Өшөө хонзон өвөрлөгчид улс төрийн зорилгоор гэм буруугүй хүмүүсийг хэлмэгдүүлэх гэж байгаа байхгүй юу. Юмыг дэс дараатай ярья. “Улаанбаатар таймс”-ын асуудал. Үнэн хэрэг дээрээ “Улаанбаатар таймс” сонины хувьчлал бол албан тушаалтны хувьд миний хариуцсан асуудал байгаагүй. Тухайн үеийн Улаанбаатар хотын Засаг дарга М.Энхболд, Т.Билэгт нарын эрх, үүргийнхээ хүрээнд шийдвэрлэсэн асуудал. Учир шалтгааны талаас аваад үзвэл уг асуудлыг шууд хариуцаж байсан эдгээр албан тушаалтнууд “Улаанбаатар таймс” сонины хувьчлалыг шийдвэрлэхдээ хууль зөрчөөгүй гэж хууль, хяналтын байгууллага үзэж, дүгнэж байхад өөр хэн нэгэн этгээд хууль зөрчинө гэж юу байх вэ. Дэндүү ойлгомжтой шүү дээ.

-Тэгвэл яагаад сэтгүүлч До.Чулуунбаатарыг удаан хуга­цаагаар хорьж саатуулсан юм бол. Тэгээд ч Ц.Нямдорж сайд “Болсон үнэн явдал бол “Улаанбаатар таймс” сонины хувьчлал хууль зөрчсөн” гэсэн байна лээ. Хууль зүй, дотоод хэргийн сайдын үг чинь хариуцлагатай үг байдаг биз дээ?
-Харин энэ бол хамгийн хариуцлагагүй үг. Хууль зөрчсөнийг шүүх л тогтооно. Сайд тогтоохгүй. Тэгэхлээр энэ хариуцлагагүй үг юуг баталж байна вэ гэвэл Ц.Нямдорж шүүхийн шийдвэр гарахаас өмнө уг асуудлыг хууль зөрчсөн хэмээн эрх мэдлээ хэтрүүлэн урьдчилан дүгнэж, анхнаас нь нэгэнт гаргасан дүгнэлтээ баталгаажуулах ажлыг өөрийнхөө харъяанд байдаг цагдаагаар хийлгэх гэж дээрээс нь шахалт дарамт үзүүлж байна гэдгийг л нотолж байгаа юм. Тиймээс энэ бол хүний эрхийг бүдүүлгээр зөрчсөн, цаанаасаа зориуд зохион байгуулалттайгаар хийж буй бусармаг үйлдэл. Нэг ёсны хэлмэгдүүлэлт. Ц.Нямдорж өөрөө хэлсэн байна лээ. До.Чулуунбаатар хүний төлөөнөөс хоёр, гурван сар шоронд суусан гэж. Тэгэхлээр өнөөдөр Ц.Нямдоржийн удирдлагад байдаг цагдаа, найз нь толгойлдог прокурор хүний төлөөнөөс хүнийг шоронд суулгаж хэлмэгдүүлдэг байх нь. Хүний төлөөнөөс хүнийг шоронд суулгасныг мэдэж байгаа сайд тийм ноцтой буруу юм хийсэн албан тушаалтантай нэн даруй хариуцлага тооцдог болохоос биш, хээв нэг юу ч болоогүй юм шиг яриад сууж байх ёсгүй. Арга хэмжээ авахгүй байна гэдэг чинь өөрөө тэгэж хүнийг хэлмэгдүүлж, хүний эрхийг бүдүүлгээр зөрчиж, ингэж хүний төлөөнөөс хүнийг шоронд удаан хугацаагаар суулгахыг цаанаас нь чиглүүлж байсан байх нь ээ дээ. Цаад зорилго нь улс төрийн зорилго. Хууль хяналтын байгууллага, тэдгээрийн ажилтнуудыг хүний эрхийг зөрчих үйл ажиллагаа руу түлхэн чиглүүлэх, тэр тусмаа улс төрийн зорилготойгоор ийм бүдүүлэг үйл ажиллагаа явуулах нь жинхэнэ ардчилсан улс оронд байх ёсгүй зүйл. Энгийнээр хэлбэл хууль ноцтой зөрчиж байгаа хэрэг. Жирийн иргэнийг тамлаж байгаа хэрэг шүү дээ. Манайд ардчилал биш, харин “МАН-АН”-н тогтоосон ардчилангуйлал байгаа учраас ийм балай, хууль бус юм болж байна. Одоо энэ үг нь Ц.Нямдоржийг огцруулах, хариуцлага хүлээлгэх бүрэн үндэслэл болно.

-Та яагаад “МАН-АН” гэв. Цагдаа чинь ХЗДХЯ-ны, Ц.Ням­доржийн л харъяанд байдаг биз дээ?
-Цагдаа Ц.Нямдоржийн, Прокурор Д.Дорлигжавын мэдэлд байгаа. Ц.Нямдорж бол “МАН”, Д.Дорлигжав бол “АН” гэдгийг бүгд ойлгож байгаа шүү дээ. Нийлээд “МАН-АН” мөн биз дээ. Гэхдээ энэ хоёр бол бүр “МАН-АН” бий болохоос өмнө хоорондоо нарийн холбоотой болсныг улс төр гадарладаг хүн бүр мэддэг. Нэг нутгийн хоёр нөхрийн байгуулсан жижиг “ман-ан” гэх юм уу даа. Тэр тусмаа би бол бүр сайн мэднэ. Энэ тухай янз бүрийн нөхцөлд өөрсдөө надад ний нуугүй хэлж, ярьж байсныг нь ч санаж байна. Өөрсдөө мартаагүй байлгүй. Ц.Нямдорж лав их юм “мартдаг” болчихсон байна лээ. Яахав би байгаа цагт юу ярьж, хийж байсныг нь байнга сануулах хүн байна гэсэн үг. Гэхдээ хоёр хүн хоорондоо сайн харьцаатай байх нь тэр хоёрын хэрэг. Би энэ тухай яриагүй. Харин тэр сайн “хувийн” гэх харьцаа нь хуулийн байгууллагуудаас нэг, эсвэл хэсэг хүний эсрэг, тэдгээрийг зориуд хэрэг төвөгт холбогдуулах гэсэн зорилготой, зохион байгуулалттай үйл ажиллагаа болж хувирч болохгүй гэж хэлж байгаа юм. Цагдаа буруу юм хийж, хүнийг хорьж саатуулсаныг сайд нь өөрөө хүлээн зөвшөөрөөд байхад прокурор хянах үүрэгтэй байгууллага мөртлөө хяналт тавьдаггүй, харин ч “хүч хавсраад” байдгийг юу гэж дүгнэх вэ. Улс төрийн зорилгоор өрсөлдөгчдөө дарах гэсэн увайгүй оролдлого гэхээс өөр юу гэх вэ дээ.

-МАХН мэдэгдэл хийснээс хойш хэвлэл мэдээллийн хэрэгслүүдийн зарим нь Ц.Нямдорж сайд та хоёрын хоорондын асуудалд тэнцвэртэй хандах гэж оролдож буй. Гэхдээ зарим хэвлэлд түүний гэнэтийн ярилцлага, тодруулгууд нэгэн зэрэг нийтлэгдсэн нь хардлага төрүүлсэн. Та тэр тодруулгуудыг харсан уу?
-“Гэмт хүн гэлбэлзэнэ” гэгчээр Ц.Нямдорж их л сандарч олон ярилцлага өгч, өөрийнхөө гар хөл болсон сэтгүүлчдээр над руу дайрч давшилсан гүжирдлэгийн шинжтэй захиалгат мэдээллүүд гаргасан байна лээ. Хамгийн сонирхолтой, бас эмзэглэмээр нь Ц.Нямдоржийн харъяанд, нөлөөнд орсон цагдаагийн байгууллагын санаатай үйлдэл, эсвэл хайнга хандлагаас болж зарим хэвлэл мэдээллийн хэрэгсэлд шалгаж байгаа материалаас задалсан зүйл ч харагдаж байна лээ. Гэхдээ бодит мэдээллээр нь задлах биш, харин санаатайгаар, миний эсрэг чиглүүлэн ашиглах зорилготойгоор задлах гэж оролдсон байна лээ. Ингэснээрээ “Мордохын хазгай” гэгчээр анхнаасаа эрх мэдлээ хэтрүүлж, өш хонзон өвөрлөж, өрөөсгөл дүгнэлт гаргасан сайдынхаа даалгавраар, урьдчилан өгсөн чиглэлийнх нь дагуу хийж байгаа “шалгалт” гэгч нь үнэнийг тогтоох гэсэн оролдлого биш. Харин улс төрийн өшөө хонзон авах гэсэн бүлэг хүмүүсийн санаархал мөн гэдэг нь нотлогдож байгаа.

-Тэгвэл танд үнэнийг олж тогтооход тус болох мэдээлэл бий юу?
-Улиг домог шахуу болсон “Улаанбаатар таймс”-ын хувьчлалын тухай зарим анзаарагдсан зүйлийг нэмж хэлье. Гэхдээ Ц.Нямдоржийн санаатайгаар миний эсрэг чиглүүлэн задалж ярьж байгаатай холбогдуулж тодруулъя гэж бодож байна. Л.Сэргэлэн гэж залуу “хохирсон” тухай ярьсан байна билээ. Уг нь хохирсон эсэхийг эцэслэж шүүх л тогтооно. Энд шүүхийн шийдвэр гараагүй байхад бас л Ц.Нямдорж шүүхийн өмнөөс “тогтоочихсон” байгаа. Ийм маягаар цагдаа, прокурор хоёр нийлж, шүүхийн өмнөөс дүгнэлтийг нь гаргачихаад шүүхэд дүгнэлтээ зүгээр л ёсчлон батлуулах гэж өгдөг журам тогтоох гэж бодоод байх шиг байгаа юм. Тэгээд энэ ажлыг мөрдөн байцаах ажилд оролцож, нөлөөлж болохгүй, тийм эрх эдлэх ёсгүй Хууль зүй, дотоод хэргийн сайд гардан удирдаж байгаа нь дээрх мэдэгдлүүд, үйлдлүүдээс харагдаж байна. Тэгэхлээр Л.Сэргэлэн гэж ямар хүн энэ хэрэгт холбогдоод, яаж хохирсон бэ гэдгийг тодруулах гэж оролдъё. Л.Сэргэлэн өнөөх алдарт “Хадгаламж” бакнаас тэр үеийн захирал Г.Цэрэнпүрэвийн гарын үсгийг хуурамчаар үйлдэн албан бичиг гаргаж, түүнийгээ үндэслэн Москвад байдаг, хуучнаар бол СЭВ-ийн банкнаас нэг сая ам.долларын зээл авсан байна. Г.Цэрэнпүрэвийн гарын үсгийг хуурамчаар үйлдсэн нь хожим криминалистикийн шинжилгээгээр тогтоогдсон. Нэг сая ам.долларын зээл авсныхаа дараа тухайн үеийн УИХ-ын гишүүн Т.Бадамжунайтай уулзаж, бизнес хийх сонирхолтойгоо илэрхийлэхэд нь цаадах нь “Улаанбаатар таймс”-ын хувьчлалд оролцохыг “зөвшөөрсөн” бололтой юм билээ. Тэгэхдээ баахан хүний нэр, түүний дотор миний нэрийг хэлсэн гэж сонсогддог. Ер нь хүний нэрийг барьж янз янзын буруу зөрүү юм хийсэн байвал хуулийн хариуцлага тооцдог болох ёстой гэж бодогддог шүү.

