Нийгмийн даатгалын шимтгэлийн талаар Монголын худалдаа аж үйлдвэрийн танхимын ерөнхийлөгч Б.Лхагважавтай ярилцлаа.

-Монгол Улсын нийгмийн даатгалын тогтолцоо аж ахуй нэгжид хэр тохиромжтой тогтолцоо гэж та дүгнэх вэ?

-Монгол Улсын нэгдсэн төсвийн хоёр их наяд төгрөгийг нийгмийн даатгалаас бүрдүүлдэг. Зургаан их наядын улсын төсөвтэй улсын 25-30 хувийг нийгмийн даатгалын сан бүрдүүлж байгаа. Нийгмийн даатгалын систем нь өөрөө хуучны уламжлалаа авсан, орчин үеийн системд шилжээгүй, эдийн засгийн эргэлтэд оруулаагүй зэргээс харахад одоогийн бидний нийгмийн даатгалын систем, үйл явц хөшүүн харагддаг. Энэ хоёр их наяд орчмын сангийн мөнгийг тодорхой хэмжээгээр хөрөнгө оруулах, эргэлтэд оруулах, үржүүлэх заалт хуульд байдаг ч түүнийг хэрэгжүүлээгүй байна. Манайх өсгөж, үржүүлэх, зах зээлийн эргэлтэд оруулахгүй байсаар өнөөдрийг хүрсэн. “Оюутолгой” төсөл гэхэд Английн тэтгэврийн сангийн мөнгөөр хөрөнгө оруулсан. 2005 онд Английн ханхүү Монголд айлчилж байсан. Энэ үеэр англичуудын мөнгө зөв зүйлд орсон эсэх, хуурамч эсэхийг шалгаж байсан. Гэхдээ энэ бол зөвхөн миний ажиглалт. Тэгэхээр нийтийн мөнгөний захиран зарцуулалт дээр гаднын улсууд маш хянамгай ханддаг.

Монголчууд бол цугласан мөнгийг эзэнгүй хаядаг. Нийгмийн даатгалын шимтгэлийн хоёр их наядын мөнгө сүүлийн 10 гаруй жилийн турш эзэнгүй яваа. Азаргалсан хэдэн улстөрчид гарч ирж бужигнуулахаас өөрөөр эргэлтэд оруулах, өсгөх, дахин хуваарилах ажил хийгдэхгүй байна. Өөрөөр хэлбэл, институцийн хувьд болохгүй байна гэж харж байгаа юм. Жирийн компани дээр жишээ авч үзвэл, компанийн нягтлан хуулийн хугацаанд татвар, нийгмийн даатгалын тайлангаа гаргаж, энэ хоёр байгууллагын дансанд хийдэг. Энэ мөнгө нэг л дансанд орж байгаа учраас төр аж ахуй нэгж, компаниудад хүндрэл учруулахгүй нэг л сувгаар авах ёстой байгаа юм. Энэ нь компанид илүү их дарамт учруулдаг. Нэг дансанд орсон мөнгийг хоёр байцаагч буюу татвар, нийгмийн даатгалын шимтгэлийн байцаагчид тусдаа шалгадаг. Тиймээс компанид дарамт болж байгаа учраас аж ахуйн нэгжүүдээс ирсэн саналаа Сангийн яаманд хүргүүлнэ. Ажил олгогчийн талаас нэг л байцаагч байх нь илүү амар. Тэгэхгүй бол татвар, нийгмийн даатгалын институц хоёулаа 1000 гаруй байцаагчтай байгаа нь төрийн бүтцийг ч данхар харагдуулж байгаа юм. Техник, технологи хөгжсөн ийм цаг үед төр байцаагч нар нь мэдээллээ гараараа шивээд сууж байгаа нь харамсалтай. Энэ салбарын үйл ажиллагаа электрон хэлбэрт шилжээгүй, морин тэргээр явж байгаатай адил. Морин тэргээр явж байгаа технологио маш их ажил хийж байгаа юм шиг харагдуулдаг. Нүсэр, хүнд сурталтай, инноваци огт ороогүй салбар. Хэрэв нийгмийн даатгалын салбараа технологийн шинэчлэл хийж чадахгүй бол шууд татварын газартаа шилжүүлэх нь зөв. НӨАТ-ын систем орж ирсэн учраас татварын байцаагч нарын тоог цөөлмөөр байгаа юм. Иргэдийн тусламжтайгаар татвар, орлого нь ил болсонтой адил нийгмийн даатгалын институц нь өөрөө инноваци, орчин үеийн технологид шилжүүлэх шаардлагатай байна. Өнөөдөр хөдөлмөрийн зах зээл чөлөөт зах зээлд ажил хөдөлмөр эрхэлж байгаа учраас смарт нийгмийн даатгалын дэвтэр бий болох ёстой.

