-Оюутолгойг зөвхөн мөнгө гэж харахаас гадна бас мөнгөөр илэрхийлж болохгүй маш том асуудал цаана нь явж буйг олж хараарай. Өөрөөр хэлбэл, гуравдагч орны хөрөнгө оруулалтыг татаж чадсанаараа Монгол Улсын үндэсний аюулгүй байдлыг эдийн засгийн аргаар баталгаажуулж чадсан маш том төсөл-

Монгол Улс хөгжлийн чиг хандлагаа шинээр тодорхойлж, хүний эрх, эрх чөлөөний суурь зарчмуудыг Үндсэн хуулиараа хамгаалж, баталгаажуулж өгснөөс хойш 25 жил өнгөрчээ. Парламентын засаглалтай улсыг бий болгож, монголчуудын шашин шүтэх, эс шүтэх, үзэл бодлоо чөлөөтэй илэрхийлэх эрхийг нь хуульчилж өгсөн шинэ Үндсэн хуулийн ойн өдөр өнөөдөр тохиож байна.

Цэл залуу 24-хөн насандаа шинэ Үндсэн хуулийг батлалцаж явсных нь хувьд, сүүлийн үед хамгийн “эрэлттэй” хүний нэг болчихоод буй С.Баярцогттой уулзаж ярилцахад сонирхолтой байлаа. Түүнээс ярилцлага авах гэж олон сар хөөцөлдсөний эцэст анх удаа нүүр тулан уулзаж байгаа минь энэ.

-Юуны өмнө шинэ Үндсэн хууль баталсны 25 жилийн ойн мэнд хүргэе. Энэ талархлыг хүлээж авах эрх танд бий гэж бодож байна. Бас ярилцлага авах урилгыг минь хүлээж авсанд баярлалаа.

-Баярлалаа. Монгол Улсын хөгжлийн шинэ замыг тодорхойлж, анхны ардчилсан Үндсэн хуулийг батлалцахад хувь нэмэр оруулсандаа бахархаж явдаг. Энэ ойн баяр бол Монголын ард түмний бахархан тэмдэглэх түүхэн үйл явдал юм. Монголчууддаа Үндсэн хуулийн ойн баярын мэнд хүргэе.

-Таныг гадаадад сурахаар явсан гэж сонссон. Монголдоо хэзээ ирсэн бэ. Ингэхэд УИХ-ын сонгуулиас хойш та юу хийж байна?

-УИХ-ын сонгуулийн дараа намынхаа ажилд нэг хэсэг оролцож байгаад өнгөрсөн есдүгээр сараас АНУ-ын Жоржтауны их сургуульд хоёр төрлийн судалгааныхаа бэлтгэл ажил болгож гурван сар гаруй сурч байгаад ирлээ. Улс төрийн хувьд ялагдал хүлээгээд цөөнх болчихлоо гээд зүгээр суугаад байх боломжгүй. Иргэн хүнийхээ хувьд улс орныхоо хөгжил дэвшилд өөрийнхөө хувь нэмрийг оруулах ёстой шүү дээ. Хувь нэмрээ оруулна гэдэг зөвхөн улс төрд зүтгэх биш өнгөрсөн хугацаанд монголчууд бидний алдаж онож байгаа зүйлийг эргэж харж дүгнэх, судлах гээд хийх ажил их байна.

-Та хоёр төрлийн судалгаан дээр байгаа гэлээ. Судалгааны чинь сэдвийг сонирхож болох уу?

-Болно, болно. Нэг дэх нь Үндсэн хуулийн харьцуулсан судалгаа. Монгол Улсын хөгжлийн үйл явцад Үндсэн хуулиас шалтгаалах хүндрэлүүд юу байна. Парламентын засаглалтай бусад улсын хөгжлийн гол цөм нь юу вэ гэдгийг судалж байна. Нөгөө нь хууль ба эдийн засгийн шууд харилцан үйлчлэл, хамааралтай холбоотой. Өөрөөр хэлбэл, том төслүүд жижиг эдийн засагт тухайн үедээ болон ирээдүйд яаж нөлөөлдгийг судалж байгаа. “Оюутолгой”, “Тавантолгой”, “Талын зам” зэрэг том төслүүд Монгол Улсын эдийн засагт маш нөлөөтэй. Дотоодын нийт бүтээгдэхүүн болон нийт эдийн засагт маш их хувиар нөлөөлөх бололцоотой ийм том төслүүд эерэг үр дүнгээ яаж өгөх вэ гэсэн судалгаа хийж байна.

