Монгол Улсын Ерөнхийлөгч цаазаар авах ялыг сэргээх саналаа Хууль зүй, дотоод хэргийн сайдад хүргүүлсэн. Монголын нийгмийг хоёр талцуулж, дуулиан тариад байгаа энэ сэдвээр  МУИС-ийн Хууль зүйн сургуулийн дэд профессор, доктор О.Мөнхсайхантай ярилцлаа.

-Сүүлийн үед бага насны хүүхдийг хэрцгийгээр хүчирхийлсэн, амь насыг нь хөнөөсөн хэрэг хэвлэл мэдээллийн хэрэгсэл, олон нийтийн цахим сүлжээгээр гарч байна. Үүнтэй холбогдуулан Монгол Улсын Ерөнхийлөгч цаазын ялыг сэргээх санаачилга гаргалаа. Та судлаачийн хувьд үүнийг юу гэж харж байна вэ?

-Ерөнхийлөгч 2017 оны арваннэгдүгээр сарын 27-ний өдөр бага насны хүүхдийг хүчирхийлсэн, амь насыг нь хөнөөсөн балмад хэрцгий аллагын гэмт хэрэгтнүүдэд цаазаар авах ялыг сэргээх саналыг Хууль зүй, дотоод хэргийн яаманд хүргүүлжээ. Бага насны хүүхэд бэлгийн хүчирхийлэлд өртсөн, түүнээс болж амь насаа алдсан гэмт хэрэг сүүлийн үед олноор гарах болсон нь нийгмийг цочроож байна, үүнийг таслан зогсоохын тулд цаазын ялыг сэргээх ёстой гэж Ерөнхийлөгч хэлсэн. Цаазаар авах ялтай боллоо гээд ийм онц хүнд гэмт хэргийн гаралт буурч, алга болохгүй. Дэлхий нийтэд үүнийг нотолсон олон судалгаа бий. Тухайлбал, НҮБ-аас тусгайлсан ажлын хэсэг гарч, 1988, 2000 онд цаазаар авах ял нь бүх насаар нь хорих ялаас илүү онц хүнд гэмт хэрэг бууруулдаггүй гэдэг дүгнэлт гаргасан. Канад улс цаазаар авах ялыг халснаас хойш 30 жилийн дараа хүнийг санаатай алах гэмт хэрэг 40 хувь, Энэтхэгт долоон жил цаазын ялыг хэрэглээгүй хугацаанд онц хүнд гэмт хэрэг 24 хувь буурсан гэсэн судалгаанууд бий. Ерөнхийлөгч нэгэнт санал гаргасан учраас Монгол Улсад гарч буй онц, хүнд гэмт хэргүүдийн статистик тоог судалж, харж байна. Үндэсний статистикийн хорооны эрхэлдэг Статистикийн мэдээллийн нэгдсэн сан гэсэн вэбсайтад гарсан үзүүлэлтийг харахад Ерөнхийлөгчийн хэлж байгаа шиг онц хүнд гэмт хэрэг өссөн зүйл харагдахгүй байна, харин буурчээ. Монгол Улс цаазын ялыг хэрэглэхгүй гэдгээ 2010 оны нэгдүгээр сард зарласан.

2002-2009 он хүртэл цаазаар авах ял үйлчилж байх хугацаанд жилд дунджаар хүнийг санаатай алах гэмт хэрэг 294,  цаазаар авах ялыг гүйцэтгэхээ больсноос хойш буюу 2010-2016 оны хооронд энэ төрлийн гэмт хэрэг буурч, жилд дунджаар 216 орчим гардаг болжээ. 2009 онд хүнийг санаатай алах гэмт хэрэг 223, 2016 онд 174 буюу 22 хувиар буурсан үзүүлэлт гарч байна.

Мөн хүчингийн гэмт хэрэг 2002-2009 онд жилд дунджаар 352 гардаг байсан бол 2010-2016 онд жилд дунджаар 318 гардаг болсон байна. Энэ төрлийн гэмт хэрэг 2009 онд 332 гарсан бол 2016 онд 290 буюу 13 хувиар буурсан тоон үзүүлэлт гарсан. Хүүхэд, гэр бүл, нийгмийн ёс суртахууны эсрэг гэмт хэргийн гаралт цаазаар авах ялтай байсан үе, ялгүй байсан үе хоёрын хооронд огцом зөрүү байхгүй байгаа юм. Цаазын ялыг бий болгосноор гэмт хэргийн гаралт илүү буурдаггүй гэсэн олон улсад хийсэн судалгаа манай энэ статистикаар батлагдаж байна.