-Тэгээд хэн, хэний нэрийг хэлсэн юм бол?
-Сэтгүүлчид та нар бүх юмыг хүнээр хэлүүлэх гэж байснаас өөрсдөө заримыг нь судалж мэд л дээ. Тэгээд Т.Бадамжунай Л.Сэргэлэн, Ж.Саруулбуян хоёрыг уулзуулж, гэрээ хийлгүүлсэн гэж дуулддаг. Л.Сэргэлэн “Улаанбаатар таймс”-ын барилгыг томсгож, таван одтой зочид буудал барина. Тус хамт олны цалин тавина, сонины үйл ажиллагаатай холбоотой зардлыг даана. Хариуд нь үүргээ биелүүлбэл тус сонины тодорхой хувийг эзэмшинэ гэж тохирчээ. Тэгээд мэргэжлийн хяналтаас зөвшөөрөл авалгүй, хотын удирдлагуудад зургаа үзүүлж танилцуулалгүйгээр “Улаанбаатар таймс” сонины барилгыг нураасан байгаа юм. Барилгыг нурааж байхад хөдөлмөр хамгаалалтыг сайн хангаагүй байсан учир нэг барилгачин амиа алдсан байна. Нөгөө Ц.Нямдоржийн байшин барьж байсан хоригдол нисэж үхдэгтэй адил. Гэтэл Мэргэжлийн хяналтын байгууллага хэвлэх үйлдвэрийн барилгыг зочид буудал болгож өндөрлөхийг хоригложээ. Нөгөө ажлаа эхлээд танилцуулж зөвшөөрөл авалгүй зүтгэснийх нь гор гарч байгаа нь тэр. Тэгээд Л.Сэргэлэн ажлаа зогсоосон. Үүргээ биелүүлж чадаагүй. Үүргээ биелүүлээгүй мөртлөө “Улаанбаатар таймс” сонины хувийг эзэмшинэ гэхэд хотынхон асуудлыг нь  шийдээгүй. Өөрөө болохоор 500 орчим сая төгрөг зарцуулсан гэдэг гэсэн. Байшин нураахад 500 сая төгрөг зарцуулсан байхдаа яадаг юм бэ гэсэн маргаан байдаг гэнэ лээ. Нэг сая ам.долларын зээлийг монгол төгрөгт шилжүүлбэл ойролцоогоор 1,2 тэрбум төгрөг болно. За яахав 500 сая төгрөгийг байшин нураахад зарцуулсан юм байна гэж бодъё. Харин үлдсэн 700 сая төгрөг хаачсан бэ гэхэд Л.Сэргэлэн “Бэлэн мөнгөө Новосибирскт авч явж байгаад оросуудад дээрэмдүүлсэн” гэдэг “тайлбар” хэлдэг гэсэн. Тийм их мөнгө хилээр гаргахдаа бүртгүүлсэн үү гэх зэргээр судалбал юу болж хувирахыг мэдэхгүй. Тийм гэнэн байна ч гэж баймааргүй юм. Ер нь тэгээд тэр 700 сая төгрөг Новосибирскт оросуудын гарт орсон уу. Эсвэл энд Улаанбаатарт манай “сайн эрчүүд”-ийн “гарт орсон уу” гэдгийг шалгаж тогтоох хэрэгтэй юм шиг.

-Энэ асуудал таныг 2009 оны Ерөнхийлөгчийн сонгуульд өрсөлдөж байхад хэвлэлд гарч байсан санагдах юм?
-Тэгсэн. Өөрөө сайн санаж байна. 2009 оны сонгуулиар Л.Сэргэлэн сонгуульд нэр дэвшигчийн штабыг удирдаж байсан Д.Дорлигжав дээр очиж, 500 сая төгрөгөө “алдсан” тухайгаа ярьж, цаадах нь хөөцөлдөж “Өдрийн сонин”-д ярилцлагыг нь хэвлүүлж, Л.Сэргэлэнтэй уулзаж ч үзээгүй Н.Энхбаярын эсрэг ашигласан байгаа юм. Л.Сэргэлэн хуурамчаар бичиг үйлдэж зээл авсан, зээлээ төлөөгүй тул шалгуулаад шүүх дээр ял авах болохоор би мөнгөө “Улаанбаатар таймс” зэрэгт оруулсан гэсэн тайлбартайгаар хэргээ мөрдөн байцаах газарт  буцаалгасан гэсэн. Тэгээд Д.Дорлигжав прокурор болсны дараа Л.Сэргэлэн энэ асуудлыг нэхэмжилж өргөдөл гаргасныг одоо над руу дайрах “далим” болгож “ашиглаж” байгаа ухаантай юм билээ. Прокурор, цагдаа хоёр Л.Сэргэлэнгийн банкнаас хуурамч баримт бүрдүүлж мөнгө авсантай холбоотой хэргийг “царцааж”, “Улаанбаатар таймс”-тай холбоотой асуудлыг хэрэг болгож, нэг хүний эсрэг чиглүүлэн “шуурхай” шалгаж эхэлсэн. Ц.Нямдоржийн ярилцлага үүнийг бүр баталлаа.

-Л.Сэргэлэн хохирлоо бараг­дуулсан болов уу?
-Л.Сэргэлэн миний эсрэг нэхэмжлэл гаргасан. Одоо хүн гүжир­дэж гүтгэснээ ойлгоод ч тэр­нээсээ буцаж чадахгүй. Учир нь энэ “нэхэмжлэл”-ээсээ буцвал цаана нь нөгөө хуурамч бичиг бүрдүүлж банкнаас мөнгө авсан хэрэг нь “сэргэнэ”. Нэг ёсны “барьцаанд” байгаа хүнийг нэг хүний эсрэг чиглүүлэн “ашиглаж” байгаа онц ноцтой үйлдэл. Энэ бол хуулиар хориотой зүйл. “Үүргээ” сайн биелүүлсэн болоод тэр үү, эсвэл өөр учир начир байна уу, ямар ч байсан шүүхийн шийдвэр гараагүй байхад, өөрөөр хэлбэл  Л.Сэргэлэнгийн хохирсон эсэх нь тогтоогдоогүй байхад Улаанбаатар хотын удирдлага Л.Сэргэлэнд нийслэлийн төсөвт тусаагүй ч 500 сая төгрөгийг өгсөн байгаа юм. Л.Сэргэлэнг “тайвшруулах” гэсэн оролдлого юм уу даа. Энэ бол өөрөө бас л хууль зөрчсөн асуудал. Тэгэхлээр Ц.Нямдорж шударга л юм бол хэн хууль зөрчиж байгааг өөрөө хутгалдалгүйгээр хууль хяналтын байгууллагаар шударгаар шалгуулж тогтоолгох хэрэгтэй. Үүний тулд огцрох хэрэгтэй. Өөрийгөө ч шалгуулах хэрэгтэй.

-Тэр хоригдол нас барсныг та яагаад тэгж сайн мэдээд байдаг юм бэ?
-Хоригдол өөрийнх нь байшин дээрээс унаж осолдсон тухай Ц.Нямдорж өөрөө надад хэлж байсан. Би тэр үед Ц.Нямдоржийг буруутгах талаас нь бодоогүй, золгүй явдал болж дээ гэж бодсон. Гэхдээ хүний амь нас эрсэдсэн учир асуудлыг хуулийн дагуу шалгуулж нэг тийш нь болгоорой гэж хэлж байсан. Тэгнэ л гэсэн. Харин одоо өгч байгаа “тийм юм болоогүй” гэсэн хариунаас нь үзэхэд мань хүн хүний амь нас эрсэдчихсэн байхад ерөөсөө хуулийн дагуу шалгуулаагүй юм биш биз гэсэн сэжиг өөрийн эрхгүй төрж байна. Энэ бүхнийг үнэнээр нь шалгуулахын тулд Ц.Нямдорж өөрөө огцрох хэрэгтэй гэж үзэж байна. Харин Ц.Нямдорж байгаа цагт энэ асуудал, бас өөр олон асуудал шударгаар шалгагдаж, шийдэгдэнэ гэдэгт би итгэхгүй. Ер нь одоо хэн ч итгэхгүй дээ.

-Тантай ойр дотно харилцаатай хүмүүсийг, тэр байтугай эхнэр, хүүхдүүдийг нь хууль хяналтын байгууллагынхан “сонирхоод бай­гаа” дүр зураг харагдах юм. Та ч өөрөө энэ тухай “Ийгл”-ээр ярих шиг боллоо?
-Үнээн үнэн. “Улаанбаатар таймс”-ын хувьчлал гэсэн асуудлыг шалгаж байгаа нэрийдлээр надтай ажил төрлийн холбоотой хүмүүс, эхнэр, хүүхэд, дүү нарыг хүртэл их “сонирхох” биш, бүр “оролдож” байгаа. “МАН-АН”-ы эсрэг, шударга ёсны төлөө тэмцлээ гэж “айлгах” гэж байгаа юм байлгүй дээ. Би буруу юм хийгээгүй учир юу гэж айх вэ.

-Та тэгээд энэ тухайгаа одоо хүртэл яагаад чангахан дуугараагүй юм бэ?
-Би хэлээд яахав дээ. Ц.Нямдорж миний эсрэг үйл ажиллагааг цаанаас нь удирдан чиглүүлж, зохион байгуулж буйгаа хэвлэл мэдээллээр өөрөө ил зарлачихлаа шүү дээ. Та нар юмны учир начрыг тунгаан ойлгодог бол тийм юм болж байгааг түүний хэлсэн үгнээс ойлгосон биз гэж бодож байна. Д.Дорлигжав ч Тамгын газрын дарга байхдаа миний эсрэг хууль хяналтын байгууллагад цаанаасаа зохион байгуулалттай өгсөн өргөдлийг хүч оруулан дэмжиж, бичиг хийж өгсөн баримт байдаг. Улс төрийн албан тушаалтан хууль хяналтын байгууллагад хөндлөнгөөс нөлөөлөх гэж оролдож байна шүү дээ. Энэ бол хориотой байдаг. Улс төрийн өрсөлдөгчийнхөө “амыг нь үдэх” гэж ийм бусармаг юм хийж байгаа нь бас л ардчилангуйлал тогтсоны нотолгоо шүү дээ.

