Монгол Улсын хөдөлмөрийн баатар, гавъяат тамирчин, чөлөөт бөхийн олимпийн наадмын мөнгө, ДАШТ-ний хүрэл медальт, үндэсний баяр наадамд 6 удаа түрүүлсэн Төв аймгийн Эрдэнэсант сумын харъяат даяар дуурсагдах далай даян дархан аварга Жигжидийн Мөнхбат 77 насандаа өчигдөр бурхны оронд заларлаа. Түүний тухай дурсамж тэмдэглэл, ярилцлага олон бий. Энэ удаа сэтгүүлч Э.Хүрэлбаатарын нийтлэлийг уншигчдадаа хүргэж байна. 

ЭРТХЭН ХАРЬ ЛҮДНҮҮД МИНЬ, МИНИЙ БҮХ ЗҮЙЛИЙГ ЯРИУЛНА ГЭВЭЛ ХОЛОО ХЭВТЭНЭ

Мөөеө аварга руу өн­гөрсөн амралтын өдрийн өглөө эрт гэгч нь утасд­лаа. ‘За сайхан амарсан уу. Би одоо очлоо. Та босч байгаа биз дээ’ хэ­мээн асуулаа. Тэгсэн өөдөөс ‘Хувхай лүд чинь хар эрт залгаад байхдаа яадаг юм. Тамир та нарыг ирнэ гээд энэ хавиар гүй­гээд л байна. Би одоо л босч байна. Чамайг одоо ирэх үгүйг чинь хэн мэддэг юм’ гэж хэлээд утсаа сал­гаж байна. Аварга өөдөөс аашилж ярина гэдгийг мэдэж байсан болохоор 50 мянгатынх нь байр руу явлаа. Их дэлгүүрийн урдхан талд Ерөнхий сайд асан Б.Цэрэндорж гуайн хөшөөний зүүн та­лын байрны хоёр дав­харт их аварга аж төрнө. Ин­гээд Мөөеө аваргын гэр рүү яваад орлоо. Гэ­рийн эзэгтэй Тамир хаал­гаа онгойлгож өгч байна. Бид ч гэрийн эзэдтэй мэнд усаа мэдэлцээд зочны өрөө рүү нь яваад орлоо.

Бөхийн удамт монголчуудын бахархал болсон Даяар дуурсаг­дах далай даян дархан аварга, Монгол Улсын Хөдөлмөрийн баа­тар, Мехикогийн олимпийн мөнгөн медальт, Жигжидийн Мөнхбатынд өнжсөн юм. Гэрийн эзэгтэй ‘Ма­найд та нар орой болтол байх юм уу. Охин хүүхэдтэйгээ эмнэлэгт хэвт­чих­сэн гэнэ. Нимгэн хувцастай явуулж байгаад дааруулаад ха­ниад хүргэчихсэн бололтой. Уг нь амралтын өдрөөр ирээд хөгшин бид хоёрт хоол, цай хийж өгөөд явдаг юм. Энэ амралтын өдрөөр би энэ хүнд үйлчилж таарах нь. За та нар урдаа байгаа цайгаа уугаа­рай. Би одоохон шөл хийлээ’ гээд гал тогооны өрөө рүүгээ яваад ор­лоо. Харин гэрийн эзэн бурхан та­хи­лынхаа өөдөөс харсан буйдан дээр суучихаад надтай хуучилж гар­лаа. Бидний яриа Эрдэнэсант су­мын тухай байв. Өнөө жил манай нутагт өнтэй сайхан өвөл болж байгаа гэдгийг аварга ярьж байна. Ес эхлээд хүйтэрч, цас их ороод баларчихгүй бол дулаахан байгаа гэнэ. Мөөеө аварга саяхан төрж өссөн нутагтаа очоод иржээ. Ж.Мөнх­бат аваргынх 50 мянгатын гурван өрөө байрандаа олон жил амьдарч байгаа гэнэ. Том өрөөний ханаар жаазтай зураг дүүрэн өлгөөтэй. Аваргын засуулынхаа мөрийг түшээд бага зэрэг ярвай­чихсан дэвж байгаа зурагнаас эхлээд зодог шуудгаа бүсэлчихсэн зураг гээд ёстой ид барилдаж, олныг шуугиулж явсан цэл залуу­хан үеийн зураг олон байна. Мөн авар­гын отгон хүү Япон улсын мэргэжлийн сумо бөхийн 69 дэх Их аварга Хакухо М.Даваажаргалын зургууд өлгөөтэй байх. Мөн Японы эзэн хааны өгсөн сэлэм бурхны хоёр талын хананд байршжээ.

Аваргынх нэлээд шүт­лэг­тэй юм байна. Дээр үеийн хийц бүхий бурхан тахил өрөөтэй байх. Бурх­ны­хаа өмнө арц хүж уугиулж, зул барьжээ. Гэрийн эзэгтэй бид­нийг орж ирэхээс өмнөхөн цайны дээжээ бурхандаа өргөсөн болол­той цөгцөнд хийсэн цайнаас бага зэргийн уур савсах юм. Булчин шөрмөс нь зангирсан бие дээрээ Олимпийн анхны мөнгөн медаль, ДАШТ-ээс Монголоос анх удаагаа хүрэл медаль зүүж авахуулсан зургаа ихэд нандигнадаг болол­той. Томоо гэгч нь жаазанд хийгээд хоёр медалиа хажууд нь тавьсан харагдана.

