Сүүлийн үед Канадын хөрөнгө оруулалттай  “Хан ресурс” ком­па­нийн удирдлага Монголын төрд хандаж хатуухан мэдэгдлийг айж, эмээлгүй сонордуулж байна. Бу­сад хөрөнгө оруулагчийг айж хул­чийн “Эх оронд нь байгаа юм чинь чимээгүй хүлээгээд эцсийг нь үзье” гэсэн бодол тэдэнд үгүй бололтой. Шууд л Засгийн газар руу “Тусгай зөвшөөрөл хүчингүй болгох үндэс­лэлийг “Хан ресурс” нь ихээхэн учир дутаг­далтай гэж үзэж байна. Хэрэв “Хан ресурс”-ын тусгай зөвшөөрөл хүчингүй бол­сон гэж Цөмийн энергийн газар одоо мэдэгдэж байгаа юм бол ямар шалтгаанаар Мэргэжлийн хяналтын ерөнхий газар нь Дорнодын орд газрын тусгай зөвшөөрлийг шалгах ажлаа үргэлжүүлэн “Хан ресурс” болон түү­ний салбар компаниудтай Дор­нодын орд газрын тусгай зөв­шөөрлийн талаар ярилцан албан шийдвэр гаргах гээд байгаа нь огт тодорхойгүй байна. “Хан ресурс” нь хуу­лийн зөвлөх компанийн хамтаар өөрийн эрх ашгийг тууштай хамгаа­лах бөгөөд Канад болон Монгол Улсын шүүхээр, шаардлагатай то­хиол­долд олон улсын арбитын шүүхээр энэхүү асуудлыг шийдвэр­лүүлэх болно” хэмээн дайралт хийв. Энэ нь бол “Айвенхоу майнз” болон “Рио Тинто”-оос ч гараагүй ихэрхэл бөгөөд гол нь тус компанид түрүүлж эсэргүүцэл илэрхийлэх боломжийг Монгол төр өгсөн нь харамсалтай.

Тус компани Монголд үйл ажил­лагаа явуулж эхэлснээс хойш Дорнод ураны ордыг ашиглалтад бэлтгэх зорилгоор 21 орчим сая ам.долларын хө­рөнгө оруулалт хийсэн байдаг. Мөн энэ хугацаандаа Торонтогийн Хө­рөнгийн бирж дээр “Бид Мон­голын Дорнод ураны ордын ашиг­лал­тын лицензийг эзэмшдэг“ хэ­мээн хувьцаагаа борлуулж буй. Хувьцааных нь ханш өчигдрийн байд­лаар тус бирж дээр 0.48 канад.доллартай тэнцэж байсан нь тогтмол ханш гэхэд болно. Үүнээс дээшлээд нэг канад.долларт хүрч байсан. Хө­рөнгийн зах зээл дээр бага ханштай хувьцаанд ордгийн дээр Монголын Засгийн газрын сүүлийн үед баримталж буй байр сууриас үүдээд 20 гаруй сая ам.долларын алдагдал хүлээсэн аж. Гэхдээ энэ бол бодит тоо биш. Зөвхөн тус компаниас гаргасан мэдээлэл. Харин Цөмийн энер­гийн газраас Торонтогийн Хө­рөнгийн бирж рүү “Хан ресурс” бол залилан хийж буй компани. Монголд ямар ч ураны ашиглалтын болон хайгуулын лиценз эзэмшдэггүй. Бүг­дийг нь түдгэлзүүлсэн тул хувь­цаа борлуулах эрхийг нь ха­сах хэрэгтэй” гэсэн албан бичиг явуулсан ч тодорхой хариу ирээгүй байгаа гэнэ. Мөн Хятадын “CNNC” холдинг хувьцааг нь худалдаж авах яриа хэлэлцээрт орох үед Цө­мийн энергийн агентлагаас мөн л “Энэ бол Монголын төртэй ярих асуудал. Та нар шууд шийдэх эрх­гүй” гэдгийг дуулгасан. Үүнд нь хятадууд “Энэ бол бизнесийн харилцаа” гэдгээс өөр тодорхой хариулт ирүүлээгүй байна.