-Ц.Нямдорж сайд хэзээ, хаана, юу гэж зарласан гэж?
-Энд тэнд олон ярьсан. Хамгийн заналтай нь гэвэл “Үндэсний шуудан” сонинд зөвхөн над руу дайрсан том ярилцлага өгсөн. Би бүтэн уншаагүй. Тийм зав алга. Зарим хэсгийг нь уншсан. Над руу илт заналхийлсэн байна билээ. Миний өнөөгийн “МАН-АН”-ын байгуулсан төр, засгийн алдаатай үйл ажиллагааг шүүмжилсэнийг ер нь Монголын төр, засаг руу дайрсан мэтээр мушгин гуйвуулж, өнөөгийн МАН-АН”-ын удирдлагын санаатай болон санамсаргүй гаргаж буй алдаа дутагдлыг бараг цорын ганцаараа шүүмжилдэг “ТВ-9” телевиз, “Зууны мэдээ” сониныг хууль зөрчиж “авсан” мэтээр “мэдэмхийрч” битүү занасан байна лээ. Бид багадаа ярьдаг байсан шүү дээ. “Хорхойтой араандаа зуулаа” гэж. Тэгэж байгаа юм байх. Хэвлэл мэдээллийн эрх чөлөө гэж маш чухал юм байдаг гэдгийг манай хүн мэдэхгүй ээ. Гэхдээ ”МАН-АН”-н удирдлагын үнэн нүүр царайг “Зууны мэдээ” сонин, “ТВ-9” телевиз хоёроос өөр ямар хэвлэл, мэдээллийн байгууллага тууштай, тогтмол илчлэх юм бэ. Бүгд л тэдний ил, далд нөлөөнд орчихсон байгаа шүү дээ. Харин танай сонин энэ ярилцлагыг гаргавал бас үнэний төлөө явахыг хичээж байна гэж ойлгоё доо. Ер нь шүүх хэн нэгэн хүний гэм буруутайг тогтоогоогүй байхад өөр дээрээ тийм эрхийг авч урьдчилаад “шийдвэр гаргачихдаг” нь Ц.Нямдоржийн хэзээний дутагдал, гэм биш бүр зан нь. Албан тушаалаа ашиглан хэн нэгний тухай “материал цуглуулж” “мууг нь үзэх” гэж их оролдоно. Олон хүнтэй тийм аргаар үзсэнийг нь би мэднэ. Хүмүүсийн сайн мэдэх асуудал бол Л.Гүндалайтай холбоотой асуудал. Түүний УИХ-ын гишүүний бүрэн эрхийг нь түдгэлзүүлэх гэж их улайрсан. Би тэр үед МАХН-ын даргын хувьд УИХ-ын чуулганы нэгдсэн хуралдаанд Л.Гүндалайгийн бүрэн эрхийг түдгэлзүүлэх асуудал хэлэлцэгдэхээс өмнө хагас өдрийн турш Ц.Нямдоржтой ярилцаж, юу хүсээд байгааг нь сонсож, улс төрийн өрсөлдөгчтэйгээ тэгэж хууль баримталж байгаа байгаа нэртэй, үнэн хэрэг дээрээ хууль урвуулан ашиглаж өшөө хонзон авч болохгүй гэдгийг тайлбарлаж, шаардаж, Л.Гүндалайн бүрэн эрхийг түдгэлзүүлэх гэж зүтгэж байсныг нь болиулж байж билээ. Тэр үед МАХН УИХ-д 72 суудалтай байсан. Намын дарга тэр асуудлыг Ц.Нямдоржийн хүссэнээр явуулсан бол Л.Гүндалайгийн бүрэн эрх түдгэлзэх нь тодорхой байсан. Гэхдээ би бол улс төрийн зорилгоор улс төрийн өрсөлдөгчөө “хэрэгтэн” болгож болохгүй, энэ бол ардчилсан нийгэмд байж болшгүй зүйл гэж үздэг учир тэгэхийн эсрэг байсан. УИХ-ын гишүүд ч миний тэр байр суурийг ойлгож асуудалд буурь суурьтай хандаж, Л.Гүндалайгийн бүрэн эрхийг түдгэлзүүлээгүй. Харин сүүлд би олон жишээн дээр нэг юм мэдэж авсан…

-Юуг?
-Ц.Нямдорж мэтийн зарим хүн өөрсдөө бөөн бантан хутгачихаад, ихэнхийг нь надаар “цэвэрлүүлчихээд”, сүүлд нь нөгөө муу л бол баруун хойд овоо гэгчийн дагуу “Энхбаяр тэг” гэсэн мэт үлгэр зохиож, өөрсдөө “нэр цэвэр” үлдэх гэж оролддог юм билээ. Хүмүүс ч үнэн бодитой түүхийг сонсоогүй учир нэг хэсэг “толгой нь эргэж”, итгэдэг шиг байгаа юм.

-Л.Гүндалай гишүүн ч бас мөчөөгөө өгөхгүй үзэлцсэн?
-Ц.Нямдорж өөрөө их өширхдөг хүн л дээ. Тухайлбал, Л.Гүндалайг онгоцны буудал дээр саатуулах үүрэг өгч, бас л бөөн шуугиан дэгдээснийг санаж байгаа биз дээ. Тэгэхэд тэр төр, засгийн нэр хүнд, намын нэр хүндийг огт бодоогүй. Өөрөө л өшөө хонзондоо хөтлөгдөж улайрч байгаа нь тэр. Тийм л зантай хүн. Тэр үед намын нэр хүнд огцом доош унаж, бид ч ихээхэн зүтгэж байж намын нэр төрийг буцааж байх ёстой байранд нь өргөж тавьж байсан.

-Тэгэхэд та Л.Гүндалай гишүүнийг саатуулсан тухай яг хэзээ мэдсэн бэ?
-Би Завхан аймагт нисдэг тэргээр буухад намайг онгоцны буудал дээр Цагдаагийн дарга Д.Сандаг-Очир генерал тосч, Л.Гүндалай гишүүнийг Улаанбаатарт онгоцны буудал дээр саатуулсан тухай илтгэсэн. Би “Болж байгаа юм уу. Хуулийн дагуу юм уу” гэж асуухад “Болж байгаа. Хуулийн дагуу” гэж хэлсэн. Манайд харамсалтай нь даргын өгсөн үүрэг, хуулийн дагуу гэсэн ойлголтыг хооронд нь ялгаж салгаж чаддаггүй, нэг л юм шиг ойлгодог албан тушаалтнууд хуулийн байгууллагад байдаг шүү дээ. Ийм хүмүүс хууль, хяналтын байгууллагад байвал аюултай. Гэмгүй хүмүүс хэлмэгдэнэ.Уг нь ямар нэгэн юманд өширхсөн, эсвэл улс төрийн зорилго өвөрлөсөн, хувийн өөр сонирхлын үүднээс өгч буй даргын үүрэг даалгавар бол хууль бус, хууль зөрчсөн л байдаг шүү дээ. Түүнийг биелүүлэхгүй байх хэрэгтэй. Болохгүй гэдгийг улайрсан даргадаа тайлбарлаж ойлгуулах шаардлагатай. Тийм эрх ч бий, бас үүрэг ч бий.

–Ц.Нямдорж сайд “Би Гер­ман яваад эзгүй байх хойгуур цагдаагийнхан Л.Гүндалайг саа­туулсан байна лээ” гэсэн тайлбар хэлж байсан шиг санагдах юм?
-Тэгэж хэлсэн бол худлаа хэлжээ. Герман яваагүй. Ер нь гадагшаа яваагүй байсан. Засгийн газрын гишүүн гадаадад явахад Засгийн газрын хурлын тэмдэглэл гардаг. Ц.Нямдорж Улаанбаатар хотод ойролцоо Германы төлөөлөгчидтэй хамт семинарт оролцохоор явсан байсан. Манай хүн семинарт явахтайгаа тааруулж Л.Гүндалайг баривлах үүрэг Д.Сандаг-Очир генералд өгөх тэр зэргийн аргаа мэднээ. Сайн юманд муу мөртлөө, муу юманд сайн хүн байдаг шүү дээ. Үүрэг өгснийг нь Д.Сандаг-Очир генерал ч надад илтгэсэн, сүүлд Завханаас ирэхэд өөрөө ч надад хэлсэн. Ц.Нямдорж сүүлийн үед их мартамхай болсон байна лээ. Хүний нэр их мартана. Ухаандаа нэг хүнд их дургүй болбол нэрийг нь мартчихна. Яахав, би байгаа цагт хэлсэн үг, хийсэн үйлдлийг нь байнга сануулнаа. Мартуулахгүй. Ганцхан Нямдоржийнхыг ч биш, олон хүнийхийг сануулна. Миний ой санамж сайн байгаа.

-Хоёулаа Л. Гүндалай, Ц.Ням­дорж хоёрын харилцааны зарим түүхийг ярилаа. Гэхдээ УИХ-ын нэг гишүүний бүрэн эрхийг түдгэлзүүлэх асуудлыг тавьж болно биз дээ?
-Болно л доо. Гэхдээ шударга байх гээд байгаа бол бүгдэд нь адилхан шудрага ханд. Өнөөдөр УИХ-д эрхийг нь түдгэлзүүлэх тухай оруулсан, эсвэл оруулах гээд байгаа нь яагаад дандаа МАН-ын гишүүдэд хамаатай байгаа юм бэ? Гэтэл прокурор нь АН-ын дарга байсан хүн байгаа шүү дээ. Ер нь улс төрийн намын дарга байсан улстөрч хүн хууль, хяналтын байгууллагыг толгойлох нь хориотой байх ёстой. Энэ зарчмыг хуульд бичсэн, бичээгүй хатуу баримтлах ёстой.Би тэр хүнийг сайн, муу гэж хэлэх гээгүй. Сайн ч хүн байж болно, муу ч хүн байж магадгүй. Нэгэнт улстөрч л бол “сурсан юмыг сураар боож болохгүй” гэгчээр аливаа асуудлыг хуульчийн гэхээс илүү улс төрчийн нүдээр харна, улс төрийн зорилго тавьж шийднэ шүү дээ. Улмаар улс төрийн өшөө хонзон авахад, ардчилангуйлал тогтоход үйлчилнэ. Би ганцхан МАН-ын гишүүд л хууль зөрчдөг, АН-ынхан, бусад намынхан хууль зөрчдөггүй гэдэгт итгэхгүй. Ер нь ийм юманд хэн ч итгэхгүй шүү дээ. Тэгээд ч өнөөдөр “МАН-АН” байгаа, бүгдээрээ хамт ажиллаж, шийдвэр гаргаж, эрх мэдэл эдэлцгээж байгаа биз дээ. Тэгтэл яагаад нэг нь хууль зөрчдөг, нөгөөдүүл нь хууль зөрчдөггүй гэх гээд байгаа юм бэ.

