Нийгмийн даатгалын ерөнхий газрын Нийгмийн даатгалын үйлчилгээ хөгжүүлэлтийн хэлтсийн дарга М.Гэрэлмаатай ярилцлаа.

– Нийгмийн даатгал гэж юу вэ? Яагаад нийгмийн даатгал байх ёстой юм бэ?

– Аливаа даатгал бол эрсдэлийг зөөлрүүлэх, бууруулах, хохирлыг нөхөх агуулгыг илэрхийлж байдаг. Үүний нэг адил нийгмийн даатгал бол иргэдэд ирээдүйд учирч болзошгүй нийгмийн шинжтэй эрсдэлээс хамгаалах гол арга зам гэж хэлж болно. Тухайлбал, өндөр наслаад хөдөлмөрийн чадвар багасахад хүн залуу үе шигээ ажиллаж, тэр хэмжээгээрээ орлого олж чадахгүй байдалд хүрдэг. Мөн ажлаасаа ямар нэгэн шалтгаанаар халагдахад тодорхой хугацаанд орлогогүй болдог. Осол гэмтэлд ороод хөгжлийн бэрхшээлтэй боллоо гэхэд хөдөлмөрийн чадвараа алддаг, нас барахад ар гэрт нь үлдэж буй хөдөлмөрийн чадваргүй хүмүүсийн орлого буурдаг. Энэ мэтчилэн хүний амьдралд ямар нэгэн байдлаар эрсдэл тохиолдож амьжиргааны орлого буурах үед нийгмийн даатгал танд тохиолдсон эрсдэлийг тодорхой хэмжээгээр нөхдөг.

Монгол Улсын нийгмийн даатгалын тогтолцоо нь нийгмийн даатгалын санг төр, ажил олгогч, даатгуулагч хамтран бүрдүүлсний үндсэн дээр даатгуулагч иргэдэд тэтгэвэр, тэтгэмж, төлбөр, зардал авах хөрөнгийн эх үүсвэрийг бий болгож, нийгмийн баталгааг нь хангахад чухал үүрэг гүйцэтгэж байна.

Жирэмсэн, амаржсаны тэтгэмжээрээ ээж тань нэмэлт амин дэм авч, өлгий живхийг тань зэхэж, энэ хорвоод ирэхэд тань эрүүл мэндийн даатгалаас төрөх эмнэлгийн төлбөрийг санхүүжүүлж эсэн мэнд угтаж авдаг. Ингээд 19 нас хүртлээ та төрөөр хариуцуулан эрүүл мэндийн даатгалаа төлүүлж, хэрвээ өвдвөл эмнэлэгт хэвтэж, сувилалд сувилуулж, шаардлагатай эм, амин дэмүүдээ хөнгөлөлтэй үнээр авч хэрэглэдэг. Амьдралд тохиолдож болох жам ёсны болон гэнэтийн эрсдэлийн улмаас тэжээгчээ алдсан зарим нь тэжээгчээ алдсаны тэтгэвэр тогтоолгох нь бий. Энэ болтол өөрөөс хамааралгүйгээр нийгмийн даатгалын тусламж үйлчилгээг хүртэж ирдэг бол насанд хүрсэн өдрөөсөө эхлэн  учирч болох эрсдэлийг урьдчилан тооцоолж, нийгмийн даатгалаа өөрөө хариуцан төлж эхэлдэг.

– Нийгмийн даатгал нь хэдэн төрөлтэй байдаг вэ?

– Нийгмийн даатгал нь Тэтгэврийн, Тэтгэмжийн, Ажилгүйдлийн, Үйлдвэрлэлийн осол, мэргэжлээс шалтгаалсан өвчний, Эрүүл мэндийн даатгал гэсэн таван төрөлтэй байдаг.

Иргэд нийгмийн даатгалын эдгээр төрлүүдэд иргэд албан журмаар болон сайн дураар гэсэн хоёр хэлбэрээр даатгуулж болдог. Эдгээр таван төрөл нь тус бүрдээ бие даасан сантай бөгөөд, аль сангаас ямар төрлийн зардал гарахыг хуулиар зааж өгсөн байдаг.

– Монгол Улсад өнөөдөр нийгмийн даатгалын ямар тогтолцоо үйлчилж байна вэ?

