Америкууд Монгол Улсын гурав дахь хөрш болохоос өм­нө, оросууд манай нэг дэх хөр­шөөр зогсохгүй ах нар минь байв. Ахмад үеийнхний “Хорь хүрэлгүй зарим нь үрэгдсэн ч Хотол олон ах минь гэдэг юм” хэ­мээн дуулж явсныг шинэ үеийнхэн мэдэхгүй байх.

Тэр цагт дээрх нам, төр хүч­тэй байв. “Зөвлөлтийн хүнийг даган дууриагаарай” гэсэн дээрхийн үг ч бас хүчтэй байлаа. Нийгмээрээ даган дуу­риав. Зөвлөлтийн хүний олон сайн талын зэрэгцээ олон муу талыг өөрсдөө ч мэдэлгүй да­ган дууриаж суралцав. Тэр ол­ноос онцгой муу нь монголчууд нас, хүйс, нийгмийн гарал бай­дал, хөрөнгийн чинээ, эрхэлсэн ажил, албан тушаал, шашин шүт­лэг, үзэл бодол, боловс­ро­лоос үл хамааран тэгш эрхтэй­гээр архиддаг болсон явдал.
Бид бүхэн архины өндөр градустай, хатууд нь нэн дур­тай. АПУ-гийн тамгатай “Чин­гис”, MCS-ийн хар “Чингис”, UBS группын морьтой “Чин­гис”, Жем Интернэшнлийн  ал­тан “Чингис” болон бусад олон ар­хийг “Чингис хаан” олон ул­сын нисэх буудалд ууна, “Чин­гис” зочид буудалд ууна, Чингис хааныхаа хөшөөний урдахь саа­данд ууна. Гэрт гадаа, ажил, хогийн цэг, траншейнд хаана л бол хаана ууна. Дээр нь УИХ-ын дэд дарга, УИХ-ын эрхэм гишүүн Г.Батхүүгийн хувийн АПУ үйлдвэрийн пиво ууж амны цангаагаа гаргана, шараа тайлна.

Манай эриний өмнөх 3500 онд Иранд мэндэлсэн гэсэн төрс­ний гэрчилгээтэй пиво нь монгол сүү цагаан идээнээс бус, малын тэжээл олон наст өвслөг ургамлаас гаргасан ис­гэл­гэ согтууруулах ундаа гэж мэд­сээр байж “идээний дээж” гэж бид эрхэмлэнэ. Бүр даваа­дуулан “шар айраг” гэж нэрлэ­нэ. Айргаа тааваараа уугаарай гэснийг мушгиж пиво уух такс Дээрхийн гэгээнтнээс монгол­чуудад олгосон мэт ярина.

Уг нь идээний дээжид сүү, сүү­гээр сүлсэн цай, айраг, айр­гаар нэрсэн монгол архи, хоор­мог, хоормогоор буцалга­сан хөө­рүүлэг зэрэг, хүмүүс уу­хад зориулсан малын гарал­тай сүү, сүүн бүтээгдэхүүн ор­дог. Иймээс хойшид Европ стан­дартаар үйлдвэрлэсэн,  мод, арвай, цагаан будаа “ээж”-тэй архи, виски, коньяк, шам­панск, вино бүгдийг нь “ургам­лын дээж” гэж нэрлэвэл зо­хилтой.

Толин хул гэдэг хурдан азар­гатай АПУ-гийн Г.Батхүү­гийн­хэн “Ерөөл” архитай, “Энер­жи ресурс” гэдэг коксжих нүүрс­тэй MCS-ийн Ж.Оджар­га­лынхан “Хараа” архитай.