-Бусад улс орны тогтолцоотой харьцуулбал?

-2006 онд 19 хувь байсныг 10 болгосон. Сая нэмэгдсэн учраас хоёр тал нийлээд 22 хувийн нийгмийн даатгал төлж буй. Хамгийн гол нь хоёр талаас нийлж байгаа 22 хувийн хоёр их наяд төгрөг дээр ажиллах институтийн ухаалаг байдал, хөдөлмөрийн харилцаанд чөлөөт орж байгаа хүмүүс үүнийгээ хэрэглэх, цуглаж байгаа санг томоор ашиглах нь л чухал. Одоо бол урд хормойгоороо хойд хормойгоо л нөхөж байгаа шүү дээ. Нийгмийн даатгалын сангийн мөнгийг эргэлтэд оруулах асуудал яригддаг ч тодорхой үр дүнд хүрсэн нь ховор. Ер нь бол Үндсэн хуульд тусгаагүй, дарга нар огт хэрэглэхийг хүсдэггүй нэг зүйл бол нийтийн санхүү. Нийтийн санхүүд улсын төсөв, даатгал, бондын мөнгө, зээл орно. Энэ бүхэн нь нийтийн санхүү. Нийтийн санхүүгийн хэрэглээ, хяналт Монголд байхгүй. Нийтийн санхүүгийн томорсон мөнгийг хэрэглэх нь шинжлэх ухаан байдаг. Орчин үеийн улстөрчөөс нийтийн санхүүг яаж зөв менежментээр иргэндээ хүргэж чадах вэ гэсэн шалгуур тавьдаг болсон. Манайд бол нийтийн санхүүг нийтэд нь зөв менежменттэй оновчтой хүргэхээс илүү нэг хэсэг, бүлэг хүмүүс өөрсдийнхөө баяжих хэрэгсэл болгосон. Нийтийн санхүүд хяналт, зохицуулалт байхгүй байгаад байна. Ядаж л нийгмийн даатгалаар дамжуулан цуглуулсан хоёр их наяд төгрөгийг оновчтой зардлын математик загварыг гаргах ёстой юм. Хоёр их наяд төгрөгийг томоор харах нь их чухал.

-Нийгмийн даатгалын шимтгэлийн хууль эрх зүйн орчин тогтворгүй байх нь аж ахуй нэгжид хэр дарамт болдог вэ?

-Ажил олгогч ажилтанд ажил олгосныхоо төлөө олон хариуцлага хүлээдэг. Гэтэл ажилтан ажил олгогчийн өмнө хүлээх үүрэг байдаггүй. Энэ бол тэнцвэртэй бус харилцаа юм. Нийгмийн даатгалын шимтгэлийн хоёр их наяд төгрөг буцаад иргэн, ажил олгогчид наалдац нь бага, нөхөн төлбөрт явдаг. Тиймээс нийгмийн даатгал төлөхөөс зугтах хандлага нь бий болоод байгаа юм. Нийгмийг бид хамтдаа бүтээдэг, хөдөлмөрийн зах зээл бол хамтын, нэг нэгнээ нөхдөг зүйл гэдгийг ажил олгогч, ажилтан хоёрт таниулах ажлаа хийхгүй учраас дарга нарын хуваарилдаг мөнгө болж хувираад байна. Олон хууль солигдохдоо биш чөлөөт зах зээл, иргэндээ чиглэсэн эрх зүйг бий болгох ёстой.