‘ЖИГЖИДИЙН НҮДНИЙ БУЛАЙ ИХ АВАРГА БОЛСОН ТҮҮХ’

Мөөеө аваргын төрсөн нутгийг мэдэхгүй хүн ховор биз ээ. Улаан­баатар хотоос баруун тийш 200 гаруй километр давхиад хүрэх Төв айм­гийн Эрдэнэсант сум. 1941 онд онд тус сумын Хадан хошуу гэдэг газарт Д.Чанцал гэх хүний арав дахь хүүхэд болон мэндэлсэн гэдэг. 11 хүүхэдтэй айлын долоон хүү­гийн отгон хүү. Аваргыг төрүүлэхдээ түүний ээж Д.Хажид их ядруу байж, хүүхдээ ч хөхүүлэх тэнхэлгүй бай­сан гэнэ. Тэгтэл ээжийнх нь гурав дахь ах Жигжид дүүгээ төрөөд яд­руу байна гэдгийг дуулаад давхиж ирсэн гэнэ. Гэр орны байдал, ахуй амьдрал, нярайлаад удаагүй бай­гаа дүүгийнх нь байдал хүндхэн байсан учир дөнгөж төрсөн хүүг өвөртлөөд явчихсан байна. Тэр үед аваргын ээж ахдаа хандан ‘Ах минь ядарсан цагтаа хүү­гээр минь морио ойр­туулж бай­гаа­рай’ гэж захиад үх­рийн эврэн угж өгөөд явуулсан гэ­дэг. Үүнээс эхлэн ээжийнхээ ахынд өр­гүүлсэн Мөнх­бат айлын эрх тан­хил ганц хүү болсон түүхтэй гэнэ. Хүү­хэд нас­ныхаа талаар аварга ингэж ярьж байна. ‘Би дөрөв, таван настай байсан юм шиг байгаа юм. Үнээ тугалж байсан юм. Өргө­мөл ээж үнээгээ сааж дуусаад туга­лыг нь тавиад хөхүүлж байхад нь нөгөө үнээнийх нь хөхийг хөхөх гэж байгаад чацга алдатлаа мөр­гүүлж байсан санаанаас ер гар­даг­гүй юм. Азаар тэр үнээ мухар бай­сан болохоор би амьд гарахгүй юу. Эвэртэй үнээ байж таараад эврээ­рээ сэжсэн бол гэдсээ хүү татуу­лах­гүй юу’ хэмээн ярьж байна. Тэгэ­хээр нь таныг чинь ‘Жиг­жидийн нүд­ний булай хүн болохгүй’ гэдэг байсан гээ биз дээ гэтэл өөдөөс ‘Хэн тэгж байгаа юм. Чи мэдэх юм уу’ гээд инээд алдаж байна. Тэгс­нээ ‘Миний аав надад ерөөсөө үг хэлдэггүй их эрхлүүлдэг хүн бай­сан юм. Ямар сайндаа авдрын араар байсан архийг арван нас хүрээгүй байхдаа ууж согтоод бууцан дээр өнхөрч ойчоод байхад юу ч хэлэхгүй хараад зогсож байдаг байсан юм. Би хүүхэд байхдаа нүгэлтэй амьтан байсан юм. Унаж яваа морио өдөрт хэдээр нь эцээ­гээд хаячихна. Морь унасан үедээ алхана гэж байхгүй. Улаан тоос­тойгоо л давхиж явна. Хонины бэлчээр дээр яваа айлын хүүх­дүү­дийг шоглоно. Ах нартай байнга барилдана. Үүнийг харсан нут­гийн­хан ‘Энэ Жигжидийн нүдний булай хүн болохгүй’ гэнэ. Харин аав маань намайг өмөөрөөд ‘Хүн бо­лоо­гүй, юу болчихсон байгаа юм’ гэдэг байсан юм билээ’ гэж хуучлав.

‘ЦЭЭЖ ЭНХТАЙВНЫ ГҮҮР ДАВЖ, БӨГС НЬ АРД ТАЛД НЬ ҮЛДЧИХЭЭД БАЙГАА ЮМ, ТА НАР УНАХАА МЭД, УНАНА ГЭЖ ЮУ БАЙДАГ ЮМ БЭ’

