“Хоол идэх гэж буй хүн тог­оочтой
хэрэлддэггүй” гэж эртний Хятадын зүйр үг байдаг юм. Халх монголын хувьд
өөр. Харин ч нэг үзэлцэж байгаад, хоолыг нь амсана, иднэ, эцэст нь
тогоог нь хусаад ичих ч үгүй инээгээд зогсож байдаг хээгүй хүмүүс. Хар л
даа, Оюутолгой төс­лийг арваад жилийн өм­нө ярьж эхлэхэд л “Хохь нь
шүү, холхон байгаарай” гэж угтсан. Цаадуул нь аш­­гийг нь ойлгуулах гэж
наал­­даж гүйсээр, гэрээг бат­­луулах хүртэлх есөн жи­лийн хугацаанд нэг
тэрбум ам.дол­лар зарцуулсан байдаг юм. Түүнчлэн хөрөнгө оруулалтын
гэ­рээний дагуу татварын ор­логын урьдчилгаа төлбөр бо­лох 250 сая
ам.доллараа өн­гөрсөн зургадугаар сарын 8-ны өдөр төлж дуусгасан. Энэ
оны эцэс гэхэд “Рио Тинто” болон “Айвенхоу Майнз” ком­пани Оюутолгой
төсөлд нийт 4.5 тэрбум ам.долларын хө­рөнгө оруулсан байхаар
тө­лөвлөжээ.

Ирээдүйд “Оюутолгой” ХХК-ийн төлөх ашигт
малт­ма­лын нөөц ашигласны төл­бөр болон татвараас дээрх урьд­чилгаа
төлбөрийг суутгах бө­гөөд гэрээний дагуу сүүлчийн хоёр шилжүүлэг буюу
150 сая ам.долларын урьдчилгаа төл­бөрт жилийн 1,59 хувийн хүү тооцохоор
болсон. Оюу Толгой нь хамгийн чанартай алт, зэсийн олборлолт,
үйлд­вэр­лэл явуулдаг дэлхийд тэр­гүүлэх том уул уурхайн нэг болох
бөгөөд барилга угс­ралтын үйл ажиллагаандаа та­ван тэрбум ам.долларын
хө­рөнгө оруулалтыг хийж бай­гаа билээ. Монголын Зас­гийн газар нь Оюу
Толгой төслийн нийт хувьцааны 34 хувийг эзэмшиж байгаагаас гадна ашгийн
хувь, төрөл бү­рийн татварууд болон нөөц ашигласны төлбөрийг мөн хүр­тэх
юм.

Одоогийн байдлаар Рио Тинто болон Айвенхоу Майнз компани нь
төслийн бараа ма­териал, үйл ажиллагаандаа өдөр тутам дунджаар долоон
сая ам.долларыг зарцуулж бай­гаагаас дийлэнхийг нь Мон­голд явуулж
байгаа үйл ажил­лагаа эзэлдэг юм билээ Түүнч­лэн 2000-2010 оны хоо­ронд
Оюу Толгой ХХК нийт­дээ 83 сая ам.долларын татвар, хураамжийг  Монгол
Засгийн газарт төлөөд байгаа гэсэн тооцоо бий. Ингээд бодохоор бид
Оюутолгойн тогооноос хоол идээгүй гэхийн аргагүй юм биш үү.

Гэтэл
улстөрчид нь ухаантай болж харагдах гэсэн тооцоо судалгаагүй дуу­лиант
яриагаар олон нийтийн сэт­гэлзүйд сөрөгөөр нөлөөлж, тэр ч байтугай зарим
сайд нь ухвар мөчил ойлгосноороо мэдээлэл цацаж буй зэрэг нь бидний
хамтын ажиллагааны “халуун” харилцаанд жавар хургахад хүргэж байна.
Тухайлбал, УИХ-ын гишүүн, Эрдэс баялаг, эрчим хүчний сайд Д.Зоригт
“Өнөөдөр” сонины энэ сарын 9-ний дугаарт өгсөн ярилц­лагадаа эхлээд
Тавантолгойн  Цан­хийн зүүн хэсгийн нүүрсийг ол­борлох тухай ярьж
байснаа гэнэт огцом эргэж, “Чайналко” Оюу­тол­гойд хувь эзэмших
хүсэлтгээ гаргасан нь үнэн шүү дээ хэмээн ярьсан байх юм. Тэгэхээр нь
“Энэ юу болоод бай­на аа” гээд “Оюутолгой” ХК-ийн удирдлагуудаас
лавлахаар тийм яриа хөөрөө огт  байхгүй гэх.

Ёстой л “Амьдрах
дургүй хэн байх вэ” гэгчээр Оюутолгойд хувь эзэм­ши­хийг хүсээгүй хэн
байна? Дэлхийн ан­хаарлыг татаж байгаа энэ уурхайг хэрхэн сонирхож,
шүлсээ үсчүүлж, янз бүрийн аргаар геополитикийн дарамт үзүүлж буйг бид
харж байна. Д.Зоригт сайдын тайлбарласнаар бол Монгол, БНХАУ-ын Засгийн
газ­рын хоорондын комиссын хурал­дааны протоколд “БНХАУ-ын та­лаас
Оюутолгой төсөлд оролцох са­налыг судална” гэсэн өгүүлбэр бий гэнэ.
Тэгээд энэ протоколын да­гуу судлаад л байгаа аж. Судлаад, суд­лаад яах
билээ. Хамтрагчид, хөрөнгө оруулагчид нэгэнт тодорхой болж, үйл
ажиллагаагаа эхэлчихсэн. Одоо хэнбугай ч “БНХАУ-ын талын саналыг
судалсны дагуу Оюутолгойн хувийг эзэмшүүлье” гэсэн шийдвэр гаргаж,
өөрчлөлт оруулах аргагүй. Ёстой л энэ Засгийн газрынхны хэлэх дуртай
“Галт тэрэг хөдөлчихсөн” гэдэг нь энэ шүү дээ. Салбарын сайд “Чайналко
Оюутолгойд хувь эзэм­ших хүсэлтгээ гаргасан нь үнэн” гэсэн сүржин
гарчигтай ярилцлага нийт­лэгдсэнээс хойш дахиад л “Чай­налко Оюутолгойд
санаархаж, да­рамт үзүүлж эхэлсэн юм байна” гэ­сэн агуулгатай мэдээллүүд
ар араа­саа хөвөрч, олон нийт ч эргэлзэх болсон.