-Цаазын ялыг сэргээсэн гэмт хэргийн гаралт буурдаггүй гэсэн үг үү. Бусад орны жишиг ямар байдаг юм бэ?

–Ерөнхийдөө буурч, нэмэгдсэн тоон үзүүлэлтийг харахад ноцтой байдлаар нэмэгдсэн зүйл харагдахгүй байгаа юм. Энэ нь Эрүүгийн хуульд цаазын ялыг хуульчлах нь бүх насаар нь хорих ялтай байхаас илүү гэмт хэргийн гаралтыг бууруулдаггүй гэсэн үг. Гэмт хэргийн гаралт өөрөө маш олон шалтгаантай. Ажилгүйдэл, ядуурал, архидалт гэх мэтээс болж гэмт хэргийн гаралт өсч, буурч байдаг. Ийм нийгмийн асуудлуудаа шийдэхгүй бол гэмт хэрэг их гарахад нөлөөлдөг. Тоо баримт, судалгааг харж байхад сүүлийн үед нийгмийг сэртхийлгэсэн гэмт хэргийн гаралт нэмэгдсэн, илүү аймшигтай болж, хүмүүс аймшигт автаж байна гэдэг нь өөрөө эргэлзээтэй учраас эргэж нягтлах шаардлагатай.

-Тэгвэл яагаад нийгмийг сэртхийлгэсэн гэмт хэрэг өсч байгаа юм шиг хандлага бий болов?

–Ерөнхийлөгчийн дурдаж байгаа зэрлэг балмад гэмт хэргүүд Монголын үе үеийн түүхэнд гарч байсан. Социализмын үед ч гэсэн таван сартай хүүхдийг хүчиндэж, амь насыг хөнөөж байсан хэрэг гарсан тухай ахмад шүүгч надад хэлж байсан. Тухайн үед бид хаалттай нийгэмд амьдарч байсан учраас мэдэхгүй өнгөрдөг байсан. Ардчилал руу шилжсэн энэ үед нийгмийг сэртхийлгэсэн гэмт хэрэг их гарч байгаа юм шиг хүмүүст харагдаж байгаа нь хэвлэл мэдээлэл илүү чөлөөтэй, хараат бус, олон талт болсонтой холбоотой. Мөн олон нийтийн сүлжээгээр дамжуулж ямар нэг буруу, муухай зүйл болоход гаргаж тавих, монголчууд бүгд тэр даруй мэддэг, мэдээлдэг болсон учраас олон болсон юм шиг санагдаж байж болох. Үүнээс гадна бид олон талаас нь бодож, судалж, нягтлах  хэрэгтэй. Тухайлбал, монголчууд нэг үеэ бодвол юу буруу, зөв бэ гэдгийг илүү сайн ялгадаг болж, үнэлэлт өгдөг болсон нь хүүхэд хүчирхийлэх, зодох гэмт хэргүүд буруу гэдгийг урд өмнө байгаагүйгээр хүлээн зөвшөөрч, ийм буруу үйлдлийг буруушааж, сэрэмжлүүлж, энэ тухай илүү их гомдол гаргадаг болсон.

-Нийгэмд нэг хэсэг нь цаазын ялыг сэргээх ёстой гэж үзэж байхад нөгөө хэсэгт нь цаазын ялыг энэ удаад сэргээвэл цаашлаад улстөрийн зорилгоор ашиглагдах вий, хэн нэгнийг хэлмэгдүүлэх вий гэсэн болгоомжлол бас байна. Ялангуяа Монгол Улсын Ерөнхийлөгч оффшор, 30 гэр бүл гэх мэт улс төрийн шинж чанартай үйл ажиллагаа явуулж байгаа ийм цаг үед цаазын ялыг сэргээх асуудлыг хөндөж байгаа нь ингэж хардахад хүргэж байна л даа?