Мөөеө аварга 1960 онд Эрдэ­нэ­сант сумандаа түрүүлж, Сумын заан цол хүртсэн байдаг. Тэр үед 18 настай байж. Харин түүний дараа жил буюу 1961 онд Мон­голын бүх ард түмний анхдугаар спартакиадын үндэсний бөхийн тойр­гийн барилдаанд босоо тү­рүүлж 19 насандаа Монгол Улсын заан хэмээх цолыг хүртсэн билээ. Харин 1963 он түүний хувьд үндэс­ний бөх төдийгүй чөлөөт бөхөд амжилт гаргасан жил байв. Цагаан сарын барилдаанд түрүүлж тэр зундаа Ардын хувьсгалын 42 жи­лийн ойн их баяр наадамд босоо тү­рүүлж Монгол Улсын арслан цол хүртсэн билээ. Тэр жил Төв аймаг байгуулагдсаны 40 жилийн ойд мөн л түрүүлж байсан үе. Төв аймагт түрүүлчихээд бөхчүүдтэй тойрч суугаад айраг ууж байхдаа ‘Богд­хан уулын ард нь ч, өвөрт нь ч түрүүллээ. Намайг унагах амьтан гарч ирээсэй, сүүлийн үед унаж үзсэнгүй унаж үзэх юмсан. Унана гэж яадаг юм бэ’ хэмээн аархаж байсан гэдэг. Аваргын ааг, омог амжилт, ухаарал авчирсан зүйл байсан гэдгийг дурсаж байна лээ. Ж.Мөнхбат аварга улсын цол авсны дараа нэг үе дээлээ хөөр­гөчихөөд ханхалзаж явдаг байсан гэнэ. Түүнийг хараад дургүйцсэн бөхчүүд ‘Чи наад дээлээ жаахан учиртай өмсөөч’ гэдэг байж. Харин хариуд нь ‘Та нарын бяр их сайндаа атга атгаар ордог бол минийх хормой хормой­гоор орж байгаагаас цээж Энхтайв­ны гүүр давж, бөгс нь ард талд нь үлдчихээд байгаа юм. Та нар уна­хаа мэд, унана гэж юу байдаг юм бэ’ гээд л аархах. Засуулчид ха­жууд нь зогсох тээртэй санагдаад ‘Малгай тэгшхэн шиг бариад туг руу дөхөж бай. Энэ мууг нутгийнх нь зүг шидчихээд очлоо’ гэх. Түүний бяр амтагдсан аархаж явсан үе дун­даас Хөвсгөл аймгийн Цагаан-Үүр сумын харьяат Дархан аварга Д.Дамдинд хэлсэн үг содон. Ардын хувьс­галын 45 жилийн ойн баяраар Туул гол үерлээд наадам хэд хоног хой­шилж, Спортын төв ордонд бөхийн барилдааныг үргэлжлүүлж дуус­гасан гэнэ. Аварга дөрвийн даваа­ны ам авчихаад хэзээ барилдахыг хүлээж байж. Сүхбаа­тар аймгийн харьяат аймгийн арс­лан С.Бат-Өлзийг амлаж аваад дагуулаад яваад байсан гэнэ. Өөрт нь ‘Чамайг авсан’ гэж хэлээгүй энд тэнд хүмүүс­тэй уулзаад яваад байж. Тэгсэн Мөөеө аваргаас болж дөрвийн даваа эхлэхгүй их хүлээл­гэсэн юм байх. Бөх, дарга цэрэггүй ууртай байж. Д.Дамдин аварга ч хүртэл уурлаж байжээ. Тэгэхээр Д.Дамдин аваргын өмнөөс ‘Хаях би яараагүй байхад унах чи юун­даа яардаг юм’ гэж аархжээ. Аварга аархсан үгэндээ хүрч үерийн жи­лийн баяр наадмын үзүүр, түрүүг Д.Дамдин аваргатай булаацалдаж дөрөв дэх удаагаа түрүүлж ‘Монгол Улсын дархан аварга гэх эрхэм цолыг хүртэж байсан түүхтэй. Наадмын зүлэг ногоон дэвжээн дээр үе үеийн аваргууд эгнээд суучихсан байх үед ‘За муусайн борог өвснүүд юу байна даа. Ургаж яваа ногоог амлаад унагачих чадал байна уу. Сачий чинь хүрвэл ам­лаад хаячих’ гэж хэлснээс авахуулаад ид барилдаж явах үедээ ам хэлээрээ төдийгүй барилдаанаараа аархаж явсан үе түүнд олон бий. Түүний ааг омогтой үгнүүдийн талаар бичээд байвал барагдахгүй олон. Гурван удаа түрүүлж байж Аварга хэмээх цолыг гуйж биш гуядаж авсан. Таван жил засваргүй түрүүлсэн их аваргын ид барилдаж явсан талаар бид хөөрөлдсөөр байсан юм.

Гэрийн эзэгтэй ийн ярилцаж байх хооронд махыг нь нимгэн далбагар хэрчсэн хар шөл өглөө. Аваргын ганц дуртай хоол гэнэ. Хүүхэд байхаасаа л хар шөл идсэн одоо ч гэсэн идсээр байгаа юм байна. Гэрийн эзэгтэй ‘Та нар бөхийн талаар л яриад байна уу. Наадах нөхрийн чинь ам одоо болтол зүгээр байхгүй. Хүн элдвээр хэлээд л явж байна’ гэж ярианд оролцоод авах. Тэгснээ ‘Өө нөгөө Даваажаргал чинь дээл өгч явуул гээд байсан. Цаадах чинь сүүлийн үед үндэсний үзэл гаргаад болохгүй юм. Баахан хүмүүстэй гар барилдаанаар өрсөлдөх юм гэнэ. Тэр үедээ дээл өмсөх юм байх. Даавуугаар сайхан дээл хийлгэж байгаа. Одоо нэг хүнд аваачиж өгөх ажилтай’ гэж хэлээд гараад явчихлаа. Гэхдээ удахгүй ирнэ гэнэ.