Тэгвэл социализмын үед оросууд анх 150 гаруй сая ам.долларын хөрөнгө оруулалт хийж, 27 орчим мянган тонны нөөцтэй гэдгийг нь баталсан уг орд юуны учир ийм их хэл ам дагуулна вэ. Монголын Засгийн газар хийгээд Оросын талын энтнэцүү хувь эзэмшдэг 42 хувийг нь эзэмшдэг “Төв  Азийн уран” компанийн эрх ашиг хаана нь бүдрэв гэдэг нь со­нир­холтой өнцөг. Тус компанийн 58 хувийг эзэмшдэг “Хан ресурс”-ын удирдлага л дан ганц эзэмшигч нь мэт бухимдлаа илэрхийлээд байгаа нь хачирхалтай.

Үүний шалтгаан нь оросууд ч, манайхан ч өнгөрсөн хуга­цаанд өөрсдийн эзэмшлийн хувь хэмжээнд нийцэхүйц хөрөнгө оруулалтыг Дорнод ураны ордод хийгээгүй явдал юм. Бүх хөрөнгө оруу­лалтыг нь дан ганцаар хий­сэн канадууд өдгөө эрх ашгаа хамгаалахын төлөө тэмцэж байна. Үүнийг нь Канадын төр ч албан ёсоор хараандаа авч, ураны асуу­далд дэмжлэг үзүүлэхийг хүссэн албан ёсны захидлыг Цөмийн энергийн газарт өнгөрсөн жилийн сүүл­чээр ирүүлсэн. Үүнд нь Монго­лын тал тулган шаардлага гэх мая­гаар хандаж, хатуурхсан байр суурь илэрхийлсэн. Энэхүү үл дуусах маргаан нь С.Баяр болон ОХУ-ын дотно ха­рил­цаагаар тайлбарлагдаж буй. Нэг ёс канадууд бидний ордыг Орост өгөхийн тулд Монголын Зас­гийн газар хатуурхаж байгаа гэдгийг нуухгүй байгаа. Мөн Орос, Монголын удирдагчид Дорнод уран орд дээр түшиглэж “Дорнод уран” гэсэн компанийг байгуулсан нь ч асуудал үүсгэж буй. Өмнө нь Канад, Монгол, Орос гэсэн гурван хамтрагч Дорнодын ордыг ашиглалтад оруу­лахын тулд “Төв Азийн уран” ком­панийг байгуулчихаад гэнэт са­лан тусгаарлаж, хоёулаа шинэ  аж ахуйн нэгж байгуулсан нь канадуудад эсэргүүцэх бодит шалтгаан өгсөн. Мөн тэднийг эрс орхиж, Японд урилга илгээсэн нь ч таалагдахгүй байгаа.

Гэтэл маргаан дээр маргаан дэгдээх мэт Монголын төрийн өм­чит “МонАтом” компанийн дарга Р.Бадамдамдин энэ оны нэгдүгээр са­рын 25-нд Канадад айлчлах үеэ­рээ Цөмийн энергийн газарт дуул­галгүй нэгэн санамж бичигт гарын үсэн зурчихсан аж. Энэ нь “Хан ресурс”-ын ашиг­лалтын болон хайгуулын тус­гай зөвшөөрлийг долоо хоногийн дотор сунгаж, үйл ажиллагааг нь эрчимжүүлэх баталгаа болж буй. Үүнд нь Цөмийн энергийн газрын удирдлага ураны талаар Монголын төрийн бодлогыг Р.Бадамдамдин толгой мэдэн шийдсэн гэж бухимдахад хүрсэн. Улмаар Цөмийн энергийн газрын үүрэг болгосны дагуу ажиллах ёстой “МонАтом”-ын дарга Японд өөрийн салбар компанийг байгуулж, япон хүнийг Монголыг төлөөлсөн төлөөлөгчөөр томилсон гээд уран тойрсон асуудал нь зөвхөн дээрх гурван орны амбиц бус төрийн түшмэдүүдийн хувийн амбицаас үүдсэн “хатгалгаа”юм.

Ураны асуудал улам бүр ээдрээтэй болж байхад “Хан ресурс” Монголын Засгийн газ­рыг шууд утгаараа олон улсын арбитрын шүүхэд дуудахад бэлэн гэдгээ мэдэгдэв. Үүнд нь Засгийн газар няцаалт өгөх, лицензийг нь тө­рийн мэдэлд авах зорилгоор Мэргэжлийн хяналтын ерөнхий га­зарт шинэ даалгавар өгсөн. Ин­гэхдээ “Хан ресурс”руу дайралгүйгээр, ураны 160 га­руй лицензийг эзэмшиж буй 90 ор­чим аж ахуйн нэгжид шалгалт хийхийг үүрэг болгожээ. Харин тус газар “Хан ресурс”-т илүү анхаарал хандуулж буй нь тодорхой. Энэ талаар “Хан ресурс” компанийнхан “Дээрээс үүрэг болгосон бололтой. Яаж ийгээд л жижиг, сажиг зөрчил илрүүлдэг юм” хэмээдэг. 