-Цаазаар авах ялыг сэргээж болохгүй маш олон шалтгаан бий, өмнө нь би энэ талаар байр сууриа олон удаа илэрхийлж байсан. Нэмж хэлэхэд цаазаар авах ялыг сэргээж болохгүй нэг шалтгаан нь улс төрийн зорилгоор ашиглах байдал олон улс орнуудад гарч, гэмгүй хүмүүсийг хөнөөж байсан. Монголд ч гэсэн ийм гунигт түүх бий. Ялангуяа их хэлмэгдүүлэлтийн 1930-аад оны үед бие даасан үзэл бодолтой, Монгол бие даасан байдлаар хөгжих ёстой гэсэн бодолтой бараг бүх удирдагч нар, сэхээтнүүдийг улс төрийн үзэл бодлоор нь цаазалсан. Чингис хааны угсааны язгууртан, лам, буриад гэдгээр нь 30-40 мянган гэмт буруугүй хүнийг цаазалсан. Энэ бол үнэндээ хэлмэгдүүлэлт биш харин төрлөөр устгах гэмт хэрэг байсан. Дараа нь тэр хүмүүсийг уучилж, цагаатгасан боловч хэзээ ч тэр хүмүүсийг амьдруулж, ойр дотны хүмүүсийнх нь уй гашууг тайлж чадахгүй. Тэгэхээр улстөрийн зорилгоор ашиглаж байсан Монголын түүх байна. Одоо хууль цагдаа, АТГ, ТЕГ зэрэг хууль сахиулах байгууллагыг улстөрийн зорилгоор ашигладаг гэх яриа маш хүчтэй гарч ирж байна. Үүнийг нь батлахуйц мэдэгдлүүдийг энэ байгууллагын удирдлагууд хийж, хэвлэлээр бичигдэж байна. Аймшигтай нь, хууль сахиулагчид нь төрийн албадлагыг гэмт хэргээс сэргийлэх, түүнийг илрүүлэх, үндэсний аюулгүй байдлыг хамгаалахад биш улс төрийн, бизнесийн эсхүл хувийн явцуу ашиг сонирхолд ашиглаж байгаа гэх ойлголт төрүүлж байна. Онц хүнд гэмт хэргийн шинжтэй зүйлүүдийг санаатайгаар дэлгэж байгаа зэрэг нь улстөрийн зорилго байна уу гэж олон нийт хардахад хүргэж байгаа юм. Ийм нөхцөлд цаазаар авах ялыг сэргээх нь гэм буруугүй олон хүнийг улс төрийн зорилгоор хөнөөх, хэлмэгдүүлэх нөхцөл болохгүй гэх газаргүй. Ялангуяа шүүхийн шийдвэрээр гэмт буруутай нь тогтоогдоогүй байхад хэвлэлээр ийм ч гэр бүл, тийм ч бүлэглэл гэж зарлаж, яллаж байгаа нь аюултай зүйл. Энэ бол зөв хандлага биш гэж бодож байна. Үнэхээр гэм буруутай нь шүүхээр тогтоогдвол хариуцлагаа хүлээх ёстой.

-Үнэхээр цаазын ялыг сэргээвэл бид, монголчууд улс төр, эдийн засгийн болон хүний эрхийнхээ хувьд бид юу алдах вэ?

-Бид юу алдаж болох вэ гэдгийг хэд хэдэн зүйлээр илэрхийлье. Нэгт, УИХ 2012 оны гуравдугаар сарын 13-ны өдөр цаазаар авах ялыг халах, хэрэгжүүлэхгүй байх, сэргээхгүй байх үүрэг хүлээсэн Олон улсын гэрээ буюу Иргэний болон улстөрийн тухай олон улсын фактын II нэмэлт протоколыг соёрхон баталсан. Энэ протоколд Монгол Улс зүгээр нэг сэтгэл хөдлөлөөр бус харин олон судалгаа, үндэслэлд тулгуурлан сайн дураараа нэгдэж орсон. Гэтэл Ерөнхийлөгч цаазаар авах ялыг сэргээж, Эрүүгийн хуульд тусгах санал гаргаж байгаа нь олон улсын энэ гэрээтэй зөрчилдөнө. Хэрэв цаазаар авах ялыг сэргээх хууль санаачилж, баталбал олон улсын гэрээ зөрчих, Үндсэн хуулийн 10.2 дахь заалтыг ч бас зөрчинө. Тэгэхээр Олон улсын гэрээ буюу II нэмэлт протоколоос гарсны дараа цаазаар авах ялыг сэргээж болно. Гэтэл энэ протокол нь өөрөө гарах заалтгүй. Олон улсын гэрээнд гарах заалтгүй гэрээ маш ховор байдаг. II нэмэлт протоколд гарах заалтыг санаатайгаар тусгаагүй юм билээ. Өөрөөр хэлбэл, цаазаар авах ялыг халсны дараа хүмүүсийн сэтгэл хөдлөлд тулгуурлан уг ялыг сэргээх эрсдэл байдаг учраас гарцгүйгээр хийж өгсөн. Мэдээж улс орнууд энэ гэрээнд нэгдэн орохдоо энэ мэт үр дагаврыг сайтар бодож шийдэх ёстой, манайх ч бодож тунгааж байж нэгдэн орсон.