‘УЛСЫН АРСЛАН Л.СОСОРБАРАМ, ИРАНЫ БӨХ, ДЭЛХИЙН АВАРГА МАХТИЗИДЭГЭЭС ҮХТЛЭЭ АЙСАН’

Таны айж бэргэж байсан ямар бөхчүүд байдаг вэ. Х.Баянмөнх аваргаас айж байсан уу гэж асуу­сан чинь ‘Үхсэн нохой Баянмөн­хөөс хэзээ ч айж үзээгүй. Би тэрнээс айна гэвэл холоо хэвтэнэ. Харин яаж унагах вэ гэж л бодож байлаа’ гэв. Аваргын ид барилдаж байхдаа айж байсан хоёр л бөх байдаг гэнэ. Үндэсний бөхөөс Улсын арслан Л.Сосорбарамаас учиргүй их айж байсан аж. Харин чөлөөт бөхөөр бол Ираны бөх, дэлхийн аварга Махтизидэгээс жийрхсэн аж. Сооёо арслан Мөөёө аваргатай Ардын хувьсгалын 42 жилийн ойн баяр наадамд таарч барилдсан гэж байгаа. Барилдах гээд өртөл авар­гын зүрх дэлсээд хөх мах нь чич­рээд болж өгдөггүй бэргээд байж. Түүнийгээ Сооёо арсланд мэдэг­дэх­гүй гээд л хоёр гуяа гөвдрүү гар­тал алгадаад тойрч алхаад байж. Тэгж байж арай гэж унагаж авсан гэнэ. Харин Ираны бөх, дэлхийн аварга Махтизидэгээс 1966 онд Дэлхийн аварга шалгаруулах тэм­цээн АНУ-д болох үед учиргүй их айсан гэнэ. Эхний тойрогтоо суга­лаа таарч барилдах болжээ. Ин­гээд барилдаж гарсан байна. Хар хөлс нь цуваад ёстой айж бай­гаагүйгээрээ айсан гэнэ.

Ийн ярилцаад Ж.Мөнхбат авар­га 12:00 цагийн алдад биднийг дагуулаад гэрээсээ гарлаа. Нартай дулаахан өдөр болж байв. Аварга энэ хавийн орон сууцнуудын ма­наач нартай их найз юм. Тэд нартай өд­рийг өнгөрөөдөг болжээ. Хөл таа­руу болсноос хойш энэ хавиар эргэлдэх болсон гэнэ. Булганы Могод сумын 50 гаруй насны жи­жиг­хэн биетэй ах байна. Түүний ма­наачийн өрөөнд ороод суулаа. ‘Энэ муу манай Түшээт хааны хошууных. Бид хэд сайхан най­зална. Миний утсыг цэнэглэж өгдөг юм’ гэж танилцуулав. Монгол Улсын Ерөн­хийлөгч Ц.Элбэгдор­жийн санаа­чил­гаар олимп дэлхийн медальтай тамирчдад сар бүр мөнгөн тэтгэлэг өгдөг болсоноос хойш бага охиных нь хүүхэд Мөнх-Идэртээ энэ мөнгөө зарцуулдаг гэж ярив. Харин үлдсэн мөнгөө гэргий Ө.Тамиртаа хадга­луулчихдаг байна. Тэр хавийнхан манаачийн жижигхэн өрөөгөөр орж ирээд гарахдаа ‘Та яасан орой гарч ирдэг юм бэ’ гэх. Даваа­жаргал өнгөрсөн хавар эх орондоо ирээд байж байхдаа энэ хавийн хүмүүст ‘аавд хань болж байгаарай’ гэж захиад явсан гэнэ. Өдөрт гэртээ хийх ажилгүй болохоор энэ хавийн хүмүүстэй уулзаж, элдвийг ярьсаар өдрийг өнгөрөөдөг болжээ. Өвлийн цагт бүрэнхий болтол гэртээ ордоггүй гэж байгаа. Харин зуны цагт Төв аймгийн бөхчүүдтэй бэлтгэлд хамт гарах, нутаг руугаа явах зэргээр өдрийг өнгөрөөдөг гэсэн. Түүний гар утас дуугарлаа. Монгол Улсын аварга Г.Эрхэмбаяр багш руугаа залгаж мэнд мэдэж байна. Мань эр шавь­тай­гаа ингэж ярьж байна. ‘Чи тэгээд бэлтгэлээ хийгээд л байна уу. Үхсэн тэр яадаг юм. За за тэгж байгаад ярина биз. Би завгүй байна’ гээд утсаа салгав. Тэгснээ ‘Сэлэнгийнхэн хөвөөний­хөө морь­дыг хурдан гэнэ. Боохой Данзан­гаа аварга гэнэ. Чи олиг­тойхон л байгаарай. Аварга гэдэг цол чинь тийм амар олддог эд биш’ гэж Эрхэмбаярт хэлсэн хэмээн ярьж байна. Үүний дараа мөн л Монгол Улсын далай аварга Г.Өсөхбаяр залгаж байх жишээтэй. Ийн байтал өнжиж байгаа айлын эзэгтэй над руу залгаж байна. ‘Та нар ороод ир’ гэж. Ингээд буцаад гэр рүү нь орлоо.