– Манай улсад тэтгэврийг үндсэнд нь улсын төсвөөс олгож байсан хуучин тогтолцоог 1995 оноос өөрчилж, нийгмийн даатгалын хуваарилалтын зарчимд үндэслэсэн нийгмийн даатгалын багц хуулиудыг батлан мөрдүүлж, ажил олгогч, даатгуулагчаас төлсөн шимтгэлээс тэтгэвэр олгодог шинэ тогтолцоог хэрэгжүүлээд 20 гаруй жил болж байна.

Хуваарилалтын тогтолцоо буюу залуу үеийнхний төлсөн шимтгэлээр ахмад настнуудынхаа тэтгэврийг олгох, өөрөөр хэлбэл, орлогоороо зарлагаа нөхөх тогтолцоо нь хүн амын дийлэнх хэсэг нь залуу, ажилгүйдэл багатай, даатгуулагч, тэтгэвэр авагчдын тооны харьцаа тааламжтай нөхцөлд эерэг нөлөөтэй боловч хүн ам насжиж, тэтгэвэр авагчдын тоо нэмэгдэхийн хэрээр хуримтлалын тогтолцоонд шилжих шаардлагатай болж байна.

Тэтгэврийн даатгалын шимтгэлийн нэрийн дансны тухай хууль батлагдсанаар хагас хуримтлалын тогтолцоонд, цаашдаа бүрэн хуримтлалын тогтолцоонд шилжих угтвар нөхцөл бүрдсэн. Өөрөөр хэлбэл, бид хэдий хэмжээний шимтгэл төлснөөс хамаараад төдий хэмжээний тэтгэвэр авна гэсэн үг.

Иргэд нийгмийн даатгалын шимтгэлийг хоёр хэлбэрээр төлж байна. Ажил хөдөлмөр эрхэлж буй хүмүүс албан журмаар нийгмийн даатгалын шимтгэл төлж байгаа бол хувиараа хөдөлмөр эрхэлж буй иргэд сайн дурын үндсэн дээр нийгмийн даатгалын шимтгэлээ төлж байна. Тэгэхээр албан журмаар төлсөн ч, сайн дураараа төлсөн ч ялгаагүй хуульд заасан тэтгэвэр, тэтгэмж авах эрх нь нээлттэй.

Өнөөдөр залуучуудын дунд тодорхой ажил төрөл эрхлээгүй байгаа юм чинь нийгмийн даатгал төлөхгүй гэсэн хандлага ажиглагддаг. Тэгвэл залуучууд маань хувиараа хөдөлмөр эрхлээд сайн дураараа нийгмийн даатгал төлөөд ирээдүйд тэтгэвэр тэтгэмж авах боломж бий.

– Нийгмийн даатгалын шимтгэлийг нөхөн төлүүлэх ажил хийгдсэн. Энэ одоо үргэлжилж байгаа юу?

1990-ээд оны эхээр Монгол Улс төвлөрсөн төлөвлөгөөт эдийн засгаас зах зээлийн харилцаанд шилжсэн. Тухайн үед улс орны хувьд нэлээн хямарч, олон компани хувьчлагдаж, хувийн хэвшлийн шинэ компаниуд бий болсон ч тэдгээр нь хөл дээрээ тогтож чадалгүй дампуурч, татан буугдсан, энэ үед иргэдийн нийгмийн даатгалын шимтгэл төлөлт тасалдсан тохиолдол бий. Хоёрдугаарт, нийгмийн даатгалын шинэ тогтолцооны ач холбогдлыг иргэд төдийлөн сайн ойлгоогүйгээсээ болоод шимтгэлээ төлж чадалгүй хохирсон тохиолдол бий. Мөн зах зээлийн ороо бусгаа үед ажлын байр хомсдолтой байсан учраас иргэд олноороо ажилгүй байсан тохиолдол бий. Эдгээр нөхцөл байдлыг харгалзан үзээд 2012 онд Ажилласан жил, тэтгэврийн даатгалын шимтгэлийг нөхөн тооцох тухай хууль батлагдаж, энэ хуулиар бид 1990-2000 оныг дуустал хугацаанд иргэдийн ажил хөдөлмөр эрхлээгүй хугацааг ажилласнаар нөхөн тооцох ажил хийсэн. Энэхүү хууль нь 2016 оныг дуустал хугацаанд үргэлжлээд нийтдээ 560 мянган гаруй хүнийг хамруулсан байгаа.