Уран дагасан том амбицаас үүдэж, Орос болон Канадын хоо­ронд Монголыг хавчуулсан зөрчил үүсэхгүй гэх баталгаа алга бай­на. Хэдийгээр “Хан ресурс” хө­рөнгийн зах зээл дээр бага үнэл­гээтэй компанид ордог ч хувьцаа эзэмшигчдийнх нь итгэл тавьж байгаа орд бол Дорнод уран. Энэ ордыг ашиглалтад ороход шаардагдах бүтээн байгуулалтын ажлыг 2012 онд дуусгахаар төлөвлөсөн. Нийт­дээ хөрөнгийн зах зээл дээр 59 сая ам.долларын үнэлгээ бүхий хувьцаа гаргасан байгаа. Гэтэл Цөмийн энер­гийн газрын мэдэгдлийн улмаас 20 сая ам.долларын хохирол хүлээ­сэн. Ерөнхийдөө УИХ Цөмийн энергийн тухай хуулийг хэлэлцэж эх­лэх үеэс л “Ийм хууль байж болохгүй” хэмээн эсэргүүцэж эхэл­сэн. Түүнчлэн ураны салбарт ол­го­сон цорын ганц ашиглалтын ли­цензийг нь эзэмшдэг юм.

Харин Монголын Засгийн газраас тэдний эсрэг хийх хамгийн том дай­ралт бол “Ямар үндэслэлээр “Төв Азийн уран” компанийн 58 хувийг  канадууд эзэмшсэн бэ” гэдгээр “но” илрүүлэх явдал юм. Үүний учир шалтгааныг ил­рүүлэх үүргийг Төрийн өмчийн хороонд өгсөн ч одоог хүртэл то­дорхой бус байгаа. Мөн “Хан ре­сурс” ашиглалтын лицензийг нь түд­гэлзүүлчихээд байхад олон улсын хөрөнгийн зах зээлийн орол­цогчдыг “Лицензтэй” хэмээн хуурч байгаа гэх тайлбар. Гэхдээ энэ бол Засгийн газрын бодож олсон хамгийн гол тактик ч эргээд “Алтан дорнод Монгол”-той шүүхдэлцэж байгаа хэмжээний сул зардал гаргахаас өөр аргагүй болох юм.

Хэрэв маргаан үүслээ гэхэд ялалт байгуулж чадахгүй л бол “Монгол Улс  2015 онд  атомын цахил­гаан станцтай болно” гэсэн Засгийн газрын зорилт “будаа” болоход хүрнэ. Энэ зорилтын хамт зөвхөн Орос, Японтой хамтарч биелүүлнэ гэдэг най­зархуу мөрөөдөл нь ч талаар болж мэдэх юм. Ийн Монголын ура­ныг тойрсон их гүрнүүдийн ам­биц хийгээд төрийн албан тушаалт­нуудын хувийн амбицийн эцсийн үр дагаврыг тооцоолоход бэрхтэй байна.

Наад зах нь канадуудыг ура­ны салбараас гаргалаа гэхэд нө­хөн төлбөр төлөх зайлшгүй шаард­лагатай. Оюутолгой болон Тавантолгойгоос олох ашгийг “Хүний хөгжлийн сан”-тай ха­маа­туулахад хоёр хуваах хэрэг гарна. Мэдээж канадууд Оюутолгойг би­дэнд өгсөн юм чинь Дорнод ура­ныг нь оросуудад өгүүлчихье гэж хандах нь юу л бол. Ядахад уг асуудлыг Засгийн газраар хэлэл­цэх тухай мэдээлэл байсан ч олон удаа хойшлогдож буй. Энэ нь эц­сийн шийдвэр Дорнод ураныг төр мэдэлдээ авах нь тодорхой гэдэг дүгнэлт хийхэд хүргэж буй бөгөөд олон улсын арбитрын шүүхэд хэр­хэн өөрсдийгөө аврах вэ гэсэн зөв гаргалгааг олохын тулд хойш­луулж буй бололтой байна билээ.

Г.Отгонжаргал