‘ДАРГЫН ОХИН АВАРГЫН ГЭРГИЙ БОЛОВ’

Гэрийн эзэгтэй Тамир Архангай аймгийн Цэнхэр сумын нутаг ‘Хадан хошуу’ гэдэг газар Өлзий-Утасын ууган охин болж 1948 оны шороон хулгана жил мэндэлсэн гэнэ. Сэрээтэрийн Өлзий-Утас хуучнаар Ачит гүний хошуу, одоо­гийн Архан­гай аймгийн Цэнхэр сумын уугуул. Хүүхэд ахуйдаа Заяын гэгээний малыг маллаж явсан гэнэ. Эзэгтэйн аав Улаан­баатар хотын Мах комбинатын дарга, Хүн эмнэлгийн техникумын захирал, Улсын амралт рашаан сувиллын газрын дарга, Геологи хайгуулын ангийн даргын албыг хашиж байжээ. Ээж Дэнзэнгийн Дулмаа гэж Өвөрхангай аймгийн уугуул, Цэцэр­лэг мандал уулын аймгийн Арвай­хээрийн хошууны танхимд сурал­цаж төгссөн, цагтаа боловсролтой, бичиг үсэгтэйд тооцогдож явсан нэгэн гэнэ. Феодалын хөрөнгө хураах ажлаар хөдөө орон нутагт явж, Улсын баатар Т.Бортой хамт ард олонд ухуулга сурталчилгаа хийж, хил давж нүүх гэж байсан айлуудыг буцааж, ядарч зүдэрсэн ард олонд тусалж хувьсгалын үйл хэрэгт гар бие оролцож явжээ. Ийм л үүх түүхтэй айлын охиныг Мөөеө аварга насан туршийнхаа ханийг болгожээ.

Тэр хоёр анх танилцаж байсан түүхээ бидэнд ярив. Хоёулангийнх нь царайнд инээд тодорчихоод хайрынхаа түүхийг ярилаа. Гэрийн эзэгтэй ‘Оюутны амралтаар Тэрэл­жид амарч байхад бөхчүүд тэнд бэлтгэл хийж байж таарч. Ж.Мөнх­баттай анх уулзаж хэдэн үг соли­лоо. Буржгар үстэй, давхраатай алаг нүдтэй сайхан залуу байсан. Амрагчид Мөнхбатын тухай их яринаа. Би ч Мөнхбат яагаад ган­цаараа түрүүлээд байдаг юм бол гэж бодно. Түүнээс хойш олон хоногийн дараа Улаанбаатарт ирээд нэгдү­гээр эмнэлэг дээр хи­чээл хийхээр явж байтал Мөнх­баттай тааралдаж мань хүн ч танимхайрч мэнд ус мэддэг юм. Одоогийн МУИС-ийн хичээлийн гуравдугаар байр, Ма­те­матик менежментийн сургууль чинь манай АУДС-ийн хичээлийн байр байсан. Бид I эмнэлэг дээр хичээл их хийдэг тул Спортын төв ордны урдуур их алхана. Тэгж яваад Мөнхбаттай тааралдаж байгаа нь тэр. Уулзъя гэхэд нь би ичээд гүйчихсэн. Манай ангид хожим улсын начин болсон Өвөрхангайн С.Чулуунбаатар гэдэг бөх со­нирх­дог, барилддаг хүүхэд суралцаж байсан юм. Нэг өдөр Чулуунбаатар ‘Семинарын дэвтрээ өгөөч’ гээд манайд ирлээ. Орооч гэтэл аав ээжээс айгаад ордоггүй. Гараад уулзтал Мөнхбат хүрээд ирлээ. Чулуунбаатар ч ‘Залуу улсад ярих юм байгаа байлгүй’ гээд яваад өгдөг байгаа. Би дотроо Мөнх­батыг боддог хэрнээ дургүй дүр эсгэж гүйлгэдэг байж. Эмэгтэй хүн бардам байх нь бас ч буруу биш. Би чинь их муухай ааштай, тэгээд ер нь царай өгдөггүй болохоор эргүүлэх санаатай залуус тэгс­хийгээд цөхөрдөг байсан биз. Мөнхбатыг бас цөхөрвөл цөхрө­хөөр гүйлгэсэн. Үнэн сэтгэлгүй бол цөхрөлтгүй тэгж хөөцөлдөхгүй шүү дээ. Өөртөө дасгаж, өөрийгөө дасгуулж байж суухыг хүсдэг бай­сан юм болов уу. Сэтгэлээсээ хайрласан хүний хайр харцнаас нь хүртэл мэдрэгддэг. Тэгж гүйсээр намайг ч өөртөө дасгасаар, өөрөө ч надад улам дассаар суучихсан хоёр. Хувь тавилангийн эрх жамаар учирсан юм даа’ хэмээн ярив. Харин Мөөеө аварга ‘Наадах чинь аварга хүн эргүүлж байхад мэдэж байгаа юм алга. Араасаа их гүйл­гэсэн. Сайхан л амьтан байсан. Одоо чавганц болчихоод байгаа юм’ гээд инээх ажээ. Тэднийх таван хүүхэдтэй. Ууган хүү Батхуяг нь 1969 онд том охин Бат­цэрэн нь 1971 онд, дунд охин Бат­гэрэл нь 1977 онд, бага охин Баасан­жаргал нь 1982 онд, отгон хүү Даваа­жаргал нь 1985 онд төрсөн. Одоо харин үр хүүхдүүд нийлээд 20 гараад явчихсан өнөр өтгөн айл болжээ. Даваажаргал, Баасанжар­гал хоёрынх гурав гурван хүүхэдтэй гэнэ. Эндээс Даваажаргалын та­лаарх яриа эхэлж байгаа юм. Япон бэрдээ хэр байна даа гэж асуулаа. Тэгсэн хоёр хөгшин миний өөдөөс их том харж байна шүү. Тэгсэн аварга ‘Ямар байх нь чамд ямар хамаатай юм’ гээд ундууцаж бай­на. Манай зурагчин миний өөдөөс том хараад гэрийн эздийг уур­луул­чихав гэж байгаа бололтой байна шүү. Ер нь Мөөеө аваргын занг мэдэхгүй хүнд бол их сонин ааштай хүн шиг санагдана. Харин түүний ойр тойрны хүмүүс гаднаа хатуу боловч зөөлөн буулттай хүн гэдгийг мэднэ.

