Монгол Улсад Тэтгэврийн даатгалын шимтгэлийн нэрийн дансны тухай хууль хэрэгжиж эхэлснээс хойш 20 гаруй жил өнгөрч байна. Уг хууль үүргээ гүйцэтгэж чадаж байна уу гэдэг асуудлыг хөндөж, Нийгмийн даатгалын ерөнхий газрын Бодлогын хэрэгжилт судалгааны газрын дарга Ц.Ганцэцэгтэй ярилцлаа.

-УИХ-аас Тэтгэврийн даатгалын шимтгэлийн нэрийн дансны тухай хуулийг баталсны зорилго юу байсан юм бол?

-УИХ 1999 онд Төрөөс тэтгэврийн талаар баримтлах бодлогыг батлахдаа нийгмийн даатгалын сангийн орлогоор зарлагаа нөхөх тогтолцоог боловсронгуй болгож, алс хэтдээ хуримтлалын тогтолцоонд шилжүүлэх зорилго тавьсан байдаг юм. Бодлоготой холбогдуулж, Тэтгэврийн даатгалын шимтгэлийн нэрийн дансны тухай хуулийг баталж, 2000 оны нэгдүгээр сарын 1-нээс хэрэгжүүлж эхэлсэн.

Дэлхий дахинд өнөөдөр тэтгэврийн гурван төрлийн тогтолцоо үйлчилж байна. Эхнийх нь эв санааны нэгдлийн буюу орлогоороо зарлагаа нөхдөг, хоёр дахь нь хагас хуримтлалын, гурав дахь нь бүрэн хуримтлалын тогтолцоо юм. Даатгуулагч төлсөн шимтгэлээ буцаан авдаг учраас бүрэн хуримтлалын тогтолцоог илүү шударга гэж үздэг.

-Монгол Улсад өнөөдөр даатгалын аль тогтолцоо үйлчилж байна вэ?

-Эв санааны нэгдлийн буюу орлогоороо зарлагаа нөхдөг тогтолцоо үйлчилж байна.

-Даатгуулагч бүрт хуримтлал бий болгохоор Тэтгэврийн даатгалын шимтгэлийн нэрийн дансны тухай хуулийг баталсан. Гэтэл орлогоороо зарлагаа нөхдөг тэтгэврийн тогтолцоо үйлчилдэг гэхээр хуримтлал үүсгэх боломжгүй байна гэсэн үг үү?

-Тэтгэврийн даатгалын сангийн тогтолцоо орлогоороо зарлагаа нөхдөг эхний хэлбэрээр байна. Даатгуулагчийн төлсөн шимтгэл ахмад настнуудын тэтгэврийг олгоход буцаан зарцуулагддаг. Даатгуулагч, ажил олгогчоос нийгмийн даатгалын шимтгэлд хэдий хэмжээний мөнгө төлж байна, тэр бүгдийг тухайн даатгуулагчийн дансанд нь хийсвэрээр бүртгэдэг. Даатгуулагч бүрт нэрийн данс бий.

-Тэгвэл Тэтгэврийн даатгалын шимтгэлийн нэрийн дансны тухай хууль нь 1960 оноос хойш төрсөн хүмүүст хамаарч байгаа нь ямар учиртай вэ?

-Монгол Улсын тэтгэврийн харилцаа, санхүүжилт нь 1995 он хүртэл улсын төсвөөр зохицуулагдаж ирсэн. Цаашид энэ харилцааг үргэлжлүүлэх нь төсвийг хүндрүүлэх эрсдэл үүсгэх учраас даатгуулагч, ажил олгогч тодорхой хэмжээний үүрэг хариуцлага хүлээдэг байх нь зөв юм гэж үзэж, УИХ-аас 1995 онд Нийгмийн даатгалын сангаас олгох тэтгэвэр тэтгэмжийн тухай хуулийг баталсан байдаг юм.

Эрх зүйн дээрх харилцаа үйлчилж эхэлснээр 1960 оноос өмнө төрсөн иргэний тэтгэврийг Нийгмийн даатгалын сангаас олгох тэтгэвэр тэтгэмжийн тухай хуулиар, 1960 оноос хойш төрсөн иргэний тэтгэврийг Тэтгэврийн даатгалын шимтгэлийн нэрийн дансны тухай хуулийг мөрдөж тогтоодог болсон. Эдгээр хууль нь тэтгэвэр тогтоох харилцааг зохицуулсан хууль юм.