-УИХ дээр Ц.Нямдорж сайд Дээд шүүх МАХН-ыг бүртгэснийг буруушааж нилээд бухимдана лээ. Та энэ тухай юу гэж бодож байна вэ. Мөн л ХЗДХ-ийн сайдын тулгалт гэж тайлбарлах уу?
-Нөгөө л “сурсан зангаараа” улстөрч хүний хувьд эхлээд дотроо улс төрийн шийдвэр гаргачихаад Дээд шүүхэд тулгаж байгаагийн жишээ. Дээд шүүхийн ажлыг Ц.Нямдорж биш, Дээд шүүх л хийх ёстой. Ер нь хар ухаанаар бодсон ч иргэд үзэл бодлоороо эвлэлдэн нэгдэж, улс төрийн нам байгуулж, намаа Дээд шүүхийн бүртгэлд байхгүй нэрээр нэрлэж байгаа нь Үндсэн хуулиар тунхагласан эрх шүү дээ. Тэр л эрхээ эдэлсэн. Мөн нам нэг л нэртэй байна. Ингээд Үндсэн хуульд заасан эрхээ эдэлж, тэгээд ч намынх нь нэр бусад намын нэртэй давхцаагүй учир Дээд шүүх бүртгэсэн байна. Тэгэж яривал МАХН хэмээх нэрийг МАН гэдэг нэрээр солисон шүү дээ. Шинэ Үндсэн хууль батлагдсанаас хойш судалбал МАН гэдэг нэртэй нам байсан байна. Харин нэр солиход МАН гэдэг нэртэй нам Дээд шүүхийн бүртгэлд байхгүй байсан учир МАН нэрийг бүртгэжээ. Яг түүнтэй ижил МАХН гэдэг нэрийг бүртгүүлэхэд МАХН гэдэг нэртэй нам Дээд шүүхийн бүртгэлд байгаагүй. Ийм ойлгомжтой байсаар байтал МАХН-ыг бүртгүүлэхгүй гэж Нямдоржтонгууд ямар их улайрав аа.
Нөгөө Л.Гүндалайг баривч­луулах гэж улайрдаг шиг л юм болсон доо. Төрийн гурван тулгуур багана бол хууль тогтоох байгууллагын хувьд УИХ, гүйцэтгэх засгийн хувьд Засгийн газар, шүүх засгийн хувьд Шүүх. Нөгөө хоёрыгоо бодвол Шүүх бусдаас хараат бус, ялангуяа улс төрөөс хараат бус байх ёстой. УИХ-ын гишүүд Дээд шүүх хийх ёстой ажлаа хуулийн хүрээнд хийснийх нь төлөө дайрч давшилна гэдэг бол шүүхийг улс төр, улс төрчдөөс хараат байдалд оруулах гэж оролдож байгаагийн нэгэн тод илэрхийлэл. Уг нь энэ бүхнийг Хууль зүй, дотоод хэргийн сайд тушаалтай Ц.Нямдорж мэдэхийн цаагуур мэдэж байгаа. Тэгсэн мөртлөө Дээд шүүх рүү чиглүүлэн зарласан “Загалмайтны дайн”-ыг энэ нөхөр толгойлж байгаа. Нөгөө ардчилангуйллын дэглэмийн бодит нүүр царай нь энэ. Дээд шүүх шударга шийдвэр гаргаж, МАХН-ыг бүртгэсний дараа олон хүн надад баяр хүргэхдээ “Би амьдралдаа ингэж баярласан удаа цөөн шүү” гэж хэлж байсан. Эрх чөлөө, шудрага ёс, эв нэгдлийн төлөө тэмцэл эзэнтэй, зорилготой боллоо гэж ард түмэн ойлгож, магнай нь тэнийж баярласан.

-Та түүнийг яагаад УИХ-ын даргын суудлаас буулгасан юм бэ. Үүнд нэлээд гомдож явдаг нь хэвлэлд өгсөн ярилцлагаас нь мэдрэгддэг?
-Уг нь ухаантай хүн байвал эсрэгээр нь ойлгох ёстой. Би УИХ-ын дарга болоход нь шууд дэмжиж, тусалсан. Олон жил хамт ажилласан, УИХ-ын даргын хэмжээнд ажиллах туршлага суусан гэж бодсоных. Тэгээд ч тэр үед өөрөө надаас дэмжлэг хүссэн.

-Ер нь хүн ийм өндөр албан тушаалд очихдоо яаж хүсч, гуйдаг юм бэ?
-Яахав дээ, саналаа хэлнэ. Шууд ч хэлнэ. Шууд бус байдлаар ч ойлгуулж, сануулна. Өөрөө хэлнэ, өөр хүнээр хэлүүлнэ. Гэхдээ миний хувьд нэгэнт итгэж ажиллаж байгаа хүнийг гуйлгаж зовоогоод байдаггүй, саналыг нь хүлээж авч дэмждэг зантай.

-Таныг хүн таньдаггүй гэдэг дээ?
-Хүнд итгэдэг гэж хэлвэл илүү ононо биз ээ. Үнэхээр итгээд л УИХ-ын дарга болгож байсан.

-Зүгээр итгээд л сайд болго­чихсон гэдэг үнэмшилгүй л юм?
-Тийм ээ. Дээр нь тэр үед Нямдорж эрүүгийнхэн надад заналхийлж байгаа учир хамгаалалттай албан тушаалд очих хэрэгтэй байна гэсэн үндэслэл байнга хэлж байсан. Тэр үед их л чухал үндэслэл юм шиг санагдаж байсан. Хамт ажиллаж байсан хүнээ аливаа эрсдэлээс хамгаалахыг л бодно шүү дээ. Энэ үндэслэл түүнийг УИХ-ын дарга болгоход нэлээд нөлөөлсөн.

-Тэгээд хэн заналхийлээд байсан юм бол. Ер нь заналхийлж байсан нь үнэн юм уу. Тэгээд ч заавал УИХ-ын дарга болгож байж хамгаалдаг юм уу?
-Энэ тухай зөвхөн надад бус, бас олон хүнд хэлсэн байдаг. Бид бүгд л тэр үед санаа зовж байсан гэх үү дээ. Одоо бодоход тийм аюул занал учирч байвал өөр аргаар хамгаалж болох байсан биз. Заавал УИХ-ын дарга болгож байж хамгаална гэдэг утга учир муутай, гэнэндүү санагдаж байна. Заримдаа сайн санасан юм хожим гэнэндүү харагддаг юм билээ. Тэр үед үнэхээр санаа зовж байсан учир энэ нь Ц.Нямдоржийг УИХ-ын дарга болгох нэг үндэслэл болж байж дээ. Хамгийн гол нь хамт ажиллаж, ачаа үүрэлцэж байсан хүнийг дэмжсэн хэрэг шүү дээ.

-Та энэ мэтээр олон хүнийг дэмжсэн байдаг. Эргээд таны ачийг хариулсан уу гээд асуувал буруудах уу?
-Миний ачийг биш, юуны өмнө ажилдаа эзэн болж ард түмний ачийг хариулах хэрэгтэй. Харин миний ачийг хариулахын хувьд бол их амархан. Товчхондоо надад тусалж чадахгүй бол битгий хор бол, намайг магтаж чадахгүй бол битгий муул. Хэзээ нэгэн цагт тус дэмжлэг авч байсан бол хожим битгий өширх. Ердөө л энэ.

-Зарим хүнд наад шаардлагыг чинь баримтлахад их л хэцүү санагдана даа?
-Хүн шиг хүнд хэцүү зарчим огт биш. Хүн зарчимтай амьдарч байж л хүн шиг амьдарна. Харин ааш араншин өөрчлөгдөх эсэхийн хувьд бол ер нь албан тушаал, мөнгө хоёр хүний нэг ёсны шалгуур болдог шүү дээ. Албан тушаалтай байхдаа бар арслан шиг архирч эхэлвэл, албан тушаалгүй болохдоо оготно хулгана шиг дуу хоолой нь дуулдахаа больвол тааруухан л хүн байна гэсэн үг шүү дээ. Мөнгөтэй байхдаа бусдыг дээрэлхэж, мөнгөгүй болохдоо бусдад дээрэлхүүлнэ гэдэг бас л муухай.

-Ц.Нямдорж сайдын тухайд УИХ-ын дарга болоод хууль зассан гэсэн бөөн шуугиан дэгдсэн.
-Тэгсэн.

-Өөр нэмж хэлэх зүйл байхгүй юу?
-Өөр нэмж юу хэлүүлэх гээд байгаа юм бэ.

-Ц.Нямдорж гуай болохоор арай өөрөөр тайлбарладаг. Хууль засах бол шалтаг л байсан юм биш үү?
-Нохойтож байгаа байхгүй юу. Эрхбиш хуульч хүн учир хууль зассанаа ойлгож байгаа цаадах чинь. Бүр тэгтлээ тэнэг толгой биш. Тэгээд ч Үндсэн хуулийн Цэц түүний хууль зассаныг тогтоосон. Жишээ нь, Сонгуулийн хуулийг зассан. Томсгосон тойрогт 76 гишүүнийг сонгоно гэсэн утгатай томъёоллоор санал хураалгачихаад сүүлд нь олон мандаттай 26 тойрог гэж зассан байгаа юм. Явж явж олон мандаттай 26 тойрог чинь л хамаг будлианы нэгэн гол шалтгаан болоо биз дээ. Бас татварын тухай хуульд огт хэлэлцэгдэж, санал хураалтад ороогүй заалтуудыг татвараас чөлөөлөх гэдгийн дор нэмж бичсэн байгаа юм. Тэр үед би манай хүн албан тушаалдаа эрдэж, хуульч мэргэжилдээ мундаг гэж харуулахын тулд зассан юм байх даа гэж бодож байсан. Гэтэл сүүлд бодоход ямар нэгэн ашиг сонирхолын үүднээс засаж байсан нь улам тодорхой болж байх шиг. Үүнийг шалгаж тогтоох хэрэгтэй. Одоо болохоор зүгээр л засаагүй гэж гүрийгээд байгаа байхгүй юу. Уг нь буруу л байгаа юм. Хууль засах нь ч, засаагүй гэж гүрийх нь ч аль аль нь буруу.