ПАРЛАМЕНТЫН БҮГД НАЙРАМДАХ УЛСЫН АМИН СҮНС БОЛСОН ҮНДСЭН ЗАРЧМЫГ БИД ЭХНЭЭСЭЭ ХЭРЭГЖҮҮЛЖ ЧАДААГҮЙ, ОЙЛГООГҮЙ

-Хоёулаа том, хоёулаа сонирхолтой сэдэв байна. Монгол Улс 1992 онд баталсан Үндсэн хуулийн заасан замаар алхаад 25 жил болж байна. Эргээд харахад таны батлалцсан Үндсэн хуульд алдаа дутагдал юу байна. Өөрөөр хэлбэл, шинэ Үндсэн хуульд заасан замаараа бид алхаж чадаж байна уу ?

-Шинэ Үндсэн хууль Монгол Улсыг ардчилсан, зах зээлийн эдийн засагт шилжсэн, өөрөө өөрийгөө шинээр тодорхойлсон, сэргээн мандуулсан асар их ач холбогдолтой улс төр, хууль, эрх зүйн маш чухал баримт бичиг болсон. 1992 оны нэгдүгээр сарын 13-нд шинэ Үндсэн хуулийг батлалцахад оролцсон тухайн үеийн Ардын Их Хурлын депутатууд, Улсын Бага Хурлын гишүүд, эрдэмтэд судлаачдын нөр их хүч хөдөлмөрөөр бүтсэн энэ агуу том баримт бичиг Монголыг цоо шинээр харуулж чадсан. Энэ бол үнэхээр түүхэн амжилт. Монгол Улсын хөгжил дэвшил асар их үнэтэй хувь нэмэр оруулсан. Үндсэн хуулийг батлалцсан хамгийн залуу гишүүн нь би. Боловсруулахад нь ч, батлалцахад нь ч идэвхтэй оролцсон. Үүгээрээ би бахархдаг.

Гэхдээ өнгөрсөн 25 жилийн хугацаанд Үндсэн хуулийн хэрэгжилтийн үйл явцаас харж байхад хүчний харьцаа солигдоход хамгийн эхний хүндрэлүүд нь илэрч гарсан. 1992 онд тухайн үеийн Монгол Ардын Хувьсгалт Нам үнэмлэхүй ялалт байгуулж байсан. 1996 онд Ардчилсан хүчин олонх болж байсан юм. Тухайн үед Монгол Улсын Ерөнхийлөгчөөр нь сөрөг намын хүн сонгогдсон. Тэр үеэс л Үндсэн хуулийн зөрчил хүндрэлүүд улс төрд ч, эдийн засагт ч тод ажиглагдах болсон л доо. Тиймээс 2000 онд Үндсэн хуульд долоон өөрчлөлт хийсэн юм. Хүмүүс “дутуудуулсан долоо”, “дордуулсан долоо” гэдэг. Тэдгээр долоон заалт бол парламентын засаглалыг бэхжүүлэхийн төлөө хийсэн өөрчлөлт байсан.

   Шинэ Үндсэн хуулийн алдаа нь юу вэ гэхээр Монгол Улсын гүйцэтгэх засаглал нь тогтворгүй, маш сул дорой болсон явдал. Аливаа улсын төр гэвэл ерөөсөө л гүйцэтгэх засаглалыг хэлдэг. Дэлхийн улс орнуудыг Үндсэн хуулийн онолын дагуу парламентын бүгд найрамдах улс, ерөнхийлөгчийн бүгд найрамдах улс гэж хоёр ангилдаг. Манай 1992 онд баталсан Үндсэн хуульд Монгол Улс парламентын бүгд найрамдах засаглалтай улс байна гээд заачихсан шүү дээ. Парламентын засаглалтай, ерөнхийлөгчийн засаглалтай улс орнуудын ялгаа нь юу вэ гэдгээс ярья. Парламентын сонгуулийн үр дүнгээр гүйцэтгэх засаглал нь бүрдэж байвал парламентын засаглалтай улс гэдэг. Ерөнхийлөгчийн бүгд найрамдах улс нь ерөнхийлөгчийн сонгуулийн үр дүнгээр гүйцэтгэх засаглал нь бүрддэг. Манайх бол парламентын бүгд найрамдах засаглалыг авсан хэрнээ харамсалтай нь Үндсэн хуулиа баталсан цагаас эхлээд үүнийгээ хэрэгжүүлж чадаагүй юм.