Монгол Улс бол жижиг улс учраас тусгаар тогтнол, өөрийн ашиг сонирхлыг сүр хүчээр бус ухаанаар хамгаалах шаардлагатай. Үүний тулд бид хоёр хөрштэйгөө найрсаг харилцаатай байхын зэрэгцээ гуравдагч хөрш, бүс нутгийн, олон улсын байгууллагуудын хамтын найрсаг, итгэлт харилцааг хөгжүүлэх хэрэгтэй. НҮБ-ын гэрээнд нэгдэж ороод, гэрээгээ биелүүлэхгүй байна гэдэг нь Монгол Улсын НҮБ дэх нэр хүнд унана. Монголыг том улсуудтай нэг түвшинд аваачдаг олон улсын талбар бол НҮБ. Монгол Улс АНУ, БНХАУ зэрэг том улсаас ялгаагүй Ерөнхий ассамблей дээр нэг л санал өгдөг, 47 гишүүн улс бүхий Хүний эрхийн зөвлөлд сонгогдсон улсын хувьд тэнд буй том, жижиг бүх л улстай ижил түвшинд асуудалд хандах боломжтой байдаг. Монгол Улс маш олон саад бэрхшээл, эсэргүүцэл давж НҮБ-д орсон. Бид 1946 онд НҮБ-д элсэхээр өргөдөл гаргасан боловч 15 жилийн дараа 1961 онд л энэ байгууллагын босгыг алхсан. Түүнчлэн, гуравдагч хөршийн бодлого, ардчилсан улсуудтай найрсаг харилцаатай байх нь Монгол Улсын бие даасан, тусгаар байх нэг баталгаа. АНУ, Япон, Герман гээд ийм гуравдагч хөршүүд байна. Ялангуяа Европын холбоотой цаазаар авах ял байхгүй гэх үнэт зүйлээрээ нэгддэг. Европын холбоо Монгол хоёрын харилцаа бэхжиж, Монголд Төлөөлөгчийн газраа нээх шийдвэрийг энэ оны долдугаар сард гаргаж, ардчиллаа бэхжүүлэх, эдийн засгийн хувьд хөгжихөд хамтарч ажиллах маш их боломж нээгдэж буй. Хэрэв цаазын ялыг сэргээвэл энэ харилцаанд тээг болох магадлалтай. Эцсийн дүндээ олон улс дахь Монгол Улсын нэр хүндэд сэв сууна. Тусгаар тогтнолын талаасаа ч гадаад бодлого, түүнийг дагаад эдийн засгийн сөрөг нөлөө дагуулна. Үүнээс илүү бидний алдах зүйл бол өөрсдийнхөө амин чухал үнэт зүйлээ алдана. Өөрөөр хэлбэл, хувь хүнийг хэн бэ гэдгийг эрхэмлэдэг үнэт зүйл нь тодорхойлдог шиг улс орнуудыг хэн бэ гэдгийг тухайн улсын Үндсэн хуулиараа хүлээн зөвшөөрсөн суурь үнэт зүйлүүдээр нь тодорхойлдог.  

-Олон улсын гэрээг биелүүлэхгүй байж болно гэдгийг Ерөнхийлөгч тодотгосон байсан?