-Ер нь манай улстөрчид алдсанаа хүлээн зөвшөөрөх туйлын дургүй байдаг юм биш үү?
-Энэ бол үнэхээр том алдаа. Эргэж харахад бид бие биенийхээ алдсантай барьцаж, өөрсдийнхөө алдааг тайлбарлан зөвтгөдөг, ингэснээр алдаагаа засахыг хичээдэггүй, харин ч үргэлжлүүлэн хийдэг. Ийм алдаатай улс төр 20 жил үргэлжилжээ.Тухайлбал, 1996-2000 онуудад засгийн эрхэнд байсан “Ардчилсан холбоо эвсэл” төрийн албанд ажиллаж байсан олон хүнийг улс төржин халсан, өмч хувьчлалын бодлогын цаана өөрийн намын гишүүдийг дэмжих үйл ажиллагааг өрнүүлсэн, хээл хахууль ихэссэн гэх зэрэг олон алдаа гаргасан. МАХН сөрөг хүчний хувьд энэ алдаануудыг шүүмжилж байсан. 2000 онд УИХ-ын сонгуульд ялсны дараа МАХН-ынхан мөнөөх алдаануудыг давтсан. Төрийн албанд улстөржин олон хүнийг оруулсан, МАХН-ын гишүүд АН-ынхантай барьцаж хөрөнгө мөнгөтэй болохын тулд улайрсан. Мэдээжийн хэрэг, АН нь МАХН-ын эдгээр алдааг шүүмжилсэн.

-Тэр үед та өөрөө намын дарга байсан биз дээ?
-Тийм ээ. УИХ-ын 2000 оны сонгуулийн дараа миний хамгийн их гайхаж, бас дотроо харамссан зүйл бол тэр үеийн МАХН-ын гишүүд нөгөө АН-ыг улс төржиж, намчирхаж хүмүүсийг ажилд томилдог, өмч хувьчлалыг явуулахдаа улс төрийн бодлого хавчуулдаг гэх зэргээр шүүмжилдэг байснаа өөрсдөө миний сонгуульд тусалсан ийм хүнийг тийм албан тушаалд томилмоор байна. АН-ын гишүүд хөрөнгө мөнгөтэй болж баяжсан, одоо бид хөрөнгө мөнгөтэй болох хэрэгтэй байна гэх зэргээр ярьж эхэлсэн. Би эхлээд тэгэж өөрчлөгдсөнийг нь хараад гайхсан, эсэргүүцсэн. Гэхдээ манай улс төрийн тогтолцоо бол эрх баригчид үүрэг хүлээхээс илүү эрх эдэлдэг буруу тогтолцоо байдаг тул эрх мэдэлтэй олон хүн, тэдний цаана байгаа, албан тушаал горилсон бүр олон хүний саналыг буруу гэж бодсон ч нэг хүн хэдийгээр өндөр албан тушаалтан ч хэр удаан эсэргүүцэхэв дээ. Тогтолцоогоо бүхлээр нь шинэчилж өөрчлөөгүй цагт тэр олон хүний улайран зүтгэсэн байдалтай “эвлэрэх”-ээс өөр аргагүй болно. Би ч нэлээд эсэргүүцэж, байгаад сүүлд нь хүчирхээ болиод тэр олон эрх мэдэлтнүүдийн ард нь байгаа хүмүүсийг ажил төрөлтэй, амьдралтай болгох ажлыг хийсэн дээ. Тэгэхийн тулд дор хаяхад өөр намын хүмүүсийг ажлаас нь өөрчлөх шаардлага гарна. Миний өмнө ч, дараа нь ч намын дарга нар тийм л маягаар ажилласан. Өөрсдийгөө зөвтгөхийн тулд чи ч бас тэгсэн, та нар ч бас тэгсэн шүү дээ гэж алдсанаа зөвтгөнө. Эцэст нь хамаг муу нэрийг нь намын дарга л үүрнэ. Уг нь ардчилал бол алдсанаа засдаг тогтолцоо байх ёстой. Алдсанаа бусдын алдсантай барьцаж давтана гэдэг бол яваандаа ардчилангуйлалыг бий болгоно гэсэн үг. Харин алдсанаа хүлээн зөвшөөрч, давтахгүй байх, засах гэж зүтгэх нь улстөрчийн шинэчлэгдэж байгаагийн шалгуур. Ардчилал баталгаажихын нэг үндэс.

-Та ийм байдлыг засах гэж хэзээ, яаж оролдсон бэ. Ажлаа өгснийхөө дараа юу. Ажил, албан тушаалтайгаа байхдаа юу?
-Ажил төрөлтэй байхдаа өөрийн­хөө ч, бусдын ч алдаа дутагдлыг засах гэж хичээсэн. Гэхдээ алдаа дутагдал засах ажил дан ганц нэг албан тушаалтны хүсэл, эрмэлзлээс шалтгаалахгүй. Бусад албан тушаалтнууд үүрэг даалгавраа биелүүлж, хууль тогтоомжийг баримталбал сайн үр дүн гарна. Эс тэгвээс хагас дутуу үр дүн гарна. Тухайлбал, Тавантолгойн ордыг бүхлээр нь 100 хувь төрд буцааж авах тухай санаачилга гаргаж, Засгийн газарт үүрэг даалгавар өгсөн. Харамсалтай нь энэ үүргийг Засгийн газар бүрэн биелүүлээгүй. Тийм учир Тавантолгойн асуудал өнөөг хүртэл хэл ам таталсан хэвээр байна. Мөн Төрийн албыг намын харъяалалгүй болгох зарчмын дагуу Төрийн албаны тухай хуулийг өөрчлөх ажлыг санаачилсан гэхчлэн олон жишээг хэлж болно.

-Зарим хүн ингэсний чинь учир танай намын гишүүд таны сонгуульд сайн зүтгээгүй гэдэг. Үүнтэй санал нийлэх үү?
-Зарим хүн зориуд хүмүүсийг төөрөгдүүлэхийн тулд тэгж ярьдагийг сонссон. Тийм юм болсон байхыг үгүйсгэхгүй. Гэхдээ сонгуулийн дүн гарахад гол нөлөө үзүүлсэн хүчин зүйл биш.

-Тэгээд сонгуулийн дүн муу гарахад юу гол нөлөө үзүүлсэн гэж?
-Би энэ тухай санал бодлоо яруу найрагч Т.Галсан гуай надтай сонгуулийн дараахан уулзаад хэлсэн үгээр илэрхийлсэн. Цаадах чинь амнаасаа зүгээр үг унагаад явж байдаг хүн ерөөсөө биш шүү дээ. Гэхдээ Т.Галсан гуайн үгнээс гадна олон баримт тэр хэлсэн үгийг нь баталж байгаа юм. Энд нуршаад яахав.

-“Таны засуул өөр бөхийг засчихлаа” гэсэн гэл үү. Танд харамсалтай санагдсан уу?
-Сонгуульд ялах сайхан, ялагдахад муухай гэдгийг бүгд мэднэ шүү дээ.

-Танай намынхан таныг сон­гуульд унагаасан нь ха­рамсалтай санагдсан уу. гэдгийг л асуусан юм?
-Ойлгож байна. Хариулъя. Хамгийн харамсалтай нь л тэр. Ер нь сонгуульд ялагдах нь сайн зүйл биш л дээ. Гэхдээ сонгуульд өөрийн намын удирдлагын санаатай явуулсан эсрэг үйл ажиллагааны уршгаар унана гэдэг бол байж болшгүй зүйл шүү дээ. Оросууд хэлдэг шүү дээ. Махчлан орчуулвал “Ийм юм тохиолдоосой гэж дайсандаа ч хүсмээргүй юм боллоо” гэдэг. Ингэж заваараад байх юм бол сонгууль утгаа алдана, ард түмэн сонгоогүй албан тушаалтан буй болно. Түүний легитимит шинж буюу хууль ёсны шинж нь дутагдана. Ардчилал утгаа алдана. Ардчилангуйлал тогтоно. Гэхдээ энэ асуудлаар би олон хүний тухай яриад, буруутгаад байгаа юм биш. Буянаараа л болог. Сонгуульд идэвхтэй ажилласан намын гишүүд, саналаа шударгаар өгсөн жирийн сонгогчид ямар ч буруугүй. Харин би ийм луйврын байдлаар сонгуулийг будилуулдаг арга, улс төрийн стандарт бус “соёл”-ыг эсэргүүцэж, ийм алдаа дахин давтагдахгүй байхын төлөө яриад байгаа юм. Үүнд луйврын сонгуулиуд бүгд орно. Энэ алдааг эс сануулваас, эс засваас нөгөө л нэг нэгнийхээ алдсанаар нь барьцдаг завхрал үргэлжилнэ шүү дээ.

-Та тэгвэл хэдэн хүний тухай шүүмжилж яриад байгаа юм бэ?
-Хамгийн их эрх мэдэлтэй, тийм учир хамгийн их үүрэг үүрэх учиртай албан тушаалтны тухай гээд ойлгочих доо.

-Тэгвэл тэр үед тийм албан тушаалтан бол С.Баяр байсан шүү дээ?
-Сэтгүүлчид та нар өөрсдөө мэддэг юмаа битгий дахин дахин асуугаад бай л даа. Би энэ тухай өмнө нь туйлын тодорхой хэлсэн шүү дээ.