-Үндсэн хуулийг өөрчлөх асуудлыг гурван парламент дамжин ярьж байна. Энэ нь нийгэмд эерэг, сөрөг хүлээлт үүсгээд байна л даа. Нэг хэсэг нь Үндсэн хуулиараа “тоглох” нь гэж буруутгаж байгаа бол нөгөө хэсэг нь өнөөгийн улс төр, эдийн засгийн хямралын үндэс нь Үндсэн хууль гэх юм. Таны хувьд Үндсэн хуулийг өөрчлөх цаг, нөхцөл нь бүрдсэн гэж бодож байна уу?

-Монгол Улс бол нам төвтэй социалист улс байсан. Тиймээс төрийн гол  шийдвэр нь намаас гардаг. Намын үзэл суртлын манлайлал нэгдүгээрт тавигддаг байсан. Засгийн газрын ажлыг аж ахуйн ажил гээд хоёр, гуравдугаарт тавьж ирсэн. Энэ нь  хамгийн эхний том алдаа болсон. Дараагийн асуудал нь Монгол Улс парламентын бүгд найрамдах улсын Үндсэн хуультай хэрнээ Ерөнхийлөгчөө бүх ард түмнээс сонгодог. Тэр утгаараа органик хуулиуддаа ерөнхийлөгчийн эрх мэдлийг нэмэгдүүлсээр байгаад одоо маш хүчтэй ерөнхийлөгчтэй, парламентын засаглалтай улс болсон. Эндээс харахад, Монгол Улс цаашдаа парламентын бүгд найрамдах улсын үндсэн шинжийг хадгалах боломжгүй болсон байна.  Энэ нь Үндсэн хуульдаа өөрчлөлт хийх цаг нь болжээ гэсэн үг.

-Яагаад бид ийм ойлгомжгүй байдалд хүрчихэв ээ. Үндсэн хуулийг өөрчлөхгүйгээр энэ бүх алдаа, гажуудлаа  засах боломжгүй гэж үү?

-Парламентын засаглалтай улсад эрх барьж байгаа намын улс төрийн манлайлал, гүйцэтгэх засаглалын манлайллыг нэг хүн, түүний баг хэрэгжүүлдэг тогтолцоотой. Гэтэл 1992 онд МАХН тухайн үедээ үнэмлэхүй олонх болсон хэрнээ намын дарга нь Ерөнхий сайд болоогүй. Яг нөгөө социализмын зарчмаар, энэ бол аж ахуйн ажил, аж ахуйн ажлыг маш сайн эдийн засагч авч явна гээд П.Жасрай гуайг тавьчихсан. П.Жасрай гуай тэр үед намын дарга ч, намын өндөр албан тушаалтан ч байгаагүй. Хамгийн гол нь бид бүгдээрээ л энэ шийдвэрийг байх ёстой зүйл гэж хүлээж авсан л даа. Тэр бол намын улс төрийн манлайлал, гүйцэтгэх засаглал хоёрыг салгасан анхны тохиолдол. Эндээс шинэ Үндсэн хуулийн гажуудал эхэлсэн. Энэ гажуудал 1996 онд Ардчилсан хүчин ялахад ч бас харагдсан. Намын дарга нь биш эвслийнхээ менежерээр Ерөнхий сайд тавиад явчихсан. Би энд юу гэж хэлэх гээд байна вэ гэвэл парламентын бүгд найрамдах улсын амин сүнс болсон бичигдээгүй хууль, зарчмыг бид эхнээсээ хэрэгжүүлж чадсангүй ээ. Хэрэгжүүлэх анхны оролдлого нь 1998 онд байгуулагдсан Ц.Элбэгдоржийн Засгийн газар. Намын дарга болон эвслийн даргын хувьд Ерөнхий сайд болсон анхны тохиолдол. Харамсалтай нь, найман сарын дараа засаг нь огцорсон л доо. Үндсэн хуулийн Цэц нь парламентын гишүүн, Засгийн газрын гишүүн байж болохгүй гэсэн тайлбараас болоод засаг нь унаж байсан юм.   2000 онд Н.Энхбаярын Засгийн газрын үед дөрвөн жил намын удирдлага, гүйцэтгэх засаглалыг нэг хүн авч явсан. Гэвч, 2004 онд аль, аль нь олонх болоогүй сонголт дээр энэ зарчим дахиад алдагдсан. Харин 2006 онд М.Энхболд намын дарга болоод Ерөнхий сайд болсон юм. Ер нь улс төрийн манлайлал, гүйцэтгэх засаглал хоёроо нэг хүн, түүний баг авч явдаг парламентын сонгодог зарчмыг М.Энхболд тэр үед сонгодог утгаар гүйцэтгэсэн гэж би хувьдаа дүгнэдэг.  Яагаад гэвэл, МАН-ын 25 дугаар их хурлаар М.Энхболд намынхаа даргыг алдсан, тэгээд Ерөнхий сайдын суудлаа өгсөн. Энэ бол парламентын засаглалын гол зарчмыг амьдрал дээр бодитой хэрэгжүүлсэн сонгодог жишээ байсан.