Хамгийн хуучин
загвар эргээд ирэхдээ шинэ мэт санагддагийн адил хуучин мэдээ ч хэсэг
хугацааны да­раа “цочир сонин” санагдах нь бий. Түүнээс биш  “Чайналко”
Оюу­тол­гойн ордод хувь эзэмшихийг хүсч байгаа нь шинэ мэдээ огтхон ч
биш. Тухайлбал өнгөрсөн оны тав­дугаар сарын 7-нд болсон хувьцаа
эзэмшигчдийн хурлаар “Рио Тинто” Оюутолгойд эзэмших тухай ярьж, бүр одоо
эзэмшиж буй 26.6 хувиа 46 болгон нэмэгдүүлж, хэрхэн энэ зорилтод хүрэх
төлөвлөгөөгөө дэлгэн ярьсан байдаг. Мэдээж ингэснээр бусад жижиг хувьцаа
эзэмшигчдийн эрх зөрчигдөх магадлалтайг ч хэ­лэлц­сэн. Тэр үед ч
монголчууд “Рио Тинто”, “Айвенхоу Майнз” ком­па­ниуд хятадуудыг оруулж
ирэх гэж байна гэцгээж л байсан.

“Айвенхоу Майнз”-ын хамгийн том
хувьцаа эзэмшигч нь “Рио Тин­то”. “Рио Тинто”-ийн хамгийн том хувьцаа
эзэмшигч нь “Чайналко”. Хө­рөнгө оруулалтын гэрээгээр гу­рав дахь
этгээдэд хяналт тавих асууд­лын талаар тодорхой заалтад тус­гасан
байдаг. Үүнд зааснаар бол гу­равдагч тал орж ирвэл “Рио Тинто”
Оюутолгойд хөрөнгө оруулахаа бо­лих ёстой. Гэхдээ одоо бол хөрөнгө
оруу­лалтын багцыг хүчингүй болгох асуудал яригдаагүй байгаа юм билээ.
Тэгэхээр “Рио Тинто”, “Чайналко”-д найр тавивал Оюутолгойд хөрөнгө
оруулах боломжгүй болно. Ийм алх­мыг хийхгүй нь ойлгомжтой. Оюу­толгой
бол наймааны хөгшин морь биш. Монголын хөгжлийн үндэс бол­сон дэлхийн
хэмжээний уурхай. Иймд нэгэнт Монголын Засгийн га­зартай гэрээ
байгуулсан хөрөнгө оруу­лагчдадаа итгээд “ажлаа хийл­гэх” үү. Эндүү,
ташаа мэдээлэлд ит­гэн тэднийг хөөж явуулчихаад, хоо­сон хоцрох уу
гэдгийн хариуг өөрсдөөсөө эрэх хэрэгтэй юм.

Дашрамд дурьдахад
үүний өмнө “Айвенхоу Майнз” компаниас Оюутолгойд оруулж байгаа зээлийг
давуу эрхийн хувьцааг энгийн хувь­цаатай хольж хутган хэсэг ги­шүүд
шоудсаар “бослого гаргах” шах­сан. Давуу эрхийн хувьцаа нь энгийн
хувьцаанаас ийм ялгаатай. Мон­гол­чуу­дын эзэмших 34 хувь ямар ч
то­хиолдолд өөрчлөгдөхгүй. Харин ч хүссэн үедээ 50 хувьд хүргэх
бо­ломжтой гэж хэчнээн хэлээд ч ит­гэсэнгүй. Итгэхийг ч хүсэхгүй байв.
“Давуу эрхийн хувьцаа эзэмшсэнээр монголчуудын эзэмших хувь хэмжээ 34
биш долоо болчихлоо” хэмээн ир­гэдийн тархийг угаасан тэдний зүй бус
үйлдлийг “гэмт хэрэг” ч гэж үзэж болохоор байв. Эцэст нь хө­рөнгө
оруулагчдын зүгээс аргаа барахдаа эдийн засгийн хэлээр хэнд ч ойлгомжтой
“давуу эрхийн хувьцаа” гэдэг үгийг гэрээнээс авч хаяж байж асуудал
цэгцэрсэн. Дэлхийн хэм­жээний ордын эзэд гэрээндээ орж буй үгсийн утга,
агуулгыг мэдэхгүй, зөвхөн монголчуудад ойлгогдохоор өвөрмөц гэрээ,
тусгай толь бичиг гаргахад хүргэж буй нь манайхны оюу­ны цар хүрээ
Оюутолгойг дан­гаараа эзэмшихэд өдий байна даа гэд­гийг л харуулсан.