-Кино шүүмж-

Эл кино дэлгэцэнд гарсан цагаасаа л эхийн сэтгэлийг “умартсан” монголчуудыг уйлуулж, ухааруулж, үймрүүлж, дотрыг нь маажиж, дуугаа хэсэг хураахад хүртэл хүргэжээ. Сэхээ ормогцоо энэ тухай сошиалаар уулга алдаж байна. Кино театруудаар нусаа татсан харчуул, будгаа урсган, бүлцийтлээ уйлсан охид, бүсгүйчүүл пиг…  Инээлгэдэг “X-ТҮЦ” продакшныхан  “Солиот эх” уран сайхны киногоороо ийн уйлууллаа.

Уран бүтээлчдийн баг: 
Хятадын зохиолч Ван Хэн Жи-гийн зохиолоос сэдэвлэсэн
Ерөнхий найруулагч: И.Одончимэг
Продюссер: Н.Онон
Кино зохиолыг бичсэн: И.Одончимэг, Н.Онон
Ерөнхий зураглаач: О.Базаррагчаа
Ерөнхий зураач: Н.Болор-Эрдэнэ
Хөгжмийн зохиолч: Б.Цогтбаяр /”Жонон” хамтлаг/
Гол дүрд:
МУГЖ И.Одончимэг,
МУГЖ Д.Цэрэндарьзав
СТА Т.Бархүү,
Жүжигчин Г.Тэнүүн-Эрдэнэ
Жүжигчин Г.Дөлгөөн-Эрдэнэ 

“Солиот эх” өгүүллэгийг монголчууд орчуулагч Д.Болдбаатарын орчуулгаар мэддэг болсон. Тиймээс ч энэ киног шимтэн хүлээсэн болов уу? Гол нь киноны реклам цацагдаж эхэлснээс хойш тавьсан асуулт нь монгол хөрсөнд хэрхэн буулгасан бол… Монголчуудын гэр бүлийн нандин болоод хүн ёсны харилцаа, шүтэн барилдлага, зан заншил хийгээд хүндлэх, цээрлэх ёсонд хэр нийцүүлж, зохиолчийн илэрхийлэх гэсэн утга санааг яаж монголчлох бол гэдэг тухай байлаа.

Манай киночдын хамгийн дэвшингүй хөгжүүлж буй, зарим талаараа нүүрийг нь талхалж буй зураг авалтыг О.Базаррагчаа бас өөрийнхөөрөө өндөрт өргөв.

Киноны эгзэгтэй, үзэгчдийг түгшээсэн өрнөлүүдэд дроноор болон дэргэдээс хослуулан зураг авалт хийсэн нь үзэсгэлэнт байгалийг харуулаад зогсохгүй үйл явдалд улам хүч оруулжээ.

Зураач Н.Болор-Эрдэнэ ч оногдсон үүргээ онцгой гүйцэтгэсэн байна. Үйл явдал өрнөж буй газар, ноорхой оромж, жүжигчдийн хувцас, ахуй хэрэглэлүүд зохицжээ. Нүүр хувиргалтын хувьд уран бүтээлчдэд талархал илэрхийлүүштэй. Аргацаасан бус ахуйд нь жинхэнэ утгаар нь очихуйц тэр бүхнийг цогцлоож.

Солиот эхэд тоглосон Гавьяат жүжигчин И.Одончимэг драмын бусад бүтээлүүдийнхээ нэгэн адил энэ цаг үеийн урдаа барих “дотортой” жүжигчин гэдгээ дахин батлав. Түүнээс өөр жүжигчин төсөөлөгдөөгүй нь үүнийг батлах биз ээ.

Гавьяат жүжигчин Д.Цэрэндарьзавыг хэн хүнгүй онцлоно. Хүү болоод ач хүүгийнхээ амьдралын төлөө тэднийг усалж, амьдралын утга учиртай болгосон солиотой хүүхэнд хатуу ширүүн хандаж байгаа эмгэний хатыг тэр хангалттай харуулсан.

Бараг киноны туршид хэлсэн үгийг нь ядах юмгүй тоолчих дотогшоо, дүнсгэр, дуугүйн дээр эрэмдэг Зэрэмийн дүрийг бүтээсэн Т.Бархүү ч байгаа нөөц бололцоогоо бүрэн дүүрэн дайчилсан нь үйл хөдлөл, харц, нүүр хувирал, өчүүхэн төдий зүйлийг өөрийн хэл болгож байгаагаас нь илт.

Товчхондоо уран бүтээлчид 1900-аад оны ахуйн соёл, байр байдлыг сайн дүрсэлжээ гэж үнэлэхээр байв. Гэхдээ хамгийн гол зүйлээ гээснийг нь шүүмжлэхгүй өнгөрөмгүй. Монголчуудын хувцас, соёл, ахуй байдлыг харуулж чадсан ч нийтлэг нийгмийн хэм хэмжээ болох сайн, муугийн үнэмлэмж, үндэстний онцлог, үнэт зүйлсийг санаанд хүртэл харуулж чадсангүй. Энэ нь гаднаас харахад монгол ч, үнэндээ харьжсан өнөө цагийн бидний шууд тусгалтай агаар нэгэн буюу. Өөрсдөөс маань гээгдэж, үгүйлэгдэж буй мөн чанарыг олохыг найруулагч хичээсэн ч зохиолдоо баригдаад түүнийгээ олж чадсангүй.

