Үр жимсээ өгөхийн хажуугаар, байгальд хамгийн ээлтэй ургамал бол чацаргана гэнэ. Бидний дархлаа сайжруулахад хамгийн сайн гэдгээр л мэдэх чацарганы модыг цөл­жилтийг бууруулах, эвдэрсэн талбайг нөхөн сэргээх зорилгоор тарихад хамгийн тохиромжтой. Үр дүн нь өөр төрлийн мод тарьсанаас хамаагүй илүү байдаг болохоор тэр. Чацарганы мод тарьсан газарт өөр төрлийн өвс, ургамал их ургадаг. Нэг ёсондоо шим тэжээлтэй гэсэн үг юм уу даа. Бас Европын орнуудад “бөмбөрдөг” хэмээн нэр­лэдэг эл жимс хүйтнийг тэсвэрлэн ургах чадвартай учраас манай орны эрс тэс уур амьсгалд тарихад хам­гийн тохиромжтой ургамал ажээ. Цөлжилтийг бууруулах зорилгоор тарихад тохиромжтой хэмээсний учир нь чацаргана хөнгөн элсэрхэг хөрсөнд сайн зохицож, 1.5-6 метр хүртэл өндөр ургадаг байна. Харин ихээхэн ашиг тустай эл жимсийг Монгол Улсын  хэмжээнд одоогоор 3500 орчим га үйлдвэрлэлийн талбайд тарьж байгаа ажээ. Чацарганыг их хэмжээгээр тариалж байгаа цөөн  газрын нэг нь Өвөрхангай аймгийн “Хар хорин” компани юм. Хүнс, хөдөө аж ахуй, хөнгөн үйлдвэрийн сайд Т.Бадамжунай өнгөрсөн ням гарагт Архангай аймагт ажилласан талаар манай сонин өмнөх дугаартаа мэдээлсэн. Тэрбээр Архангай аймагт ажилласныхаа дараа Өвөрхангай аймагт үйл ажиллагаа явуулдаг “Хар хорин” компанийн чацарганы тал­байгаар орсон юм. Эл компани айм­гийнхаа төвөөс холгүйхэн ор­ших газарт чацарганы тариалан эрх­лээд нэлээд хэдэн жилийн нүүр үзэж байгаа юм билээ. Тарьсан суулгац нь энэ жилээс л ургацаа жигд өгч эхэлж байгаа гэнэ. Гэхдээ наймдугаар сард орсон мөндөр ургацынх нь 80-90 хувийг үгүй хийжээ. Мөндөрт цохиулаагүй үлдсэн талбайгаасаа 30 орчим тонн ургац хураах төлөвлөгөөтэй байгаа аж. Биднийг очиход чацарганых нь болц хэдийнэ гүйцэж, тунгалаг шар өнгөтэй болсон байв. Гэхдээ мөндөрт цохиулаад юу ч үгүй болчихсон мод жимстэй модноосоо ч олон байна лээ. “Хар хорин” компанийн Ерөнхий аграномич  Л.Бямбасүрэн “Энэ жилийн хувьд 500 га-д чацаргана тариалсан. Одоо  420 мянган суулгац байгаа. Түүнээсээ нөхөн тарилт хийнэ. Нэмж 100 га газарт суулгац тарих гэж байгаа. Манай компани бүтээгдэхүүнээ зах зээл дээр шууд борлуулж байгаа. Харин 2013 оноос Хархорин хотдоо 5000 тонн чацаргана боловсруулах хүчин чадал бүхий үйлдвэр байгуулах төлөвлөгөөтэй байгаа юм. Тариалсан чацаргана тариалж байгаа хүмүүсээс жимсийг нь зах зээлийн үнээр авна. Улмаар тэр бүхнийг боловсруулж дэлхийн стандартад нийцсэн бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэнэ.  Чацарганы модыг  нэг тарьчихвал олон жил үр жимсээ өгдөг. Нэг модноос таван кг хүртэл жимс хураана шүү дээ” хэмээн ярилаа. “Хар хорин” компанийн хувьд нэг га-д 1250 мод тарьсан байна. Түүгээр ч зогсохгүй чацарганы модны үрсэлгээ, суулгацыг зах зээл нийлүүлж  байгаа юм билээ. Нийтдээ 10 гаруй хүлэмжинд чацарганы суулгац тариалж байгаагаа бидэнд танилцуулсан. Бас хааш хаашаа 4-5 метр орчим хэмжээтэй дөрвөлжлөн хуваасан жижиг талбайнуудад ч суулгац тариалж байсан юм. Энэ нь Засгийн газар, Хүнс, хөдөө аж ахуй хөнгөн үйлдвэрийн яамнаас өнгөрсөн оноос хэрэгжүүлж эхэлсэн  “Чацаргана” хөтөлбөрийн нэг үр дүн ажээ.

Хүнс, хөдөө аж ахуй, хөн­гөн үйлдвэрийн яамны Газар тариа­лангийн бодлогын хэрэгжилтийг зохи­цуулах газрын дарга Л.Баяртулгаас дараах асуултад хариулт авлаа.