Тухайлбал, Нийгмийн даатгалын сангаас олгох тэтгэвэр тэтгэмжийн тухай хуульд зааснаар тэтгэврийг ямар аргачлалаар бодож байна вэ гэвэл сүүлийн 20 жилийн доторх хамгийн өндөр, дараалсан таван жилийн дундаж цалингаас 45 хувиар бодно.

Тэтгэврийн даатгалын шимтгэлийн нэрийн дансны тухай хуулиар тэтгэвэр тогтоох бол нэрийн дансанд нь хэчнээн хэмжээний орлого бүртгэгдсэн байна, түүнээс тэтгэврийг тогтооно.

-Өнөөдөр 1960 оноос хойш төрсөн иргэдээс хэд нь нийгмийн даатгалын шимтгэл төлж байна вэ?

-1960 оноос хойш төрсөн 1.3 сая иргэн идэвхтэй, идэвхгүй байдлаар нийгмийн даатгалын шимтгэл төлж байна. Гэхдээ идэвхтэй буюу тогтмол шимтгэл төлдөг 200 мянга гаруй иргэн бий. Шимтгэлээ байнга төлөөд, хүүгээ тооцуулаад явж байгаа.

-Шимтгэл төлсөн хугацаа нь ижил, мөн ажил мэргэжил нь адил хэрнээ тэтгэвэр нь өөрөөр тогтоогдлоо гэдэг яриа их байдаг. Энэнд юу нөлөөлөөд байна вэ?

-Цалин хөлсний хэмжээ, шимтгэл төлж ажилласан хугацаа нь тэтгэвэр тогтоолгоход их нөлөөлдөг. Жишээлбэл, 1990 оноос өмнө хөдөлмөр эрхэлж байсан иргэний сарын цалин 600 төгрөг байсан гэж бодъё. Гэвч 600 төгрөгөөр тэтгэвэр тогтоох боломжгүй. Яагаад гэвэл 600 төгрөгийн 45 хувь гэдэг 250 төгрөгөөр тэтгэвэр нь тогтоогдох болно. Өнөөдөр цалин хэд болж өссөн билээ. Тийм учраас тэтгэврийг тогтооход итгэлцүүр хэрэглэдэг.

Засгийн газраас хамгийн сүүлд 2015 онд 1990 оноос өмнөх цалинд 715 гэдэг итгэлцүүрийг хэрэглэхээр баталсан. Итгэлцүүр хэрэглэхээр 600 төгрөг 429 мянган төгрөг болж нэмэгдэж байгаа. Тэтгэврийг тогтооход ашиглах цалингийн итгэлцүүр маш чухал. Зөв тогтоож байж, өнөөдрийн цалингийн төвшинд хүрнэ.

-Цалингийн итгэлцүүрийг оновчтой тогтоосон нөхцөлд ижил мэргэжлээр ажиллаж, шимтгэл төлсөн хугацаа нь ижил бол тэтгэврийн зөрүү гарах ёсгүй гэсэн үг үү?

-Тийм ээ, адил төвшний тэтгэвэр авах ёстой. Харин ижил мэргэжлээр ажилласан ч нэг нь 20 жил, нөгөө нь 40 жил шимтгэл төлсөн бол тэтгэвэр их, бага л тогтоогдоно.

-1960 оноос өмнө төрсөн иргэн, 1960 оноос хойш төрсөн иргэний тэтгэврийн зөрүү хэр хол байна вэ?

-Хүн, хүн дээр янз бүр байгаа. Ойролцоо ч байгаа. Цалин өндөр бол тэтгэвэр өндөр тогтоогдоно. Олон жил нийгмийн даатгалын шимтгэл төлсөн бол тэтгэвэр нь өндөр гарна. Нэрийн дансанд бүртгэсэн орлого нь өндөр байгаа нөхцөлд тэтгэвэр нь өндөр тогтоогдоно. Жишээлбэл, шүүгч, төмөр замд ажилладаг машинист, онгоцны нисгэгч өндөр цалинтай авдаг учраас тэтгэвэр нь өндөр тогтоогддог.