-Сүүлийн дөрвөн засгийг авч үзье л дээ. МАН-ын засгийн үед С.Батболд намын дарга, Ерөнхий сайд байсан биз дээ. Н.Алтанхуяг ч бас намын дарга, Ерөнхий сайд байсан. Гэтэл Ч.Сайханбилэгийн засгийн үед намын дарга нь спикер байсан. Одоо Ж.Эрдэнэбат Ерөнхий сайд хийж байна. Тэгэхээр заавал Үндсэн хуулиа өөрчилж байхаар  нам дотроо ойлголцоод, ярилцаад шийдвэрлэх ёстой жижиг асуудал юм биш үү?

-Үгүй л дээ. Үүнийг Үндсэн хуулиар өөрчлөхөөс өөр аргагүй асуудал болсон. Ер нь сүүл рүүгээ   Ерөнхий сайдаар эхэлж тавьчихаад дараа нь чимэг маягаар намын даргын албаа дуртай, дургүй өгдөг болсон. Гэхдээ Н.Алтанхуягийн засаг хоёр жил гаруй энэ сонгодог зарчмыг хэрэгжүүлэх гэж оролдсон нь үнэн. Харин 2016 оны сонгуулиар МАН үнэмлэхүй олонхын засаг байгуулсан хэрнээ тухайн үедээ парламентын засаглалын сонгодог зарчмыг баримталж байсан М.Энхболд дарга Ерөнхий сайд биш спикер болчих жишээтэй. Тэгэхээр энэ өөрөө юу хэлээд байна вэ гэвэл Үндсэн хуульд хамгийн түрүүнд хийх өөрчлөлт бол төрийн эрх мэдлийн хуваарилалт болжээ гэсэн үг. Энэ хуваарилалт алдагдсанаас болоод төрийн гажуудал эхэлсэн гэж би хувьдаа үздэг. Өнгөрсөн 25 жилийн хугацаанд бид нар Ерөнхийлөгчид маш их эрх мэдэл өгөөд, Ерөнхийлөгчийн институцийг маш их хүчирхэгжүүлжээ л гэж харж байна. Үүнээс болоод өнөөдөр парламентын гол зарчим алдагдсан байна. Дээр нь УИХ-ын даргад маш их эрх мэдэл өгчихөж. Зөвхөн хурал даргалах, зохицуулах эрх бүхий субъектийг маш том институц болгон өөрчилсөн. Энэ бас нэг том алдаа.

ЭРХ БАРЬЖ БАЙГАА НАМЫН ДАРГЫН ХУВЬД М.ЭНХБОЛД ДЭЭР МАШ ТОМ СОРИЛТ ИРЭХ БОЛОВ УУ ГЭЖ ХАРЖ БАЙНА

Монголчууд одоо л зориг гаргаад улс төрийн манлайлал, гүйцэтгэх засаглалын манлайлал нь нэг хүн дээр төвлөрдөг сонгодог парламентын тогтолцоо руу шилжихгүй л бол бид дахиад л дороо хий эргээд байна гэсэн үг.