Тээр жил, Г.Батхүүгийн оф­фист багын анд нь зочилжээ. Ир­сэн зочин “Хятад спиртийн холиогүй, найдвартай цэвэр АПУ уумаар байна” гэхэд Г.Бат­хүү сейфээ онгойлгон ха­гас литрийн “Хараа” гаргаж аягалсан гэнэ. Онигоо болгож аман яриагаар тараасан архи­ны энэ сурталчилгааны эхний зохиогчид нь Ж.Оджаргалын тойрон хүрээлэгчид биш Г.Бат­хүүгийн пиарчид юм билээ. Тий­мээс жинхэнэ ориг эх дээ­рээ Ж.Оджаргал сейфнээсээ “Ерөөл” гаргаснаар бичигдсэн байдаг. Эцэстээ архи, архины үйлдвэрийн эзний нэрс яагаад ингэж солигдсоны шалтгаан одоо ч тодорхойгүй. Зохиосон пиарчдын шан хөлс дээр Га­ваагийн Батхүү гар татсанаас тэд идейгээ худалдан бор­луулж үнэ хүргэсэн, эсвэл нө­гөө тал нь тагнуулдаад нэрсийг өөрчилж, урьдаж цацсан байх магадлалтай.

Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Ц.Элбэгдорж 2010-аас 2011 онд шилжих шинэ жилийн үеэр бүх ард түмэндээ хандан бэл­гэтэй сайхан ерөөл хэлж, соём­ботой шилэн аяганд ургамлын дээж архи биш, идээний дээж сүү хийж хундага өргөсөн. Маш гоё харагдсан, олон тү­мэн ч сай­шаан түрхэрсэн. Ха­рин ганц­хан, Үндэсний шинэ намын ли­дер М.Энхсайханд муухай ха­рагдсан байна. Тэ­рээр өнгөр­сөн хавар ҮШН-ын таван жи­лийн ойн баярын хур­лын индэр дээрээс “Сүлд улс” гэсэн улс төрийн илтгэл тавих­даа “сүү нь саваа голсон” гэж өөнтөглөсөн байр сууриа илэр­хийлсэн шүү. Тэнгэр шү­тээн хөтөлбөртэй ҮШН-ынхан архи уухдаа цэц­гийн сав, сүү уухдаа мөнгөн аяга хэрэглэдэг байж мэднэ.

Ц.Элбэгдорж 2009 оны зур­гадугаар сард Ерөнхийлөгчийн сонгуулиар нийт сонгогчдын 51,24 хувийн санал авсан бол 2010 оны арванхоёрдугаар сард “Бөртэ чоно” наадам дээ­рээс ард түмэндээ хандаж түү­ний “Таны аяганд, хундаганд архи байхыг энэ цаг мөчөөс эх­лэн та битгий зөвшөөрөөч ээ” гэж хэлсэн үг нь 100 хувьд хүрч дэмжигдсэн билээ. Тэ­рээр “Архи өнөөдөр манай ний­гэмд тулгамдсан хамгийн эм­зэг асуудал болоод байна… Архи гоо сайхантай зохицохгүй. Ар­хи Монголын бахархалтай зохицохгүй. Архи монголчуу­дын амжилттай зохицохгүй…яг арванхоёрдугаар сарын 31-ний 12 цагийн сүүлчийн минут цо­хи­лох тэр мөчид ард түмэндээ хандаж үг хэлэхэд ч миний хун­дага, миний аяганд архи байхгүй. Тэнд сүү эсвэл цай байх болно. Ерөөсөө хувь хүн өөрөөсөө эхлэх хэрэгтэй. Энэ хороос бүгдээрээ салъя…

Архи хэ­рэглэдэггүй хувь хүн, архи хэ­рэглэдэггүй айл өрх, архи хэрэглэдэггүй хороо хорин, ар­хи хэрэглэдэггүй хот айл, архи хэрэглэдэггүй Мон­гол, архи хэрэглэдэггүй нийгэм болохын төлөө энэ цаг мөчөөс бүгдээ­рээ хамтарч ажиллац­гаая” гэ­сэн юм. Ингэж л Монгол Улсын дөрөв дэх Ерөнхийлөгч Ц.Эл­бэгдорж ард түмнээ уриал­сан билээ.

