Манай Монголын өгүүллэгийн нэгэн нэрт мастер бол зохиолч Пүрэвжавын Баярсайхан байсан, эдүүгээ ч байсаар ажгуу.

Түүний өгүүллэг, туужийн нэгэн түүвэр “Гүн ертөнц” нэртэй. Тэр номд “Тавиул”, “Хөх туурийн тал”, “Хөгшид”, “Хоёр зуун дөчин хоёр” зэрэг түүний ер бусын өвөрмөц, онцгой, сонин содон өгүүллэгүүд багтсан буй.

Энэ өгүүллэгүүдтэй адилтгах, ижилсгэх өгүүллэг өөр хаа ч байхгүй. Хаа гэх орон зайн хязгаар нь таван тэв, дөрвөн далай байж мэднэ. Баталгаа нь түүний өгүүллэг бичлэгийн ур чадвар.

Ерөөс дэлхийн уран зохиол гээч ай сав хязгаар хярхаггүй зүйл бус. Жинхэнэ уран зохиол энүүхэн Өрнө, Дорно хоёрт л багтдаг. Ганц нэг үсэрсэн оч шиг зохиол бүтээл Атлантын далайн эрэг хөвөөг эмжсэн Анд Кордильерийн нуруу хавьцаа хэд гурав бий. Хойт урд хоёр мөсөн далай хавьд мэдээж юу байхав. Австрали хэмээх тивээс жинхэнэ уран зохиолын үнэр танар одоохондоо гараагүй байна. Чухам энэ учраас л жинхэнэ уран зохиол гэмээнэ Өрнө Дорнын зохиолидын зохиол бүтээлийг л ярьдаг.

Яриа хөөрөө, үнэлэмж цэгнэмж дундаа заавал өгүүллэгийг ярьдаг нь цаанаа бас учир жанцантай аж. Ясны зохиолч мөн эсэхийг нь хэлээд илэрхийлээд өгдөг нь өгүүллэг юм. Хэн өгүүллэг сайн бичиж байна тэр гарцаагүй сайн зохиолч.

Өгүүллэг бичнэ гэдэг үүх түүх, үйл явдал хөврүүлэн хүүрнэх бус эгэл жирийн тулга тойрсон, хэнд ч анзаарагдамгүй бяцхан явдлыг ухааны ураар урлан шаглаж, мөнөөх Монголчуудын “үхрийн махыг үнхэлцгэнд нь багтаах”-ын үлгэрээр, арван хуруунд багтах тооны хуудсанд орчлон ертөнцийг багтааж чадахыг хэлдэг. Тийм уран бүтээлчийг “мастер” гэж уран зохиолын хүрээнийхэн нэрлэдэг аж. Манай П.Баярсайхан тийм эрийн цээнд хүрсэн уран бүтээлч байлаа. Захын жишээ татаж ярья гэвэл “Тавиул” гэдэг хэвлэмэл номын тавхан хуудас эзэлдэг нэгэн өгүүллэг нь ямар нарийн нандин ур хийцтэй өгүүллэг гэж санана. Хэрхэн яаж урласан нь яг торгоны нэхээс шиг хэр баргийн хүнд эс ажиглагдана. Хэд хэд уншиж байж л ур хийц нь мэдэгддэг юм.

Энэ өгүүллэгт Ариун гэдэг зургаан настай бяцхан хүү гардаг. Эх нь багад нь хаяад явчихсан, эцэг нь тээврийн жолоочийн ажил хийж өдөр шөнөгүй хээр гадаа хэсэж байдаг болохоор хүүгээ өөрийн хөгшин эцэг эх хоёр дээр авчраад орхисон, хөдөөгийн малчин монгол хүний үгээр хэлвэл тавиул хүүхэд. Сум орны орон сууцанд суудаг ганц нэгэн айл хөдөө мал дээр байгаа таньдаг мэддэг малчид, ах дүү, төрөл садныхаа малд ганц нэг үнээ мал харж хандуулахаар өгснийг тавиул мал гэдэг.