‘ЯПОН ЯВАХААСАА ӨМНӨ ИХ АВАРГА ДАВААЖАРГАЛ ААВ, ЭЭЖИЙНХЭЭ ӨВӨРТ УНТДАГ БАЙЖЭЭ’

Аав, ээжийн эрх шар хүү Японы Мэргэжлийн сумогийн 69 дэх авар­га М.Даваажаргал бага байхдаа их аймхай хүүхэд байсан гэнэ. Орой болохоор ‘Өрөөнийхөө гэрлийг асаагаад өг айгаад байна’ гэж ээжээсээ гуйах. Япон руу явтлаа аав, ээжийнхээ өврөөс гараагүй байсан гэнэ. Ер нь их зөөлөн талдаа үг дуу цөөтэй хүүхэд байсан аж. Японы Мэргэжлийн сумо бөхөд барилдуулах гээд явсан талаар гэрийн эзэгтэй ярьж байна. Мөөеө аварга хүүгээ хоёр сар болчихоод ирнэ гэж эхнэртээ худ­лаа хэлүүлээд сумод явуулчихсан байна. Үүнээс болж Тамир эгч эрхлүүлж өсгөсөн хүүгээ санаад их уйлдаг байсан тухайгаа ярив. Ээждээ алдарт эхийн одонтой хамт ирсэн отгон хүүхэд болохоор их хайртай байдаг гэнэ. Япон бэрийн­хээ талаар хоёр хөгшин хир хал­даах­гүй юм билээ. ‘Миний муу хүүг хүний нутагт байхад түшиж авсан сайн охин. Бид хоёр залуу хүмүү­сийн сэтгэлийг мэдэх биш өөрсдөө учраа олно биз. Японы ёс занш­лаас болдог юм уу хүүг маань хардаж, сэрдэж зовоохгүй хүүхдүү­дээ хараад гэртээ байж байдаг юм би­лээ’ гээд л ярих. Сумо бөхийн барилдаан эхлэх бүрт хоёр хөгшин хүүгээ хараад зурагтынхаа өмнө суучихдаг гэсэн. Мөөеө аварга хүүгээ унахаар нь ‘Аргалж бол­моор л байх юм. Даанч уначихлаа’ гээд дургүй байдаг гэнэ. Харин дава­хаар нь баярлаад тэр өдөртөө л инээж явдаг гэсэн шүү. М.Даваа­жаргал өнгөрсөн зун Төв аймгийн наадмаар ирчихээд үндэсний бө­хөөр барилдмаар байна гээд аав, ээжийгээ сандаргасан гэнэ. Хүн бүр тэгж болохгүй, нөгөө сумогийн холбооныхон чинь хэл ам хийнэ гэж гуйж байж болиулсан байна. Их аварга Хакухо М.Даваажаргал аав, ээжтэйгээ байнга утсаар ярьдаг байна. Аав, ээжийгээ энд ирж хамт хэсэг амьдар гэж сүүлийн үед гуйх болжээ. Харин Мөөеө аварга эндээ байна гээд халгаадаггүй гэсэн.

Ж.Мөнхбат аваргын амьдарч байгаа орон сууц ерөнхийдөө муудсан гэнэ. Гэхдээ өвөлдөө дулаахан байдаг болохоор тав тухтай. Хакухо М.Даваажаргал 23 дугаар сургуулийн тэнд олон өрөө байр аав, ээждээ авч өгчээ. Гэтэл аварга эндээ амьдарна гээд хөдөлж өгөхгүй байгаа аж.

Энэ айлын амьдрал шулуун дардан замаар туулж өнгөрөөгүй тухай бас хуучлаад амжив. 1990 оноос 2000 он хүртэл амьдрал хүнд байсан үе бий гэнэ. Аварга тогтсон ажилгүй. Цалин байхгүй хүүхдүүд нь эхнээсээ оюутан болж сургал­тын төлбөрийг нь төлөх гээд л олон асуудал тулгарч байжээ. Тамир эгч Мөнхбат аваргыг барилдахаас өөр зүйл огт анхаарал хандуулахгүй өдий хүрч байгааг хэлж байна лээ. Мөөеө аваргад ямар нэгэн эдийн шунал огт байхгүй гэнэ.