-Ерөнхийлөгч хууль батлах, нэмэлт өөрчлөлт  оруулах нь УИХ-ын онцгой бүрэн эрхэд хамаардаг тул цаазаар авах ялыг Эрүүгийн хуульд тусгах эсэхийг УИХ шийднэ, УИХ-аас Эрүүгийн хуульд зөвхөн энэ төрлийн гэмт хэрэгт цаазаар авах ялыг тусгахаар шийдсэн тохиолдолд Үндсэн хуулийн 10.4-т “Монгол Улс Үндсэн хуульд харшилсан олон улсын гэрээ, бусад баримт бичгийг дагаж мөрдөхгүй” гэсэн заалтын дагуу нэгдэн орсон олон улсын гэрээг мөрдөхгүй гэж хэлсэн байсан. Энэ бол Үндсэн хуулийг гуйвуулж тайлбарласан байна. Яагаад гэвэл Үндсэн хуулийн 16.1-т “Эрүүгийн хуульд заасан онц, хүнд гэмт хэргийг үйлдсэний учир шүүхийн хүчин төгөлдөр тогтоолоор ялын дээд хэмжээ оногдуулснаас бусад тохиолдолд хүний амь насыг бусниулахыг хатуу хориглоно” гэж заасан. Энэ заалт нь Монголд цаазаар авах ял заавал байна гэсэн заалт биш. Гол нь цаазаар авах ялыг зөвхөн Эрүүгийн хуульд зааж болно, бас заахгүй байж болно гэсэн санаа. Үндсэн хууль баталсан Ардын Их Хурлын протоколыг уншиж байхад тухайн үед цаазын ялын талаар яригдсан байдаг. Түүнд ирээдүйд Монгол Улс цаазын ялыг халах юм байна гэж бодож ийм заалт оруулж өгсөн байгаа юм. Үндсэн хуулийн 16.1-ээр УИХ Эрүүгийн хуульд цаазаар авах ялыг оногдуулах заалт оруулах бүрэн эрхтэй байсан ч одоо энэ бүрэн эрхээ хэрэгжүүлэх боломжгүй болсон. Яагаад гэвэл 2012 онд УИХ цаазаар авах ялыг халах тухай II нэмэлт  протоколд нэгдэн орсон учраас тэр протоколыг зөрчсөн хууль батлахгүй байх үүрэгтэй.  УИХ өөрийнхөө Эрүүгийн хуульд онц хүнд гэмт хэрэгт цаазын ял оноох хууль батлах бүрэн эрхээсээ хязгаарласан гэсэн үг.  

-Цаазын ялаас татгалзсан шалтгаан олон бий. Хүний эрх, үнэт зүйл гэх мэт. Ерөнхийлөгч санаачилсан ч цаазын ялыг сэргээх хууль эрх зүйн үндэслэл байхгүй юм байна, тийм үү?

-Цаазын ялыг хүний эрх дээдэлдэг улсын хувьд халах хэд хэдэн шалтгаан бий.[1] /http://www.trends.mn/n/2832 / Цаазаар авах ял бол хүний эрхэм чанарыг үгүйсгэдэг. Гэтэл бид Үндсэн хуулиараа хүн бүрийг эрхэм чанартай гэж хүлээн зөвшөөрсөн, үүнийг хэзээ ч үгүйсгэж болохгүй гэсэн үзэл санааг авсан. Маш хэрцгий, аймшигтай гэмт хэрэг хийсэн эрхэм чанараа алдахгүй хүн ч хүн хэвээрээ байна, гэхдээ тухайн хийсэн хэрэгтээ тохирсон ял шийтгэлээр шийтгүүлнэ. Энэ эрхийг зөрчиж байгаа. Мөн хүний амьд явах эрхийг зөрчинө. Хүнийг санаатай алсан алуурчинтай адил төр аашилж байна гэсэн үг. Төр хүний амийг хөнөөгөөр зогсохгүй хүний хувьд эдлэх бүх эрх, эрх чөлөөгөө эдлэх боломжгүй болгодог. Түүнээс гадна гэм буруугүй хүнийг цаазлах эрсдэл маш их байдаг. Бас, цаазаар авах ял онц хүнд гэмт хэргийн гаралтад бүх насаар нь хорих ялаас илүү нөлөөлдөггүй, бууруулдаггүй нь тогтоогдсон.