Мөн 1960 оноос хойш төрсөн эмэгтэйчүүдийн тэтгэвэр бага тогтоогдох нөхцөл байдал үүссэн тохиолдол ч бий. УИХ-аас 2015 онд Тэтгэврийн даатгалын шимтгэлийн нэрийн дансны тухай хуульд нэмэлт өөрчлөлт оруулсан нь энэ шалтгаантай холбоотой.

1960 оноос хойш төрсөн эмэгтэй 2015 оноос 55 нас хүрсэн учраас тэтгэвэртээ гарч эхэлсэн. Тэтгэвэр нь бага тогтоогдох болсон учраас сонголт өгсөн. Даатгуулагчид өөрт ашигтай хувилбараа сонгон тэтгэврээ тогтоолгох эрх олгосон юм. Өөрөөр хэлбэл, даатгуулагч тэтгэврээ Тэтгэврийн даатгалын шимтгэлийн нэрийн дансны тухай хуулиар бодуулах нь өндөр тогтоогдохоор байна уу, Нийгмийн даатгалын сангаас олгох тэтгэвэр тэтгэмжийн тухай хуулиар тэтгэврээ тооцуулахад өндөр байна уу, өөрт ашигтай хувилбарыг сонгох эрх өгсөн. Энэ бол зөвхөн эмэгтэй даатгуулагч нарт хамаарна.

-Тэтгэврээ тогтоолгосон иргэн өндөр тогтоолгох хувилбарыг сонгоё гэвэл боломж байгаа юу?

-Өргөдлөө өгөөд ашигтай хувилбараа сонгоё гэхэд нээлттэй. Гэхдээ нэг удаа өөрчлүүлэх заалт л байгаа.

-Засгийн газрын Олон улсын валютын сантай тохирсон хөтөлбөрийн хүрээнд Нийгмийн даатгалын шимтгэлийн хувь хэмжээг нэмэгдүүлсэн нь ажил олгогч болон даатгал төлөгчдөд хүндээр тусаж байгаа. Нийгмийн даатгалын сан хүндхэн байгаа учраас ийм зохицуулалт хийсэн гэж ойлгож болох уу?

-Нийгмийн даатгалын тухай хуулиудад өөрчлөлт оруулж, шимтгэлийн хувь хэмжээг нэмэгдүүлсэн нь хэд, хэдэн үндэслэлтэй.

Тухайлбал, 2008 онд даатгалын шимтгэлийн хувь хэмжээг 5 хувиар бууруулсан байдаг. Энэ нь нийгмийн даатгалын сангийн орлогыг их хэмжээгээр бууруулсан. Эргээд даатгуулагч тэтгэврээ тогтоолгоход буурах нөхцөл болсон. Тийм учраас өмнөх төвшинд нь хүргэе гэдэг зорилгоор шимтгэлийн хувь хэмжээг нэмэгдүүлсэн. Шимтгэлийн хувь хэмжээ нэмэгдсэнээр Тэтгэврийн даатгалын сангийн орлого нэмэгдэнэ.

Ажил олгогч даатгуулагчид ачаалал өгөөд байгаа юм шиг ч нэрийн дансанд төлөх шимтгэлийн хэмжээ нэмэгдэнэ. Нэрийн дансны бүртгэсэн орлоготой шууд хамааралтай учраас тэтгэвэр авагчийн тэтгэврийн хэмжээ нэмэгдэхэд нөлөөлнө. Тэтгэвэр авагч буюу даатгуулагчид ашигтай хувилбараар хэрэгжих учраас хувь хэмжээг нэмэгдүүлсэн. Үе шаттайгаар таван хувиар нэмэгдүүлнэ гэж ойлгох хэрэгтэй.

Энэ жил нийгмийн даатгалын шимтгэлийн даатгуулагчаас төлөх хувь 1, ажил олгогчоос төлөх шимтгэл 1 хувиар тус бүр нэмэгдсэн. Ирэх хоёр жилд мөн тодорхой хувиар нэмэгдэнэ. Шимтгэлийн орлого нэмэгдэх нь даатгуулагч тэтгэврээ тогтоолгоход өндөр тогтоогдоно, мөн тэтгэврийн сангийн чадавх сайжрах давуу талтай.

Г.ДАРЬ