Мөнхбат аварга ‘Би олж до­лоох­доо тааруу. Наймаа ч хийж үзээ­гүй. Тамир л наана цаана гэж явсаар хэдэн хүүхдээ өсгөсөн хүн’ гэж байна. Үнэхээр л түүнийг ямар нэгэн эдийн шуналгүй гэдгийг гэрт байгаа эд зүйлс хэлээд өгөх шиг. Харин бөхийн өмсгөл, дээл, малгай гээд бүгдийг нандигнан хадгалдаг юм билээ. Цэрэн аварга Мөөеө аваргын зодог шуудгийг ширж өгдөг байжээ. Хөлс үнэртсэн улаан өнгийн дугуй хээтэй зодог, шуудаг байна. Ид барилдаж явах үедээ мөн ч олон зодог шуудаг сольж байсан гэсэн.

Ингээд гэрийн эзэгтэй бидэнд зургийн цомог авчирч өглөө. Ж.Мөнхбат аварга гэрийн эзэгтэй хоёрын нарын залуухан байхдаа морьтой авахуулсан сайхан зураг байна. Мөн гэр бүлээрээ авахуул­сан зураг ч байх. Тэр дундаас Монгол Улсын аварга Д.Хадбаа­тарын цэл залуу­хан байхдаа авахуулсан зураг дурайтал гараад ирэх. Хадаа авар­га Мөөеө аваргад шавиар орж тэднийд байдаг байсан гэнэ. Тамир эгчийг ажилдаа яваад ирэх үед гэр орныг нь цэмбийтэл цэвэрлээд хоол, цай хийчихсэн сууж байдаг байсан гэнэ. Тамир гуай Мөөеө аваргын араас хөөцөлдөхөөс гад­на Хадаа аваргын эхнэр нь юм шиг хаана явааг нь цагдаж ‘Хамаагүй хүүхэнтэй уулзаж болохгүй шүү’ гэж хүртэл загнаж явсан байна. ‘Ёстой л нэг хүүхэд шиг гэнэн цайл­ган явсан даа. Сайрга хөлтэй өндөр цагаан хүүхэд шавь болж ирснээс хойш Монгол бөхийн дэвжээн дээр багш шавь болсон түүх бий. Хад айхтар газраас гарч ирчихээд хэсэг манайд байсан. Тэр үед Хулгаруудын уудаг цай гээд баавар цай их чанаж өгнө’ хэмээн гэрийн эзэгтэй ярьж байна лээ.

‘САНААНААС ҮЛ ГАРАХ АРДЫН ХУВЬСГАЛЫН 40 ЖИЛИЙН ОЙН НААДАМ’

Мөөеө аваргынх тэр бүр зурагт үзээд байхгүй. Харин дээр үеийн жижигхэн цагаан хүлээн авагч нь хангинаад байх. Үндэсний радио­гийн мэдээнээс хэрэгцээт мэдээл­лээ сонсдог гэнэ. Үндэсний бөхийн барилдааныг ч гэсэн сонсоод сууж байдаг гэнэ. Хуучны хийцийн болов уу гэмээр эрээн авдарт нь баярын бичгээс эхлээд шагнал урамшуу­лал байх ажээ. Улсад долоон удаа түрүүлж байхдаа авсан хамгийн том шагналынхаа талаар ярилаа. Тэр нь найман шил архи гэнэ. Ардчилсан Германы Зиндеман, Вилли Штоф нарын айлчлалд зориулсан барилдаанд түрүүлжээ. Ирсэн зочид дипломат цүнхэн дээр цаг тавиад өгсөн байна. Тэгсэн Ю.Цэдэнбал дарга ‘Мөнхбатаа хагалчихваа. Зөөлхөн өргөөд яв’ гэж хэлсэн байна. Ингээд Цэрэн аваргатай гэртээ хариад цүнхээ задалтал найман шил 700 грам­мын архи байсан гэнэ.

Үнээ саалгадаггүй хоёр Мөнх гэх хоч хүртэл авч монгол бөхийн зүлэг ногоон дэвжээн дээр уран мэхийг уралдуулан хийж барилд­даг байсан түүний өрсөлдөгч нь их аварга Н.Баянмөнх. Баянаа аварга нэгэнтээ ‘Миний хөлстэй нүцгэн биеэрээ уулзсан хоёр хүний нэг нь Мөнхбат аварга’ хэлсэн байдаг. Харин аварга маань Баянаа авар­гын талаар ‘Манай Баянаа ерөө­сөө агуу л даа. Агуу бөх хүн’ гэж л хэлж байна лээ. Баянаа аваргын талаар өөр зүйл асуусангүй. Тэ­рээр Ж.Мөнхбат аваргынд ирэлгүй удаж байгаа гэнэ лээ. Харин хааяа утсаар ярьдаг гэсэн шүү.