-Та хөдөө ялсан, хотод ялагдсан.  Тэгэхлээр танай намын хотын фракц таны эсрэг ажилласан юм биш үү?
-Ер нь том ч бай, жижиг ч бай намд ямар нэгэн юманд гомдсон, баярласан хүмүүс байдаг шүү дээ. Гомдсон хүмүүс сонгуулиар идэвхгүй болдог, эсхүл бүр эсрэг ажилладаг тохиолдол гарахыг үгүйсгэхгүй. Гэхдээ хамгийн гол нь хамгийн их эрх мэдэлтэй, тийм учраас хамгийн их үүрэгтэй албан тушаалтан зарим хүний гомдол нь намын сонгуулийн зорилтын эсрэг үйл ажиллагаа болж хувирах ёсгүй гэдгийг ухамсарлаж, зохицуулах ёстой байхгүй юу. Тийм боломж, бололцоо, хөшүүрэг хангалттай байдаг гэдгийг би тийм албан тушаал хашиж байсан, тийм байдалтай тааралдаж байсан хүний хувьд юмыг тааж биш, мэдэж ярьж байгаа юм. Ярихдаа гол нь дахин тийм байдал битгий давтагдаасай гэж ярьж байна. Бид хоёрын ярилцлага нэг нэгнийхээ алдсаныг барьцаалж алдаагаа давтан үргэлжлүүлдэг муухай “уламжлал” тогтсон тухай сэдвийг хөндсөн. Энэ бол сүүлийн 20 орчим жил Монголд үргэлжилж байгаа эмгэнэлт үйл явц. Хожигчид нь эрх баригчид, хохирогчид нь ард түмэн. Ийм завхралыг таслан зогсоох цаг болсон. 2004-2008 онуудад гурван хамтарсан Засгийн газар ажилласан. Бас л дээрх алдаанууд давтагдсан, сайд болгон яам, салбартаа өөрийн багийг бүрдүүлэх гэж төрийн албан хаагчдыг халж, өөрийн намын хүмүүсийг томилсон, хээл хахууль үргэлжилсэн хэвээр байна гэж иргэд хурц шүүмжилсэн. Өөр олон алдаа үргэлжлэн гарсан. Бүр хэмжээ нь нэмэгдсэн гэж хэлж болно. Тухайлбал УИХ-ын гишүүдийн тойрог бүр дээр хуваарилж байсан 10 сая төгрөг хэдэн арав дахин өсөж, өнөөдөр бүхэл бүтэн нэг тэрбум төгрөг болсон. Одоо ч ийм байдал үргэлжилсээр байна. Хамгийн эмзэглэмээр нь алдаа давтагдан үргэлжлэх тусмаа хэмжээ нь томроно, үр дагавар нь улам хор хөнөөлтэй болно. “МАН-АН”-ын үед ямар ч хяналтгүй болсон тул байдал бүр аюултай шинжтэй болж байна. Гэтэл байчихаад бүр сонгуулийн дараа дахин “МАН-АН” байгуулна гэсэн яриа гарах боллоо. Тэгвэл сонгууль явуулаад яах юм бэ. Энэ чинь нөгөө ардчилал байхгүй болж байна, ардчилангуйлал тогтож байгаагийн илрэл биш үү. Энэ тухай уншсан, сонссон хүмүүс үнэхээр зэвүүцэн дургүйцэж байна шүү дээ. Монгол Улс, Монголын ард түмэн дахин “МАН-АН”-ын ноёрхол болох ардчилангуйллыг хүсэхгүй, даах ч үгүй. Дараагийн сонгууль алдаануудаа мэдэхгүй, мэдэхийг ч хүсэхгүй байгаа учир үргэлжлүүлэн алдсаар байх “МАН-АН”-ыг сонгох уу. Эсвэл алдаануудыг мэдэж байгаа, мэдээд зогсохгүй засна, давтахгүй гэж байгаа “МАХН-МҮАН”-ын эвсэл, мөн “МАН-АН”-ын гадна байгаа бүх улс төрийн хүчнүүд, ТББ-уудтай хамтран байгуулж буй эвслийг сонгох уу гэдгийг тодруулах сонгууль болно гэж бодож байна.

-Дээд шүүхийн бас нэг шийдвэрийн тухай асууя. Саяхан Ногоон намын дүрмийн өөрчлөлтийг бүртгэсэн нь шуугиан дэгдээсэн. Таныг Дээд шүүхийн шийдвэр гарахад нөлөөлсөн гэж сонссон юм байна?
-Нөгөө муу л бол баруун хойт овоо гэдэгчлэн дахиад л Энхбаяр руу бүх юмыг чихэж байгаа нь тэр. Одоо алдаагаа өөрсдөөсөө эрж хайж, олж сурах хэрэгтэй гэж өнөөгийн эрх баригчдад хэлье. Өнгөрсөн 2-3 жил ямар нэгэн өндөр албан тушаалгүй байгаа хүн л бүх юманд буруутай хэвээр байна гэж юу байх вэ.

-Таныг Ерөнхийлөгчөөр ажил­лаж байхад томилогдсон шүүгчид ийм шийдвэр гаргалаа гэж УИХ-ын гишүүн Д.Энхбат хэлсэн байна билээ?
-Цэвэр гүжирдлэг. Юм ярих гээд байгаа бол тодорхой баримтад тулгуурлаж ярих хэрэгтэй. Би тэгэж хэлснийг нь сонсоод ямар шүүгчдийн тухай яриад байгаа юм бол гээд сонирхсон чинь нэг нь П.Очирбат гуайн үед, нөгөө нь Н.Багабанди гуайн үед, гуравдах нь миний үед томилогдсон шүүгчид байна лээ. Тэгэхлээр ингэж худлаа ярьж болохгүй шүү дээ. Ер нь шүүгчид асуудал шийдвэрлэх эрхийнхээ хүрээнд шийдвэр гаргаж буйг улстөржүүлэх хэрэггүй. Энэ бол ойлгомжтой асуудал.

-Ойлгомжтой асуудал гэснээс хэвлэл мэдээлэлд Д.Энхбат, С.Оюун нарын нэгдлийг цаанаас нь С.Баяр удирдаж байгаа гэж нэг бус удаа гарч байгаа. Энэ талаар та юу гэж бодож байна вэ?
-Би далдыг харагч биш. Хэрэв тийм бол харамсч байна. Үгүй байлгүй дээ. Одоо “МАН-АН”-ын “гар хөл”, “хүүхэлдэй” болж байснаас түүний гадна байгаа улс төрийн хүчнүүд, улстөрчид хоорондоо маргалдах, бие биеэ голох, хагаралдах хэрэггүй. “МАН-АН”-ын удирдлага тэгээсэй гэж хүсч байгаа. Тэдний хүслийг биелүүлж болохгүй шүү дээ. Тэгээд ч саяхан “МАН-АН”-ын удирдлага дахин “МАН-АН” байгуулах хүслээ тэсэлгүй хэлчихлээ шүү дээ. Тийм учир “МАН-АН”-ын гадна байгаа улс төрийн хүчнүүд, улстөрчид хүчээ нэгтгэж, МАН-АН”-г арилгах, улс орондоо шударга ёсыг тогтоох, монгол хүн эх орондоо эзэн болж амьдрахын төлөө тэмцэх хэрэгтэй. Би энэ завшааныг ашиглан бүгдэд хандан нэгдэхийг дахин уриалж байна.

-Д.Энхбат гишүүн, С.Оюун гишүүн нарт ч гэсэн тэгэж хэлж байгаа юм уу?
-Бүгдэд нь хандан тэгэж хэлж, уриалж байна. Би “Монголчууд эвтэй байхдаа хүчтэй” гэж хэлэх дуртай байдаг шүү дээ. Харин одоо энэ уриаг илүү тодруулж хэлье. “Монголчууд зөв юмны төлөө эвтэй байхдаа хүчтэй”. Энэ хэдэн жилд хар дарсан зүүд шиг салж өгдөггүй “МАН-АН” бол буруу нэгдэл мөн гэдгийг ард түмэн эрх биш ойлгосон байх. “МАН-АН”-ын эсрэг нэгдэл бол зөв нэгдэл мөн.
М.Энхсайхан дарга Узбекистанд айлчилж байхдаа алдарт доголон Төмөрийн хэлсэн үгийг харсанаа хэлж байсан. Тэр үгийн утга нь: “Шударга ёсонд тулбал хүчтэй” гэж. “МАН-АН”-ын эсрэг МАХН, МҮАН болон бусад улс төрийн хүчин, иргэний хөдөлгөөний байгууллагууд шударга ёсонд тулгуурлан нэгдэнэ гэдэгт итгэж байна.

-“МАН-АН” бол буруу нэгдэл гэж та үздэг. Харин МАН ба АН-ынхан нэгдсэнээрээ том, том төслийг хөдөлгөж, эдийн засгийг өсгөсөн гэдэг шүү дээ?
-Үндсэн хуулийн зарчмыг зөрчсөн нэгдэл учраас буруу нэгдэл байлгүй яах вэ. Хамгийн гол нь ам, ажил хоёрын зөрүү. Ярих нэг хэрэг. Бодит амьдрал, ажил бол өөр байна шүү дээ. Бид яриагаар биш, ажлаар дүгнэх хэрэгтэй. Хуучны дарангуйллын тогтолцоонд яриагаар дүгнэдэг байсан. Бүх юм болж бүтэж байгаа мэт ярина. Үнэн хэрэг дээрээ ажил нь тийм урагштай байгаагүй. Өнөөдөр зарим үед яг тэр үе эргээд ирсэн юм шиг санагдана. Ардчилангуйлал тогтож байна.

-Та ардчилангуйлал гэж их олон дахин хэлж байгаа. Яг юу юм бэ. Тун ойлгомжтой, товчхон тодорхойлохгүй юу?
-Луйврын сонгуулиар гарч ирж тогтсон хууль бус, хариуцлагагүй төр, засаг гэсэн үг.Олон юм яриад яахав. Оюутолгойн гэрээ бол Монголд ашиггүй гэрээ болсон. Оюутолгойн орд бол Монголын ард түмний баялаг. Үндсэн хуульд тэгэж заасан байгаа. Өөрийнхөө баялагийн өөрт ногдох хувийг зээлээр авч байгаа. Эрүүл саруул хүн ойлгохооргүй утгагүй юм болж байгаа биз. Дээр нь өөрт ногдох хувийн дагуу хөрөнгө оруулалтын үүрэг хүлээнэ. Монголын тал дандаа үүрэг хүлээнэ. Эрх бараг байхгүй. Өөрт ногдсон үүргийн дагуу хөрөнгө оруулж чадахгүй бол нөгөө тал манай талын өмнөөс хөрөнгө оруулж, оруулсан хөрөнгөө дахин зээл болгож бичнэ. Жилийн бүр 7-8 хувийн хүүтэй зээл шүү. Одоогийн байдлаар өөрт ногдож буй хувийг худалдаж авах зээл дээр нэмж 1,7 тэрбум ам. доллартай тэнцэх, жилийн 7-8 хувийн хүүтэй хөрөнгө оруулалтын зээл тооцогдож эхэлсэн байгаа. Өдөр бүр унтаад босоход 300 гаруй мянган ам.доллар орчим зээлийн кассны машин эргэж байна гэсэн үг. Оюутолгойн төсөл эхэлсэн биш Монгол Улс өрөнд баригдаж байгаа. Улс ч гэж дээ, ард түмэн л татвараараа улсын зээлийг төлнө шүү дээ. Тэгэхлээр ард түмний өрийн ачаа нэмэгдэн хүндэрч байна гэсэн үг. Зүй нь эх орон, ард түмнээ бодсон бол Оюутолгойн гэрээг хийхдээ эхний шатанд манайх тодорхой хувийг үнэгүй авахаар тохирох ёстой байсан. Хөрөнгө оруулалтыг гадаадын хөрөнгө оруулагч бүрэн хариуцна. Ийнхүү Оюу толгойн төслийг эхлүүлснээр Монголын ард түмэн өрөнд орохгүй гэсэн үг. Оруулсан хөрөнгө зэс, алтны үнийн хэлбэлзэлтэй уялдуулж аль болох богино хугацаанд нөхөгдсөн байхаар бодож гэрээнд тодорхой томъёо суулгаж хугацааг тооцож байх. Оруулсан хөрөнгөө нөхсөнийх нь дараа 3-5 жилийн хугацаанд анх эхлэхдээ тохирсон хувийн харьцааг баримталж, хөрөнгө оруулагчид тодорхой ашиг олох бололцоо олгоно. Дараа нь Монголын талын хувийг нэмэгдүүлж 51 хувиас доошгүй болгоно. Ингэсний дараа дахин 3-5 жилийн хугацаанд багтааж ордыг Монголын талд бүрэн шилжүүлнэ. Улмаар Монголын ард түмний дундын баялаг болно. Ингэж бодоход 10-15 жилийн хугацаанд багтаж Оюутолгойн орд Монголын ард түмний дундын баялаг болно. Мөн энэ төслийг хэрэгжүүлэхэд Монголын ард түмэн өрөнд орохгүй.