Энэ үнэт зүйлүүдийн талаар маш их судалгаа хийж, хэлэлцүүлж цаазаар авах ялыг халахад найман жилийг зарцуулсан. Анх Ерөнхийлөгч асан Ц.Элбэгдорж Ардын их хурал дээр цаазаар авах ялыг халах ёстой гэдэг зүйл ярьсан байна лээ. Энэ хүний зүгээр нэг сэтгэл хөдлөл, түр зуурын  зүйл биш 27 жил улс төрд явж буй хүний эрхийн итгэл үнэмшил нь байсан болов уу гэж боддог. 2008-2012 оны УИХ 2012 оны 3-р сарын 13-ны өдөр түүний санаачилгыг дэмжиж, цаазын ялыг халах тухай II нэмэлт протоколыг соёрхон баталсан. 2012-2016 оны УИХ энэ алхмыг мөн л дэмжиж, 2015 онд шинэ Эрүүгийн хуулиасаа цаазаар авах ялыг албан ёсоор халсан. 2016 оны УИХ-ын сонгуулиар МАН 65 суудал авч дийлэнх олонх болсон ч цаазаар авах ялыг сэргээгээгүй. Сая тавдугаар сард Эрүүгийн хуульд нэмэлт, өөрчлөлт оруулахдаа сэргээгээгүй. Гурван УИХ дамжиж гарсан шийдвэрүүдээр цаазын ялыг халсан. Энэ үйл явц нь өөрөө Монголын улс төрийн лидерүүд, судлаачид, намуудын, эрдэмтэн, судлаачид,  иргэний нийгмийн байгууллагуудын үнэт зүйлээрээ нэгдсэн үндэсний том зөвшилцөл. Ийм том зөвшилцлийн үр дүнд бий болсон үнэт зүйлээ бид алдана.

-Дэлхий дээр 58 улс цаазаар авах ялыг гүйцэтгэдэг гэдэг тоог Ерөнхийлөгч саналдаа дурдсан байсан. Энэ их тоо юу, дэлхий нийтийн хандлага аль зүгт явж, бид аль зүгт нь явж байна вэ?

-Дэлхий дээр 200 шахам улс бий. Үүний 58 гэдэг нь дөрөвний нэг гэсэн үг. Дэлхий нийт улсуудын бараг дөрөвний гурав  буюу 144 улс цаазаар авах ялыг халсан. Зарим нь Эрүүгийн хуульд нь цаазын ял байдаг ч сүүлийн 30 жил хэрэглээгүй. Зарим нь Үндсэн хуулиараа халсан. Бусад нь  бүс нутгийн гэрээ эсхүл II нэмэлт протоколд нэгдэж цаазын ялыг халсан байдаг. Дэлхий нийт цаазын ялыг халах чиглэлд явж буй. Монгол Улсын Үндсэн хуулийн оршилд хүн төрөлхтний соёл иргэншлийн ололтыг хүндэтгэн үзнэ гэж тунхагласан байдаг. Дэлхийн нийтийн түгээмэл чиг хандлага хүнлэг, энэрэнгүй, хүний эрхийг дээдэлсэн тал руу явж байхад бид маш удаан хугацаанд ярьж, хэлэлцэж, судалж байж цаазын ялыг халчихаад буцаагаад сэргээнэ гэж байгаа нь үнэхээр харамсалтай. Ялангуяа үүнийг санаачилж байгаа Ерөнхийлөгч, түүний баг хамт олныг яагаад ийм шийдвэрт хүрэв гэдгийг гайхаж  байна. Яагаад гэвэл үнэхээр Ерөнхийлөгч Х.Баттулга II нэмэлт проткол батлахад, цаазын ялгүй Эрүүгийн хууль батлахад УИХ-ын гишүүн байсан. Тэр үед яагаад энэ асуудлыг тавиагүй юм бэ. 2015 онд цаазын ялыг халсан Эрүүгийн хууль баталсан УИХ-ыг дөрвөн жил даргалсан Ерөнхийлөгчийн Тамгын газрын дарга З.Энхболд гуай яагаад энэ зарчмаасаа амархан ухрах болов. Энэ нь өөрөө энэ хүмүүс хэр зарчимч хандаж байна вэ гэдэг эргэлзээг төрүүлээд байгаа юм.  Хэдхэн жилийн өмнө өөрсдөө цаазын ялыг халахад шууд болон шууд бусаар оролцсон хүмүүс сэргээнэ гээд ярьж байгаа нь болчимгүй.  Нэгэнт шийдсэн асуудлыг сөхөж, олон нийтийн дунд маргаан, талцал үүсгэж байна вэ гэдгийг гайхаж л байна.