-Үндсэн хуулийн өөрчлөлт өнөөдрийн нөхцөлд ганц хүнээс, тэр тусмаа М.Энхболд даргаас хамаарна гэж улстөрчид яриад байгаа. Үнэмлэхүй олонхийн намын даргын хувьд, бас УИХ-ын даргын хувьд тэгж харж болох л юм. Гэхдээ яагаад ганцхан зөвхөн  М.Энхболд даргаас гэж ?

-Ерөнхийлөгчийн албан тушаалыг нь дагаад маш том эрх мэдэл очдог. Тэгэхээр монголчууд одоо л зориг гаргаад улс төрийн манлайлал, гүйцэтгэх засаглалын манлайлал нь нэг хүн дээр төвлөрдөг сонгодог парламентын тогтолцоо руу шилжихгүй л бол  дахиад л дороо хий эргээд байна гэсэн үг. Ангела Меркель гурав, дөрвөн ч удаа ХБНГУ-ын Канцлер (Ерөнхий сайд)-аар сонгогдож байна. Тэр эмэгтэйд сонголт байсан шүү дээ. Манайхан шиг би өмнө нь Ерөнхий сайд байсан юм чинь Бундестагийн спикер болно гэж зүтгэж болох л байсан байх. Дараагийн удаад ялсан юм чинь Холбооны Германы ерөнхийлөгчид үзнэ гэж болно. Мөн Англи, Канад, Япон, Энэтхэг, Израиль, Сингапурыг хар. Сонгодог парламентын засаглалтай оронд улс төрийн манлайлал, гүйцэтгэх засаглалын манлайллыг нэг хүн авч явдаг. Харамсалтай нь, өнгөрсөн 25 жил энэ зарчмыг бид байхгүй болгочихсон. Үүнээс болоод Монголд эрх мэдлийн хуваарилалт нэг газраа төвлөрөхгүй, хариуцлага хүлээдэг ч хүнгүй болсон.

Гүйцэтгэх засаглалынх нь эрх мэдэл Ерөнхийлөгч, спикер гэж хуваагдаад өөх ч биш, булчирхай ч биш засаглалтай орон болж хувирсан. Ерөнхийлөгч бол сонгодог парламентын засаглалтай улсуудад нам бус хүн байх ёстой. Гэтэл намын хамгийн том эрх мэдэлтэй, намын хамгийн том нөлөө бүхий хүмүүс нь Ерөнхийлөгч болчихдог. Энэ утгаар нь аваад үзвэл шинэ Үндсэн хуулийг баталж байсан анхны зорилт хэрэгжүүлж эхэлсэн цагаасаа л биелэгдсэнгүй. Тэгэхээр  энэ алдааг засах нь Үндсэн хуулийг өөрчлөхөөс эхлэх ёстой. Үүнийг засах хариуцлага эрх барьж байгаа намын дарга дээр, дараагийн Ерөнхийлөгч дээр л ирж байна гэсэн үг. Нэг үгээр хэлбэл, дараагийн Ерөнхийлөгч өөрт ирэх эрх мэдлээсээ татгалзах хэрэгтэй болох юм.

-Анх удаа Ерөнхийлөгчөөр сонгогдож байгаа хүн эрх мэдлээсээ татгалзана гэж итгэхэд бэрх л байна. Тэгэхээр өнөөдрийн үнэмлэхүй олонх Үндсэн хуулийг өөрчлөх нь юу л бол. Харин ч танай намд Үндсэн хуулийг өөрчлөх боломж, цаг нөхцөл нь бүрдсэн байсан юм биш үү?

-Үнэхээр,  бид тэр боломжийг ашиглаж чадаагүй. Харин одоо бол эрх барьж байгаа намын даргын хувьд М.Энхболд дарга дээр маш том сорилт ирэх болов уу гэж харж байна. Ер нь бол нэг удаа Ерөнхийлөгчөөр сонгогдож байгаа хүн Үндсэн хуулийг барагтай бол өөрчилдөггүй.