-“Чацаргана” хөтөлбөрийг хоёр дахь жилдээ хэрэгжүүлж байна. Үр дүн нь ямар байна вэ?

-Одоо чацаргана тариалсан талбайгаа нэмэгдүүлж, энэ намар 500 орчим га-д тариалалт хийнэ. Тиймээс энэ оныг дуусахад 4000 орчим га-д үйлдвэрлэлийн тариалалт хийсэн байна гэж ойлгож болно. Эхний жимсээ хурааж эхэлсэн. Өнгөрсөн жил л гэхэд 300 орчим тонн чацаргана хурааж авсан байгаа.

-Тэгвэл цаашдаа таны дурьдсан тоо хэдий хэмжээгээр өсөх бол?

-“Чацаргана” хөтөлбөрийг 2016 хүр­тэл хэрэгжүүлэх юм. Энэ хуга­цаанд нийт 20 мянган га үйлд­вэрлэлийн талбайтай болох зорилтыг тавьсан. Тарьсан чацарганаа боловс­руулж эдийн засгийн эргэлтэд оруулна. Чацаргана бол байгальд ээл­тэй ургамал. Тиймээс зөвхөн өтгө­рүүлсэн шүүсээр тогтохгүй чацарганы тос, цаашлаад судалгаа шин­жилгээнд тулгуурлаад биоло­гийн идэвхит бодис гаргаж авах зорилготой байгаа юм. Монгол Улс чацарганы үйлдвэрлэлийн тариалалтээр дэлхийд нэлээд дээгүүрт явж байгаа юм билээ. Цаашид хөгжүүлээд явах юм бол монгол мах, монгол ноолуур гэдэг шиг монгол чацарганыг дэлхийд гаргаж ирж болох нь ээ гэсэн дүр зураг харагдаж байгаа.

-Их хэмжээний чацаргана тариа­лаад, ургацаа хураагаад эхэлчихвэл томоохон боловсруулах үйлдвэр барих шаардлагатай болох байх?

-Эхний ээлжинд бага хэмжээний үйлдвэрлэлийг бий болгох зорилгоор “Увс хүнс” компанид 400 сая төгрөгийн зээл олгосон. Үйлдвэр удахгүй ашиглалтад орно. Чацарганы өтгөрүүлсэн шүүс, тос үйлдвэрлэх юм. Үүнээс гадна томоохон боловсруулах үйлдвэр байгуулах төслийг ч боловсруулсан.  Хятадын Засгийн газраас  хоёр улсын хооронд байгуулсан гэрээний дагуу 200 сая ам.долларын төслийг хүнс, хөдөө аж ахуй, хөнгөн үйлдвэрийн салбарт хэрэгжүүлэхээр болсон шүү дээ. Үүний 13 орчим сая ам.доллараар нь жилд 5000-аас доошгүй тонн чацаргана боловсруулдаг орчин үеийн үйлдвэр барих төлөвлөгөөтэй байгаа. Төслийг нь боловсруулчихсан. Харин одоо ТЭЗҮ-ийг сайн хийж, нарийвчлах шаардлагатай байна. Хамгийн гол нь орчин үеийн, бүтээгдэхүүн нь дэлхийн стандартад нийцсэн үйлдвэр барина гэсэн шаардлагыг тавьж байгаа. Цаашдаа 20 мянган га-д тариалалт хийгээд, ургацыг бүрэн аваад эхэлчихвэл дараа, дараагийн үйлдвэрүүдийг ашиглалтад оруулах шаардлагатай болно. Ямартай ч үүнийг шат дараатай хэрэгжүүлэх төлөвлөгөөтэй байгаа.

Тэрбээр ийн ярилаа. Дашрамд дурьдахад, “Чацаргана” хөтөлбөрийн хүрээнд чацарганы суулгацыг тариаланчдад нийлүүлэх ажлыг одоо ч зохион байгуулж буй аж. Хөтөлбөрт хамрагдсанаар чацарганы суулгацыг таван жилийн хугацаатай  хүүгүй зээлээр авч болно. Харин зээл авах хүсэлтэй иргэн, аж ахуйн нэгж талбайгаа хашаалсан, услагаагаа шийдсэн, өөрийн гэсэн талбайтай байхаас гадна чацаргана ургуулах тал дээр тодорхой мэдлэгтэй  байх ёстой гэнэ. Нэг чацарганы мод 2500 төгрөг гээд бодохоор суулгац суулгаснаас хойш дөрөв, тавь дахь жилдээ жимсээ хураагаад үндсэн зээлээ төлчих бололцоотой гэсэн үг. Учир нь нэг килограмм чацаргана ч 2500 орчим төгрөгийн үнэтэй байгаа юм. Гэр хорооллын айл өрхүүд ч хашааныхаа багахан зайд 5-10 мод тарьчихад арчилгаа нэг их шаарддаггүй гэнэ шүү.