Гэтэл нийгмийн завхрал, хүний яс мөс муудаад ирэхээр эцэг эх нь хаяад явчихсан хүүхэд багачуулыг малчин эмээ өвөө нь хэмээгдэх өвгөд хөгшид гар дээр авч өсгөх болсноор өнгөрсөн зууны жар, далаад оноос хөдөөд “тавиул хүүхэд” олширсон. Угаас өөрийн ижил биш учраас тавьсан айлын малтай нийлнэ гэж байхгүй, үргэлж тасарч, алга болж малчдыг зовоодог нь тавиул малын гол араншин. Мал золбирохын нэг хэлбэр. Мал шиг хүүхэд багачуул ч эцэг эхдээ хаягдвал золбирно.

Манай амьдралд үзэгдэх болсон энэ гаж үзэгдлийн эхлэлийг айхтар гярхай мэдэрч, эмзэглэсэн зохиолч бол тэр үед зөвхөн П.Баярсайхан маань байсан юм. П.Баярсайхан энэ өгүүллэгээ “Тавиул” гэж нэрлэсэн. Энэ өгүүллэгт гардаг Ариун гэдэг жаалхүү тавиул хүүхэд. Зөвхөн Ариун ч бус, энэ өгүүллэгт гардаг бригадын дарга, сургуулийн багш бүсгүй ч энэ нутгийнх биш, сургуулиа төгсөөд энд багшаар “нутаг заагдан” ирсэн мөн л нэгэн төрлийн тавиул. Энэ багш бүсгүй хичээл зааж байхдаа ч үргэлж цонхоор харан гиюүрч, хот оронд суугаа сэтгэлт хархүүгээ санагалзан хэзээ мөдгүй алдууран одох алдуул гүү шиг сураг ажиггүй одоход бэлэн байгаа тавиул.

Жаалхүүгийн эмээ, өвөө хоёрын хотонд Базар гэгчээс тавьсан тугалтай тавиул үнээ бий. Тэр үнээ үхэртэй нь бэлчих боловч тасраад энд тэнд хоцроод тугалдаа ирэхгүй хонуут өнжүүтээр шилэрч одно. Яг л Ариуны ээж гэсэн үг. Энэ өгүүллэгийн өрнөх орчин нь иймэрхүү л нэг тавиулуудын орчин. Гэтэл энэ орчныг, ерөөс тэр тавиул гээчийг ийм тийм гэж зохиолчийн зүгээс ганц ч үг үсэг унагасангүй.

Жинхэнэ уран зохиолч хүн бүтээл туурвилаа тайлбарлах, үнэлэх цэгнэх үйлээс ангид байдгаараа жинхэнэ уран зохиолч бишүүдээс ялгардаг. Баярсайхан энэ зарчмыг маш хатуу баримталсан байдаг. Нөгөө гэвэл, жинхэнэ, жинхэнэ бусын ялгаа бүтээлийн дотоод холбоосыг хэрхэн бичсэн эсэхээрээ ялгардаг. Энэ өгүүллэгийн бүхлэдэс сүү ус хоёр шиг сүлэлдсэн нь бахдам. Өгүүллэг дотор хэлхээ холбоогүй юмс бүү хэл үг өгүүлбэр ч байхгүй гэхэд нэг их дэгсдэхгүй. Жишээлэхэд хүүг сургуульд оруулсны дараагаас ангийнхан нь түүнийг мөндөл гэж хочилдог. Нэг удаа багш нь “Ариун хумсаа аваагүй байна. Усанд ороод ирээрэй. Багш нь хумсыг нь аваад өгье” гэхэд дотуур байранд суудаг нэг хүү “Мөндөлөө, чи нүх малтах гэж хумс ургуулаа юу” гэдэг. Жаалхүүг бие жижигхэн болохоор нь мөндөл шиг амьтан гэж хочилсныг хумс ургасантай нь холбож өгүүлсэн амьд өгүүлбэр. Ийм холбоос маш олон.