-Үндсэн хуулийн өөрчлөлтөөр  УИХ, Засгийн газраас хоёр ч ажлын хэсэг байгуулсан. Шинэ Үндсэн хуулийг батлалцсан хүний  хувьд тэдэнд хэлж, зөвлөх юу байна?

-Үндсэн хуулийн өөрчлөлт дээр хүмүүсийг намчирхалгүйгээр ажиллуулах ёстой л доо. Үндсэн хууль бол ард түмний зөвшилцлийн бөгөөд эвлэрлийн гол баримт бичиг байх ёстой гэж би хувьдаа үздэг. Ингэж байж бид хөгжинө. Өнгөрсөн 25 жилийг харья. П.Жасрай гуайн засаг дөрвөн жил, Н.Энхбаярын засаг дөрвөн жил болсон. Бусад нь дунджаар 1.4 жил засгийн эрх барьсан гэсэн үг. Монгол Улсын хөгжлийн тухай асуудал үнэхээр хүнд болсон байгаа биз дээ. Аль ч улсын хөгжлийн үндэс нь сонгодог тогтолцоон дээр суурилсан улс төрийн тогтвортой байдал, төрийн залгамж халаа. Тухайн улс орны хөгжлийг хэмждэг хэмжүүр нь.  Гэтэл бид яаж байна. 2004, 2008 оны сонгууль бол Монгол Улсын хувьд эрүүл сонголт болсон. 2008 онд С.Баяр Ерөнхий сайд манай намыг засагтаа урьсныг би маш алсын хараатай сонголт гэж үздэг. Магадгүй тухайн шийдвэр намынхандаа таалагдаагүй байж болно. Өөрөөр хэлбэл, Монгол Улс гурван сая хүн амтай. Хорин хэдэн намтай. Ингээд талцаад байвал хүний хүчин зүйл чинь хүрэхгүй. Маш олон хүний баялаг туршлагыг эргээд ашиглах ёстой. Би энэ удаагийн Засгийн газарт давуу тал байна гэж харж байгаа. Яагаад гэвэл С.Баяр Ерөнхий сайдыг Англид, М.Энхсайхан Ерөнхий сайдыг Шведэд Элчин сайдаар явуулж байна. Ерөнхий сайд байсан, баялаг туршлагатай хүмүүсийг нам харгалзахгүй төрийн ажилд авна гэдэг маш зөв шийдвэр. Үнэндээ Ерөнхий сайд байсан Н.Алтанхуяг, Ч.Сайханбилэг, Р.Амаржаргал нар гудамжинд байж болохгүй л байхгүй юу. Ажлын туршлагатай, энергитэй, потенциалтай ийм хүмүүсээ л  Монгол Улс ашиглах  ёстой.

1992 он бол хүмүүс хаанаас л бол хаанаас мэдээлэл авдаг, мэдээлэл нь гар дор бэлэн байдаг үе биш байсан. Тиймээс 1992 оны Үндсэн хуулийг шүүмжлээд байх шаардлагагүй. Харин 25 жилийн дараа олж авсан мэдээлэл, туршлага дээрээ суурилаад, хөгжлийн шинэ төлөвтэйгөө уялдуулаад өөрчлөх ёстой юм гэсэн байр суурин дээр очих ёстой.

-Үндсэн хуулийг 76 хүн өөрчлөх эрхгүй. Тиймээс ард түмнээс санал асуух ёстой гэсэн зарчмыг зарим улстөрч, судлаач гаргаж тавьдаг. Нөгөө талдаа ард түмнээс санал асуух шаардлагагүй гэх парламентын гишүүд цөөнгүй байна. Ингэхэд аль нь зөв юм бэ?

-Хоёр талтай асуудал. Өөрөөр хэлбэл, Үндсэн хуульд өөрчлөлт оруулахдаа ард нийтээс чиглэл авах уу, эсвэл ард нийтийн санал асуулгаар Үндсэн хуульд өөрчлөлт оруулах уу гэсэн хоёр өөр ойлголт. Би бол ард нийтийн санал асуулгаар Үндсэн хуульд өөрчлөлт оруулж болохгүй гэж үздэг. Тэгвэл парламентын утга алдагдана. Харин ийм чиглэлээр өөрчлөлт оруулах гэж байна гэж ард түмнээсээ асуух ёстой. Хуулийг төгс төгөлдөр болгоё гэвэл олон хүн хийдэггүй юм. Цөөн тооны мэргэжилтнүүд, улс төр судлаачид, улстөрчид сууж байгаад бодож боловсруулж, дуустал нь хийдэг зүйл л дээ.