-Залуучууд нийгмийн даатгалын сангийн үр шимийг хөгширсөн хойноо хүртэж чадахгүй байх тохиолдол гарч болзошгүй тул тэрхүү мөнгө арилжааны банканд хадгалаад үр шимийг хүртээд явах нь зүйтэй гэсэн бодолтой байдаг. Энэ асуудал дээр та ямар байр суурьтай байна вэ?

Сүүлийн жилүүдэд нийгмийн даатгалын хамрах хүрээ өргөжиж, иргэдийн хувьд даатгуулах сонирхол нэмэгдэж байгаа хэдий ч зарим залуучууд нийгмийн даатгалын ач холбогдлыг төдийлөн сайн ойлгоогүйгээс шимтгэл төлж байхаар мөнгөө банкинд хадгалуулсан нь дээр гэж үзэх тохиолдол мэр сэр байна. Гэвч мөнгөө банкинд хадгалуулах, нийгмийн даатгалд даатгуулах хоёрын аль нь ядарсан цагт илүү хэрэгтэй гэдгийг ялгаж салгаж ойлгох хэрэгтэй. Банкинд хадгалуулсан мөнгөө гэнэт мөнгөний хэрэгцээ гарах үед аваад дуусгачих тохиолдол бий. Үнэхээр ядраад зүдрээд, хөгжлийн бэрхшээлтэй болоод ирэхээр хэн ч тэр хүнд зүгээр мөнгө өгөхгүй. Гэтэл нийгмийн даатгалын санд тодорхой хувь хэмжээгээр бага багаар мөнгө хуримтлуулаад байвал энэ нь эргээд таныг ядарсан үед чинь болон гэр бүлийн хөдөлмөрийн чадваргүй иргэдэд мөнгө болоод очно гэдгийг л ойлгох хэрэгтэй.

Нийгмийн даатгалын шимтгэл төлснөөрөө та зөвхөн нийгмийн даатгалын үйлчилгээг хүртээд зогсохгүй нийгмийн олон төрлийн харилцаанд ороход даатгал таны найдвартай батлан даагч байх болно. Тухайлбал сүүлийн үед арилжааны банкнаас зээлийн үйлчилгээ авах, гадаадын улс орнууд руу зорчих визний нөхцөл зэрэгт нийгмийн даатгалын шимтгэл төлсөн орлого, хугацаа, шимтгэлийн хувь хэмжээг чухалчлан үздэг болсон байна.

-Хувийн тэтгэврийн тогтолцоог бий болгох хэрэгтэй гэдгийг хувийн хэвшлийнхэн болон эдийн засагчид үздэг. Хувийн тэтгэврийн тогтолцоог бий болгох асуудал дээр ямар байр суурьтай байна вэ?

УИХ-ын 2015 оны 53 дугаар тогтоолоор Төрөөс тэтгэврийн шинэчлэлийн талаар 2015-2030 онд баримтлах бодлогыг баталсан байдаг. Энэхүү бодлогын баримт бичигт олон давхаргат тэтгэврийн тогтолцоог бий болгох, хувийн нэмэлт тэтгэврийн даатгалын харилцааг хуулиар зохицуулахаар тусгасан. Олон давхаргат тэтгэврийн тогтолцоог бий болгосноор нэгдүгээрт суурь тэтгэврийн тогтолцоо бий болно. Энэ нь нийгмийн даатгалын сангаас тэтгэвэр авч буй иргэдэд олгох юм. Өөрөөр хэлбэл, авч байгаа тэтгэвэр дээрээ нэмээд хөдөлмөрийн хөлсний доод хэмжээний ч юм уу тодорхой хэмжээний мөнгө авах юм. Хоёр дахь давхарга бол бидний цалингаасаа шимтгэл төлөөд явж байгаа одоогийн тогтолцоо. Харин гурав дахь нь нэмэлт тэтгэвэр буюу хуримтлалын шинжтэй тэтгэвэр. Энэ нь хувийн байгууллагад буюу хувиараа даатгуулах юм.