Нэг шөнө жаалхүүг эмээ нь усанд оруулаад унтуулчихсан байхад эцэг Дамба нь ирдэг. Дамбад хөгшин эх нь “Миний хүү одоо хань ижлийн юм бодмоор доо. Хүүхдэд эх шиг хэрэгтэй юм хаа байх вэ. Энэ өвгөн, чавганц хоёр юу удах вэ дээ” гэж хэлдэг. Гэтэл Дамбын эхийн хүүдээ хэлсэн энэ үгсийн зарим нь унтаж байгаа жаалхүүгийн зүүд рүү орчихдог. “Хүүхдэд эх шиг хэрэгтэй юм хаа байна” гээд эмээ нь жаалхүүг хөтөлсөөр явж ээжид нь хүргэж өгөв. Ээж нь цонхоор хараад зогсож байх юм.

-Эмээ, энэ чинь манай багш байна шүү дээ!

“Биш ээ, ээж чинь байхгүй юү” гэж эмээ нь хэлэв. “Энэ өвгөн чавганц хоёр юун их удах вэ дээ” гээд эмээ нь гарч явав” гэж өгүүллэгт гардаг. Гайхалтай анзаарга. Нээрэн ч хүүхдийг унтаж байхад хажууд нь ярьсан яриа хүүхдийн зүүд уруу орохгүй хаа зайлах вэ. Бодит яриа зүүд уруу орж байгааг дүрсэлсэн монгол зохиол П.Баярсайханы энэ өгүүллэгээс өөр хаа ч байгаагүй. Өнгөрсөн зууны наян зургаан оноос өмнө буюу “Тавиул”-ыг гарахаас өмнө байгаагүй гэсэн үг. “Тавиул” өгүүллэгийн бичлэг нь хүртэл өгүүллэгтэйгээ зохицсон, бие даасан ганц ганц “тавиул” өгүүлбэр байдаг. өгүүллэгийнхээ бичлэг, үг өгүүлбэрийг хүүрнэлдээ зохицуулж чадна гэдэг мастер хүнээс л гарна уу гэхээс эгэл жирийн бичигчээс гарахгүй ур. Зохиолч П.Баярсайхан ур чадварын нэг нууц хэлж байгаа санаагаа ямагт далд, битүү илэрхийлж чаддагт нь байдаг. П.Баярсайхан зохиолч үнэнийг хэзээ ч цүл палхийтэл хэлдэггүй. Жишээлбэл, жаалхүү өвөөгийнхөө араас гүйж явахдаа замд дайралдсан гөлөгтэй “Ногоон толгой ороод л буцна. Тэнд манай өвөө байгаа. Бас нэг үнээ бий. Хол айлын улс манайд гуйж тавьсан юм л даа. Тугалаа санадаггүй их муу үнээ шүү” гэж ярьдаг. Тээр цаана, хүүгийн зүрхэнд ижийгээ санадаг сэтгэлийнх нь илрэл огт өөр газраар гарч ирж байгаа нь энэ.

“Хөгшид” гэдэг өгүүллэг дотор Догоо чавганц Балданд “Та нарыг эрдэм номд явуулсан бидний өөрсдийн буруу юм. Насны мухарт модон таягнаас өөр түшиг тулгуургүй явцгааж байгааг чи харж байна уу” гэдэг. Энэ үг бол нүүдэлчдийн агуу их соёлоо хэрхэн орхиж, ямар гай гамшиг амсаж байгааг бидэнд хэлсэн П.Баярсайханы маань захиас.

Энэ үг хөх толбот монгол хүн бүрийн зүрхэнд шивнэсэн үг шүү. Эрхэм уншигч минь.

Дарма Батбаяр

Монгол улсын төрийн шагналт, Урлагийн гавьяат зүтгэлтэн

Эх сурвалж: https://tagtaa.mn