-Бид интернэт орчныг ашиглаж, дэлхий нийттэй харилцаж, танилцаж, мэдээлэл солилцож байна. Цаазын ялыг сэргээх асуудлыг зөвхөн цахим ертөнцөд л дэвэргэх тийм технологи явж байх вий гэсэн хардлага байна. Ерөнхийлөгч саналдаа олон нийтээс санал ирж байгаа гэж тодотгосон боловч олон нийт гэдэг нь массын хэдэн хувь бэ гэдгийг тодотгоогүй байсан. Энэ бодит байж чадах уу?

-Цаазын ялыг халах бол иргэдийн хүсэл зориг мэтээр тайлбарлаад байгаа. Тэр нь бас нотлогдоогүй. С.Батболд гээд нэг сэтгэл зүйчийн танилцуулсан судалгаа сонирхолтой санагддаг. Тэр илтгэлд нийгэмд гурван төрлийн хүн байдаг гэнэ. Нэгт, эмоци, сэтгэл хөдлөлөөрөө ханддаг, популист маягийн хүн. Энэ хүмүүс ихэвчлэн боловсрол багатай хүмүүс байдаг. Хоёрт, ерөөсөө нийгмийн асуудалд огт оролцдоггүй, огт тоодоггүй хүмүүс. Гуравт, илүү рациональ ханддаг, сайн, муу мэдээнд анализ хийж, үндэслэлийг нь хардаг хэсэг байдаг гэнэ. Хөгжсөн оронд гурав дахь төрлийн хүмүүсийн хувь өндөр байдаг. Монголд нэг дэх буюу популист, сэтгэл хөдлөлөөрөө ханддаг хүмүүс 40 гаруй хувь байдаг юм байна. Ийм үед цаазын ялыг сэргээх үү гэвэл энэ 40 гаруй хувийг дагуулах эрсдэлтэй. Би гэхэд анх цаазаар авах нь зөв гэж бодож байсан. Одоогоос 17 жилийн өмнө цаазаар авах ялын гүйцэтгэх аргын тухай судалгаа хийж, илтгэл тавьж байсан. Дэлхий дээр 27 янзын аргаар цаазын ялыг гүйцэтгэдэг байсан байгаа юм. Харин одоо бол долоон янзын аргаар цаазын ялыг гүйцэтгэж байна. Би тэр үеэс энэ сэдэв рүү орж байсан. Нэлээн хугацаанд судалж байж цаазын ялыг халах итгэл үнэмшил төрсөн. Надтай адил анх цаазын ял байх ёстой гэж байгаад цаазын ял байх ёсгүй юм байна гэсэн үзэл бодолтой болсон хүмүүс маш их байдаг. Энэ бүх үндэслэл өдөр тутмын амьдралдаа завгүй гүйж байгаа, нийгмийн амьдралд оролцдоггүй, эмоциороо шийддэг хүмүүст хүрч, тэд ойлгоод рационалиар шийднэ гэдэг бол хэцүү. Энэ хүмүүст энэ бүх судалгаа, үндэслэлийг өгвөл ойлгож чадна гэж итгэж байгаа ч тэдэнд үүнтэй танилцах боломж бага. Тиймээс Монгол Улс төлөөллийн ардчилалтай учраас хууль тогтоогчид  муу, сайн, алдаа, оноотой ч рациональ үндэслэлүүдийг хэлэлцэж зарим сайн шийдвэрүүд гаргаж ирсэн. Ийм ээдрээтэй зүйлийг нийгэмд гэнэт сэрдхийлгэж тавиад, сэтгэл хөдлөлөөр шийдэж болохгүй. Ийм байдлаар цаазын ялыг сэргээвэл энэ нь иргэдийн жинхэнэ хүсэл зориг болж чадахгүй. Иргэдийн жинхэнэ хүсэл зориг бидний үнэт зүйл, заримд тулгуурласан ухаалаг үндэслэлээр гарсан шийдвэрт л илэрдэг бөгөөд ийм шийдвэрээр цаазын ял байх ёсгүй. Иймд, ардчиллын хувь заяанд санаа зовж явдаг улстөрийн лидер, эрдэмтэн, судлаач, хуульчид, иргэний нийгмийн байгууллагууд үгээ хэлэх ёстой.