-Та энэ талаар “Айвенхоу Майнз”-ын ерөнхийлөгч ноён Фрийдландтай ярьж байсан уу?
-Тэр үед би ганцхан Фрийд­ландаар зогсохгүй гадаадын төр, засгийн байгууллагын төлөөлөгчид, томоохон компанийнхан, банк, санхүүгийн байгууллагын төлөө­лөгчдөд нэг чухал зарчмыг буюу Оюутолгойн ордод Монголын талын хувь 51 хувиас доошгүй байх, эсвэл болох ёстой тухай нэг бус удаа хэлж байсан. Энэ тухай саяхан Викилийкс дээр гарсан байна лээ. Нэг ёсны миний өнөөгийн үг худлаа биш гэдгийн баталгаа. Тэр үед та өөрөө юу хийж байсан бэ гэсэн асуултад би “Монголын талын эрх ашгийг бодож ажиллаж байсан” гэж нүүр бардам хариулах эрхийн баталгаа. Ерөнхийдөө олон дахин ярьж тайлбарлаж байсан учир аль аль нь миний баримталж байсан байр суурийг амаар хүлээн зөвшөөрөх байдалтай болсон байсан.

-Тэгээд яагаад Засгийн газар тийм муу гэрээ байгуулсан юм бэ?
-Үүнийг одоогийн УИХ-аас асуух хэрэгтэй. Саяхан “МАН-АН”-ын Засгийн газар гадны компанитай нийлж хамтарсан мэдэгдэл гаргаж, хачин “сайхан” гэрээ байгуулсан гэлээ шүү дээ. Нөгөө алдаагаа засах хүсэлгүйгээ илэрхийллээ. Тэгэхлээр энэ асуудлыг УИХ эцэслэн хэлэлцэж, шийдвэр гаргах ёстой. Гэхдээ зүгээр нэг шийдвэр биш, чухамхүү Монгол Улсад ашигтай шийдвэр гаргах ёстой. Тийм учраас УИХ-аас асуу гэж байгаа юм. УИХ 57 дугаар тогтоолдоо ямар зарчмаар гэрээ байгуулахыг даалгасан бэ. Засгийн газар түүний дагуу л ажиллах үүрэгтэй.

-Та УИХ-ын нэр бүхий 20 гишүүнийг дэмжиж байгаа юм аа даа?
-Монголынхоо эрх ашгийг боддог хүн бүр дэмжих ёстой юм биш үү. Би лав дэмжиж байна. Харин ч дээр миний хэлсэнчлэн гэрээг улам сайжруулах хэрэгтэй. Ийм ноцтой, олон тэрбум ам.долларын хохиролтой асуудал болчихоод байхад түүнийгээ засахын төлөө тархиа гашилгаж байхын оронд зарим эрхтэн дархтан Дээд шүүх рүү намын нэр бүртгэлээ гэж дайрах шиг, улс төрийн өрсөлдөгчдөө хэрэг төвөгт орооцолдуулахыг санаархаад сууж байх жишээтэй. Тэр ч байтугай гадны компанитай хамтарсан мэдэгдэл гаргаад хэнэг ч үгүй царайлж байгаа нь үнэхээр гайхаж харамсмаар, эгдүүцэж дүргүйцмээр байгаа нь жирийн иргэдийн сэтгэгдлээс тодорхой байна шүү дээ.

-Үндэсний аюулгүй байдлын зөвлөл, хамтарсан Засгийн газар ийм ойлгомжтой юмыг олж харахгүй, засахыг хүсэхгүй байна гэж үү?
-Би түрүүн хэлсэн. Хүнийг албан тушаал, хөрөнгө мөнгө хоёр эвддэг, Нүдийг нь “сохор”, чихийг нь “дүлий”, оюун ухааныг нь “балай” болгодог гэж. Чухам юу, юу ийм буруу алхам хийхэд хүргэв гэдгийн учир начирыг олж тогтоох хэрэгтэй. Туршлага дутав уу. Шунал ихдэв үү. Мэдлэг багадав уу. Хариуцлага алдав уу. Эх оронч сэтгэл алга болов уу. Ямар ч байсан энэ гэрээ гэгчээр өөрийнхөө “гар”-ыг удаан хугацаанд “хүлсэн”, нөгөө талын “гар”, үүрэг “сул” байна шүү дээ.

-Ер нь гэрээг байгуулахад Монголын талаас ямар хуульчид оролцсон юм бол. Хууль зүйн сайд, яам оролцсон байдаг уу. Ер нь оролцох ёстой юу?
-Оролцох үүрэгтэй. Ажлыг нь хийж байж оролцоогүй гэж юу ярьж байгаа юм бэ? Энэ хариулт өөрөө олон талтай учир шалтгаантай, шуудхан хэлэхэд сэжигтэй байхыг үгүйсгэхгүй. Нэг бол гэрээ хийж байхад Монголын талын эрх ашгийг хамгаалах ажилд Ц.Нямдоржийг зориуд оролцуулаагүй байна. Тэгвэл хэн, яагаад оролцуулаагүй вэ гэдгийг тогтоох хэрэгтэй. Эсвэл Ц.Нямдорж өөрөө энэ гэрээ байгуулахад оролцох ёстой байсан мөртлөө зориуд оролцоогүй буюу үүргээ биелүүлээгүй байна. Тэгвэл яагаад гэдгийг тогтоох хэрэгтэй. Гуравт, ер нь оролцоогүйгээрээ гадны эрх ашигт шууд бус маягаар “үйлчилсэн” байна гэж ч ойлгогдож болно. Магадгүй бүр гадны талд ямар нэгэн байдлаар шууд “ажилласан” байж болзошгүй гэсэн “таамаглал” ч байж болохыг үгүйсгэхгүй. Энэ мэтээр ойлгомжгүй юм дэндүү олон байгаа учир эдгээр таамаглал өөрийн эрхгүй гарч ирж байна шүү дээ. Энэ бүхнийг тодруулж тогтоох хэрэгтэй. Олон тэрбум ам.долларыг наашаа цаашаа хөдөлгөсөн тухай, Монголын гол баялгийг зөв зохистой зарцуулах тухай, энгийнээр яривал ард түмний олон арван жилийн идэх хоол, өмсөх хувцасны тухай, Монгол Улс хөгжих эсэх тухай, монгол хүн баялагтаа эзэн болох эсэхийн тухай ярьж байна шүү дээ.Шударга л юм бол энэ бүхнийг яаралтай тодруулах хэрэгтэй. Нөгөө шудрага ёс өөрсдөөс эхэлнэ гэдэг энэ.

-У.Хүрэлсүх таны хувьд тун чухал холбоотон. Одоо түүнтэй ямар холбоотой байдаг вэ. Танай намын зарим нөхөд та хоёрыг хардаад байдаг юм билээ?
-Чи бид хоёр хүмүүсийн тухай л яриад байгаа юм шиг болоод байна.

-Тэгээд хүн ярихгүйгээр яаж асуудал ярих вэ дээ?
-Зөв. Уг нь зөв, буруу зарчмын тухай ярьж байгаа хэрэг.

-Тэгэхлээр та У.Хүрэлсүхтэй холбоотой байгаа юу?
-Би хэнтэй ч харьцахдаа үүдээ хааж, түгждэггүй гэж хариулъя даа.

-Тэгвэл Сү.Батболдтой?
-Бас л тэгж хариулъя.

-Арай тодорхой хариулж болохгүй юу. Ер нь юу гэсэн үг вэ?
-Хүмүүс бусад хүмүүст энгийнээр тайлбарлавал хоёр янзаар ханддаг. Нэг хэсэг нь хүмүүсийн тухай ирээдүйд сайжирна гэж эерэгээр төсөлдөг. Нөгөө хэсэг нь хүмүүсийн тухай улам л муудна гэж сөргөөр боддог. Би эхний хэсэгт нь багтана. Тийм учраас хүмүүсийн хоорондын харьцаанд үүд хаалгаа түгждэггүй.

-Зарим хүмүүс таны энэ чанарыг ашиглаж таныг хуурдаг, бас таныг хүн таньдаггүй гэдэгтэй санал нийлэх үү?
-Хүн танихад амаргүй нь үнэн. Хэт итгэвэл итгэл эвдэнэ. Үл итгэвэл нийгэмд яаж амьдрах вэ. Тэгэхлээр хүнийг сайн гэж бодох нь ч алдаа, муу гэж бодох нь ч алдаа юм шиг санагдаж болно. Гэхдээ хувь хүнд сайн болох боломж ч, муу болох боломж ч аль аль нь байдаг. Хүний тухай сайнаар бодох нь түүнд сайн талаа нээхэд нь тус болно. Хүний тухай дандаа муугаар бодвол тэр хүний муу нь л нээгдэнэ. Эсвэл бүр муу биш байсан ч муу юм шиг л санагдана биз дээ. Тэгэхлээр би хүнд итгэлээ гээд алдаагүй гэж боддог. Харин тухайн хүн итгэл алдсанаар сайн болох боломжоо өөрөө алдаж байна гэж хэлж болно. Надад харамсалтай санагдана. Гэхдээ надаас илүү тэр хүн өөрөө харамсах ёстой биз дээ.

-Нэгэнтээ таны хатуухан хэлсэнчлэн “Бөгс долоогчдоос” тань дээр хадаг барин ирэх хүн хэр олон байгаа бол. Ийм хандлага ажиглагдаж байгаа юу?
-Би өөрөө улс орныхоо төлөө, шударга ёс тогтоохын төлөө, монгол хүн эх орондоо эзэн болох нөхцлийг бүрдүүлэхийн төлөө, байгалийн баялгийг нийт ард түмэндээ ашигтай арга хэлбэрээр эдийн засгийн эргэлтэд оруулахын төлөө, ядуурал, ажилгүйдлийн эсрэг тэмцэхийн төлөө байгаа. Тиймээс бүх улс төрийн хүчин, ТББ-ууд, хэвлэл мэдээллийн байгууллагад, бас алдаагаа ухамсарласан, засъя гэж бодож байгаа бүх хүнд хөх хадаг барьж байна гэж хэлбэл зөв болно.