Гэтэл хээгүй хэмээх, Мон­гол Улсын анхны Ерөнхийлөгч П.Очирбат төрийн төмөр нүү­рийг архи үйлдвэрлэгчдэд ха­руулах уу, архичдад нь харуу­лах уу гэдгийг сонгож чадалгүй байсаар сонгуульт хугацаагаа дуусгасан. Мань мэтийг най­руул­сан спирт ууж байхад мань Ерөнхийлөгчийн “Урьд өмнө үзээгүй яасан тансаг ёолк вэ” гэж дуун алдах нь сонсогдож байсан юм.

Хийгүй хэмээх, Монгол Ул­сын хоёр дахь Ерөнхийлөгч Н.Ба­габанди найман жил тө­рийн нэгдүгээр эгнээний нэгдү­гээр суудалд залрахдаа “архи” нэртэй арга хэмжээний, ач хол­богдлоороо хоёрдугаар эг­нээ­ний хоёрдугаарт орох хууль бус явдалтай тэмцсэн. Энэ нь юу байв гэвэл, хувиа­раа спирт найруулан хувийн үйлдвэрийн шошго нааж хуу­рамч архи хийгчидтэй тэмц­сэн, архийг нь хураасан, тор­госон.

Монгол Улсын гурав дахь Ерөн­хийлөгч Н.Энхбаяр урьд нь Соёлын сайд, Ерөнхий сайд, УИХ-ын спикер зэрэг төрийн өндөр албан тушаал хаш­сан учраас хойшид ч дан­даа дарга байна гэсэн итгэл­тэй­гээр архи ууж болохгүй гэ­сэн шаардлага өөртөө тавьж, спиртийн дусалгүй эрүүл биед саруул ухаан оршино хэмээ­сэн нэгэн явав. Харин тэрээр архинд живж эхэлсэн ард ол­ноо анзаараагүй. Он удаан жил эрүүл саруул байж олон сон­гуульд ялж дарга хийнэ гэж зорьсон түүний архи уухгүй, ар­ван зургаан цагаас хойш ма­хан хоол идэхгүй дэглэм барь­дагийг буруутгах аргагүй.

Гэхдээ “Ард түмээн архи бит­гий уугаарай” гэж Ерөнхий­лөгч Ц.Элбэгдорж шиг хэлсэн­гүй, “Архиа бага ууж айргаа таа­ваараа уугаарай” гэж Дээр­хийн гэгэээн XIV Далай лам шиг захисангүй. Н.Энхбаяр даргын хүлээн авалт, цайллаган дээ­рээс ирлээ гээд хоёр зээрдээ­рээ явж чадахгүй улаан зээрд бологчдыг олонтаа харсан. Тэ­гэхээр Н.Энхбаяргүй сонгууль байгаагүй шиг, найрлах архи­гүй түүний хүлээн авалт бай­гаа­гүй бололтой. Харин одоо­гийн Ерөнхийлөгч цайллагаа архи дарсгүй хийж, цагаан идээ­ний дээж аарцаар дайлж байна гэнэлээ.

Буддын их гүн ухаантан На­гаржунай “Загатнахад, за­гат­насан газар маажих сайхан. Загатнахгүй байх бүүр сайхан” гэж хэлсэн байдаг. Ц.Элбэг­дорж Ерөнхийлөгч энэ суут үгийн логикоор монголчууддаа хандаж, архи битгий уугаарай гэж хэлж байгаа, захиж байгаа.

Үнэхээр ч “Архидаад шар­та­хад ахиж уугаад дотроо засах сайхан. Архи уухгүй, шартах­гүй байх бүүр сайхан” шүү.

-Ам цангав! гэхэд архи, пиво барь­даг­гүй шинэ эрин эхэлжээ, ми­ний эх оронд.