Нар баруун тийш хэвийжээ. Цонхны цаана бүрэнхий болж байгаа харагдана. Цагийг эзлэн төрсөн домогт их аварга бидэнтэй хуучилсаар суув. Түүний сэтгэлд хамгийн тодхон үлдсэн наадам Ардын хувьсгалын 40 жилийн ой гэнэ. ‘Тэр наадамд Н.Жамъян авар­гаас эхлээд Дорнодын ‘хумбан хар’ Балсан, ‘улаан хүзүүт’ Дэлэг, ‘босоо’ Банзар, ‘хужаа’ Чүлтэм­сүрэн гээд олон сайхан бөх ирсэн. ‘Боохой’ Данзан, ‘гулзгай’ Дамчаа гуай нар л ирээгүй юм’ гэж ярив. Ахмад бөхийн барилдаанд Лхаг­ваа арслан түрүүлж байжээ. Тэр­бээр ‘Одоо бодоход тэр л хамгийн сайхан наадам байсан санагддаг юм. Аваргууд маань ч бүгд амьд сэрүүн байсан цаг. Тэр жил шинэ аварга төрсөн нь С.Цэрэн гуай байгаа юм. Би ч тэр агуу их авар­гуу­дын тоонд чүү чамай л багтсан хүн. Улсын наадамд гурав дараа­лан түрүүлж байж аварга цол хүрт­сэн юм шүү дээ, би’ гэж ярьж байна. Бид хоёрын яриа бөх рүү л хазайчихаад байх. Миний бөхөд дуртай их аваргын бөхийн үүх түүхийг андахгүй мэдэж байгаа нь яриа нийлж байгаа бололтой.

Дээр үеийн бөхчүүдийн талаар ‘Н.Жамъян гуайн үеийн ‘дээр үеийн’ аваргууд Б.Түвдэндорж аваргаас шал өөр, Түвдэн аваргаас Дамдин аварга ч өөр. Д.Дамдин аваргаас Х.Баянмөнх бид хоёр бас өөр. Д.Цэрэнтогтох, Д.Хадбаатар хоёр бас л өөр барилдаантай. Ерөөсөө үе үеэрээ л өөр юм билээ. Дамдин аваргын хувьд тав түрүүлж байх үедээ ганц л удаа унасан байдаг. Харин би таван жил дараа­лан түрүүлж байхдаа заалны ба­рил­даанд унаж л байсан. Ингэхээр би Дамдин аваргаас дутуу л байгаа биз. Гэхдээ Дамдин аварга циркийн жүжигчин байсан болохоор хагас, бүтэн сайнд барилдах зав гар­даг­гүй байж. Дамдин аварга ганц унахдаа Гоодойн аманд болсон бөхийн барилдаанд Төв аймгийн Нагнайдорж гуайд унасан юм билээ. Нагнайдорж гуай хөдөөнөөс тээврийн жолооч байхдаа тэгж түрүүлээд даага авсан гэдэг. Тэгээд нөгөө даагаа арай гэж л 25 төгрө­гөөр зарсан гэж хуучилдаг. Дамдин, Мижиддорж гуай хоёр зэрэг гарч ирсэн нэг үеийнх юм. Намайг анх улсын наадамд түрүүлэх жил Дам­дин аварга байгаагүй. Тэгээд би үзүүр түрүүнд Мижиддорж гуайтай үлдсэн. Их сонин, Мижиддорж гуай улсын наадамд 17-18 удаа таваас дээш давахдаа есөн удаад нь Дамдин аваргад унасан байгаа юм. Энэ чинь нэг юм хэлээд байгаа биз. Тэгэхээр өнөөдөр энэ яриад бай­гаа чинь юу ч биш шүү дээ. Ч.Сан­жаадамба, Лхагвадоржид унасан нь байдаг л зүйл байгаа биз. Өнөө­гийн бөхчүүд их хүнд жинтэй, мэх муутай, хувхай төлөгнүүд болж. Барилдаж байгаа бөхчүүдийг харахаар хааяа уур хүрэх юм. Нэг л их зантай, өөхөн бөмбөгнүүд болж. Би ид барилдаж явах үед 73 килограмм л байсан шүү’ хэмээн ярив. Гадаа ч бүрэнхий болжээ. Бид ч явах цаг болж хоёр хөгшин бид­нийг үдэн гаргаж өгсөн юм. Монгол бөхийн оноо дансанд ‘Аат’ хэмээн олны хайр, хүндэтгэлийг хүлээсэн Ж.Мөнхбат аваргын бүтээсэн олон амжилт тодоос тод үлджээ. Тэр яах аргагүй бөхийн спортын анхдагчдын нэг.

Биднийг гарах үед ‘Аварга хүнээс аварга хүү төрлөө. Энэ бол төр түмний минь хишиг буян юм даа. Миний хүүхдүүдийн алба Туулын ус шиг тунгалаг, урт байг’ гэж ерөөсөөр үдсэн юм. Даяар дуурсагдах, далай, даян, дархан аварга, Монгол Улсын Хөдөл­мөрийн баатар Ж.Мөнхбатынхаас гарч явахдаа Аварга хүн авар­гаараа төрдөг гэсэн үг санаанд буух. Түүний ‘Эртхэн харь лүднүүд минь. Миний бүх зүйлийг яриулна гэвэл холоо хэвтэнэ’ гэж инээж суусан дотно дүр нүдэнд хараг­дана.

Э.ХҮРЭЛБААТАР (‘Өдрийн сонин’)