-Хамтарсан Засгийн газар огцорч, У.Хүрэлсүх дараагийн Ерөнхий сайд, намын дарга болно гэсэн таамаглалд та итгэдэг үү. У.Хүрэлсүхэд тийм чадвар бий юү?
-Энэ бол МАН өөрөө шийдэх асуудал. МАХН-ын тухай асуулт байвал тодорхой хариулъя даа.

-Та энэ асуултанд тодорхой хариулахгүй байгааг хүмүүс өөр өөрийнхөөрөө тайлбарлаж, таамаг дэвшүүлнэ дээ?
-Яахав дээ. Ер нь амархан асуулт байдаг болохоос биш, амархан хариулт байдаггүй шүү дээ. Хүмүүс янз янзын таамаг дэвшүүлэг л дээ. Хэчнээн зөв, үнэн ч гэсэн өмнөөс нь “зажилж” аманд нь хийхэд амтгүй байна шүү дээ. Янз янзын таамаглалаа дэвшүүлэг. Сонин шүү дээ. Харин битгий худлаа гүжирдээсэй л гэж найдъя.

-МАН-ын дарга У.Хүрэлсүх, МАХН-ын дарга Н.Энхбаяр нар ирэх сонгуульд өрсөлдөх “фантаз” бий. Ийм өрсөлдөөнийг та хэзээ нэгэн цагт төсөөлж байсан уу?
-Би мэргэ төлгөнд дургүй. Гэхдээ амьдрал ямар ч зохиолчоос илүү “фантаз”-тай байдаг. Би хэн ч байсан өрсөлдөгчдөөсөө “айж” сураагүй, харин ихэнх тохиолдолд тэд надаас “айж эмээдэг”. Айж эмээхдээ “хориотой мэх” хэрэглэх гэдэг. Улс төрийн зорилгоор намайг оролдож байгаа Ц.Нямдоржийн увайгүй оролдлого ч үүний нэг нотолгоо.

-Би танаас У.Хүрэлсүх намын дарга болох болов уу гэж асууж байгаа юм?
-Ойлгож байна. МАН-ын ший­дэх асуудал шүү дээ. Харин бид ерөнхийд нь хүн намын дарга болохдоо ямар аргаар, шалгуураар дарга болж байна вэ гэдгийг харах ёстой байдаг. Шударга өрсөлдөөний дагуу юу. Нам дотроо хэр зэрэг хүлээн зөвшөөрөгдсөн бэ гэх мэт.

-Дотоодын асуудлаас гадаад харилцаатай холбоотой асуудлаар асуулт таввя. Хилийн чанад дахь таны нөхөд, дэлхийн томоохон гүрний удирдагчдаас  одоо тантай байнгын харилцаатай байдаг ямар хүмүүс байдаг вэ. Жишээ нь В.Путинтэй хамгийн сүүлд хэзээ уулзсан бол?
-В.Путинтэй сүүлийн үед уул­заагүй. Ер нь гадаад харилцааны тухайд гэвэл Монголынхоо нэр хүндийг өсгөх чиглэлээр зарим ажил хийж байгаа. Хамгийн сэтгэл хөдөлгөсөн нь зун, намрын зааг дээр Японоос цунамид нэрвэгдсэн хүүхдүүдийг Монголд урьж авчирсан нь. Монгол хүүхдүүдтэй уулзуулж, нөхөрлүүлсэн. Хүүхдийг инээлгэх, түүний инээхийг харах нь нэгэн төрлийн жаргал.

-Сүүлийн үед ураны хаягдлыг Монголд булшлах тухай яриа хэлэлцээрийг хэн, хэзээ хийж байв гэсэн асуудал дуулиан дэгдээгээд байна. Таныг төр барьж байх үед энэ талаар ямар яриа хэлэлцээр болж байсан талаар манай уншигчдад баттай мэдээлэл хэлж чадах уу?
-Цөмийн хаягдлыг Монголд булшилж болохгүй гэхээс өөр илүү юу хэлэх вэ. МАХН цөмийн хаягдлыг Монголд булшлахын эсрэг мэдэгдэл гаргасан. Ер нь байгаль орчны асуудалд тун анхааралтай, болгоомжтой хандах хэрэгтэй. Төр, засгийн бодлогод ногоон асуудал буюу байгаль орчноо хамгаалах асуудал маш тодорхой суусан байх ёстой.

-Таны хуучин найз, шинэ ”дайсан” С.Баярыг 2014 онд Ерөнхийлөгчийн сонгуульд өр­сөлдөх байх гэсэн таамаглал байдаг. Түүнд ийм зорилго, түүнийг дэмжих хүч бий гэж та боддог уу?
-Би мэргэ төлөг яримааргүй байна. Харин өөрөө найз, дайсан гэдэг үгийн учрыг сайн ойлгож байна уу гэж асуумаар байна. Би хүнтэй найзлахаа ч, дайсагнахаа ч больсон хүн шүү дээ. Би өөрөө өөртөө хамгийн сайн найз, бас хамгийн муу дайсан. Олон найзтай байна гэдэг олон дайсантай байна гэсэн үг. Өөрөө одоо сайн ойлгохгүй байх. Аргагүй л дээ. Амьдралын туулсан зам чинь олон найзтай, бас цөөнгүй дайсантай байлгаж байгаа биз. Яваандаа ойлгоно доо. Харин миний хувьд ард түмэндээ хэлсэн үгэндээ л сайн нөхөр нь болох юмсан гэж боддог шүү.

-Цаг үеийн сэдвээр нэмж асуухад Б.Хурц ирсэнтэй хол­богдуулан “Н.Энхбаяр одоо балар­лаа” гэх хүн олон байна. Та үүнтэй холбогдуулан юу хэлэх вэ?
-Би өмнө нь Б.Хурцын тухай асуудлаар байр сууриа тодорхой илэрхийлж байсан. Б.Хурцыг Монголд авчрахын тулд төр, засаг идэвхи санаачилгатай ажиллах хэрэгтэй. Тухайн үед гаргасан ГХЯ-ны мэдэгдэл гэгч нь Б.Хурцын асуудлыг зөв зүйтэй зохицуулахад тус болсон биш, харин хүндрүүлэхэд нэрмээс болсон. Б.Хурц улс орондоо буцаж ирсэн нь сайн хэрэг. Би хавар, зуны зааг дээр Англи руу явахдаа Б.Хурцыг эргэе, сэтгэлийнх нь хүч тэнхээг нэмэгдүүлж, зоригжуулсан үг хэлье гэж бодсон. Албан ёсоор уулзах хүсэлт тавьсан. Манайд хаврын улиралд цаг агаар тогтворгүй байдаг тул онгоц нисэлгүй бүтэн хоногоор саатаж, би Лондонд уулзахаар тогтсон байсан өдөр, цагаасаа хоцорсон. Уулзах хүсэлтийг Элчин сайдаар дамжуулан дахин тавьсан боловч яагаад ч юм бэ, бүтээгүй. Лондонд байх хугацаа богино байсантай холбоотой биз ээ.

-Таныг ХБНГУ-ын зарим эрх баригч дуудан Д.Энхбатыг баривчилсан нууцын ажилтны нэрийг асуусан гэдэг үнэн үү?
-Худлаа.

-Та хариулахгүй ч байж болно. Таны гэр бүл рүү хандан хатагтай О.Цолмонгоос салсан гэсэн мэ­дээлэл байгаа. Та үүнд хариулт өгөхийг хүсч байна уу. Энэ үнэн үү?
-Би эхнэртэйгээ одоогоос 25 жилийн өмнө учирсан. Бид хоёр гэр бүл болоод дөрвөн хүүхэдтэй болжээ. Энэ боловсролтой, удам угсаа сайнтай бүсгүй миний заяаны хань байжээ гэж бодоход сайхан шүү. Миний алдаанууд минийх, амжилтууд О.Цолмонгийнх гэж хэлж болно. Муу хүн эхнэрээ магтдаг гэдэг. Тэгвэл би ийм шалгуураар муу хүн болохоос ч айхгүй байна. Уг нь О.Цолмонгийн мэдлэг боловсролыг бүрэн дүүрэн ашиглах боломжийг бүрдүүлж өгсөн бол багаар яривал тухайн хамт олонд, томруулвал тухайн салбарт, бүр томоор хэлвэл улс оронд хэрэгтэй байх байсан бизээ. Гэхдээ амьдралаа надад зориулж, нэг ёсны “хохирсон” гэж хэлж болно доо.

-Тэгэхээр та хоёрын салсан гэдэг худлаа болох нь ээ?
-Худлаа худлаа. Би өнөө өглөө О.Цолмонгийн чанасан цай уугаад ажил дээрээ ирж байна шүү дээ.

-Танай эхнэрийн тухай хүмүүс бичсэн байдагийг юу гэж боддог вэ?
-Арчаагүй хүн л эмэгтэй хүн рүү дайрдаг, эсхүл эхнэрээр нь дай­руулж нөхөр рүү нь дайрдаг гэж боддог шүү. Жишээ нь 2009 оны Ерөнхийлөгчийн сонгуулийн үеэр манай эхнэрийн нэр дээр байдаггүй “Suisse Credit” банкны дансанд 1,2 тэрбум ам.доллар хадгалагдаж байгаа мэтээр гүжирдэж байсныг санаж байгаа биз. Энэ мэтээр О.Цолмонг их гүжирдсэн дээ. Ми­ний хувьд эхнэртээ, миний дөрвөн хүүхдийн ээжид ямагт талархаж явдаг. Гэхдээ санаатай, санамсаргүй их гомдоосон доо.

-Та залуу гэр бүлд хандаж юу хэлэх вэ?
-Нэгэнт хайртай дуртай гэж байгаад ханилсан бол нэг нэгэндээ хань шиг түшиг тулгууртай бай. Нэг нэгэндээ үнэнч бай. Нэг нэгнийхээ муу, муухайг хайж олох биш, харин сайн, сайхныг хайж олохыг хичээ. Тэгэж ч сур. Ингэж сурвал ханийн чинь сайн сайхан нь цэцэг мэт дэлгэрнэ. Энэ бол их том эрдэм. Бас тэвчиж, уучилж сур. Бүтэн гэр бүл, өрх айл бол манай нийгмийн хамгийн чухал цөм.

-Ярилцлагаа ингээд өндөрлөе. Илэн далангүй ярилцсанд тань баярлалаа.
-Баярлалаа. Бүтнээр нь хэвлээрэй.