…Зэрэм ангийн арьсаа хүрээний луухантай холио, солио хийж яваад солиотой хүүхнийг хүчирхийлэх гэж буй эрээ цээргүй нөхрийн хажууханд санамсаргүй “морь харж” таарна. Түүний бараанаас хүчирхийлэгч зугтаж, солиот хүүхэн өөрийг нь аварсан ачтан хэмээн Зэрэмийг дагана. Ийн явсаар гэртээ ирнэ.

Зэрэмийн эх тэднийг хараад “Энэ хүүхнийг жирэмсэн болгочихсон байхад чи бид хоёртой хэн ч заргалдахгүй” гэснээр “Хүн нэрээ, тогос өдөө” гэгч нэрэлхүү монгол агуулга өөрсдийн ур удмаа үлдээж л байвал гэсэн үгээгүй хятад хүнээс гарах араншингаар солигдоно. Үр хойч, ирээдүйгээ сайн сайхан байлгахын тулд бэрээ, хүргэнээ удам, судраар нь, хэдэн үеэр нь шинждэг монголчуудад үнэндээ солиотой хүүхнийг хөл хүнд болгож, түүгээр үндэс угсаагаа сэвтүүлэхээс өөр аргагүйн золиос байх уу?

Цааш үргэлжилнэ. Санасан хэрэг бүтэж, солиот хүүхэн үндэс угсааг нь төрүүлнэ. Удмыг нь таслаагүй ‘алтан’ бэрээ харин хоолгүйн улмаас хөөх шинэ өрнөл зохиол ёсоор орж ирнэ. Бүр шууд. Хөөрхий эх хөөгдөхгүйн тулд гамбираа /Зохиолд аяга дүүрэг будаа гэж гардаг/ буцааж өгч, хоолгүй ч хамаагүй үртэйгээ байхыг хүснэ. Будаа, гамбираар солигдсоноос бус нөгөө л өлсгөлөнт хятадын хэцүү ахуй. Монголчууд нүүдэл даахгүй болсон ахмадаа сүүл гулгуулдаг байснаас бус өлсөж, аргаа барахдаа гэр бүлийн хүнээ хөөж явсан түүх байхгүй.

Энэ бүхнээс үүдээд дараа дараагийн зөрчлүүд үүднэ. Солиот эх хүүхдээ авч зугтаана. Монгол ахуй болохоор чоно гарах ёстой. Зэрэмийн гараас солиот эх, үртэйгээ эсэн мэнд мултарсан, чонын аманд орох шахна. Солиотой эхийг чоно “ойлгосноор” энэ түгшүүр дуусна. Гэхдээ чоно холдсон ч, зам дагуу отсон Зэрэм бүсгүйг нам цохин унагаж, хүүгээ аваад одно. Хөөрхий эх ухаан орж үрийнхээ төлөө, тэмтэчсээр буцаад очсон ч  түүнийг хоосон буурь угтдаг. Нүүгээд удаагүйг нь хүчээр харуулахын тулд тулганых нь үнс уугиж байгаагаар харуулжээ. Нүүж суухдаа хавь орчноо цэвэрлэж, үнс, нурмаа унтраан, гадасныхаа нүхийг хүртэл битүүлээд явдаг нүүдэлчний заншилтай энэ нь зөрчилдөв. Гэхдээ авууштай нь хоосон буурин дээр үлдсэн хөөрхий бүсгүй цурхиртал уйлж буй холдон холдсоор үүлэнд орон замхрах, гадны киноноос л харж болохоор дүрс алдааг нь залруулж байна.

Зургаан жилийн дараа… Солиот эх хайсаар Зэрэмийнхнийг олж ирнэ. Ингээд зохиолын ахуй солигдож, агуулга хэвээр өрнөнө. Том хүний яриа сонслоо гэж загнуулдаг хүүхдүүд одоогийнх шиг хэрэлдэнэ. Солиотой, ядарсан хүнээр доог тохуу хийхийг үздэггүй, харин ч ядарсныг асардаг мөнөөх монгол бахаа ханатал тоглож, харин хүүхдүүд чулуугаар шидлэнэ.

Ийн өрнөсөөр болох ёстой зүйл болдгоороо болж, хүүдээ түүж өгдөг солиот эхийн жимсний нэр солигдсон ч үйл явдал солигдолгүйгээр яван явсаар эхийн санаа үрд, үрийн санаа ууланд гэгчээр хөөрхий эх хаднаас ниссэнээр сая зовлонт хорвоогоос хагацна… Хүү сая ухаарна.

…”Солиот эх”-ийг монголчилсон ч монголжуулсангүй. “1900-аад оны эхэн үеийн монголчуудын амьдрал, зан заншил, соёл уламжлал, байгаль эх ард түмний шүтэлцээ холбоо, удам судраа чухалчилдаг” гэж уран бүтээлчдийн тодорхойлоод буй тодотгол үнэндээ түүндээ хүрсэнгүй. Гэхдээ уйлуулж байна. Энэ нь л “солиотой”.