-Монголд парламентын засаглал хэрэгжсэн 25 жилийн хугацаанд засаглалын хямрал нүүрлэсэн. Яг энэ шалтгаанаар олон толгойтой төр засагтай байснаас ганц толгойтой байвал дээр гэсэн хандлага нийгэмд бий болж байна. Ер нь Монгол парламентын засаглалтай байсан нь дээр үү, Ерөнхийлөгчийн засаглалтай байх нь тохиромжтой юу?

-Бид шинэ дугуй зохиогоод байх хэрэггүй л дээ. Үнэхээр парламентын сонгодог жишээнээс суралцъя гэвэл Англи, Герман, Япон, Австрали, Канад байна. Тэдний хамгийн сайн загварыг аваад л цаашаа явах хэрэгтэй. Шинэ Үндсэн хуулийг боловсруулах явцад бид АНУ-ын Ерөнхийлөгчийн засаглалыг ч судалсан, Германы парламентын засаглалыг ч судалсан, дээр нь социалист уламжлалаа аваад үлдчихсэн. Тэр нь биднийг маш хүнд нөхцөл байдал руу оруулж байна. Гэхдээ 1992 он бол хүмүүс хаанаас л бол хаанаас мэдээлэл авдаг, мэдээлэл нь гар дор бэлэн байдаг үе биш байсан. Тиймээс 1992 оны Үндсэн хуулийг шүүмжлээд байх шаардлагагүй. Харин 25 жилийн дараа олж авсан мэдээлэл, туршлага дээрээ суурилаад, хөгжлийн шинэ төлөвтэйгөө уялдуулаад өөрчлөх ёстой юм гэсэн байр суурин дээр очих ёстой. Би бол парламентын засаглалтай улсыг дэмждэг. Анхны ардчилсан Үндсэн хуулийг батлахдаа Ардын Их Хурал, Улсын Бага Хурал хоёулаа энэ асуудлыг маш их ярьсан. Монгол Улсын газар зүйн байрлал өөрөө их өвөрмөц. Дэлхийн хоёр том гүрний дунд оршдог. Манай урд хойд хөрш маань дэлхийн хоёр том армитай, цөмийн зэвсэгтэй. Хүнийх нь тоо маш их, эдийн засгийн хүчин чадал нь асар том. Тэгэхээр түүхэн онцлогоосоо харахад нэг хүнээр удирдуулбал, нэг хүнд нөлөөлөх гадны нөлөөлөл нь их байдаг юм байна гэж үзсэн. Тиймээс Монголын өөрийнх нь дархлаа бол хамтын шийдвэр гаргадаг парламентын засаглал дээр суурилах ёстой гэсэн зарчим дээр үндэслэн энэ тогтолцоог сонгож авсан юм. Харамсалтай нь, үүнийгээ буруу хэрэгжүүлж байна гэдгээ одоо хүртэл ойлгохгүй яваад байгаа хэрэг. Манай Үндсэн хууль болон Үндсэн хуулийг дагалдаж гарсан органик хуулиуд намын манлайлал, гүйцэтгэх засаглалын манлайллыг нэг хүн, түүний багт олгох боломжийг өгөхгүй байна л даа.

-Монголын хууль батлах, бодлого боловсруулах хоёр субъектыг аваад үзэхэд Засгийн газар нь парламентынхаа дээр гараад суучихсан ч юм шиг дүр зураг харагддаг. Эсвэл парламент нь засгийнхаа бүх ажил хуруу, хошуугаа дүрдэг явдал хэвийн үзэгдэл болсон. Энэ бас л Үндсэн хуулийг гажиг уу?

-Тийм, 1996 онд Ардчилсан хүчин 50 суудалтай байсан хэрнээ дөрвөн засгийг сольсон байдаг. Тиймээс манай гүйцэтгэх засаглал ч, хууль батлагчид нь ч, парламентын сонгодог тогтолцоотой улсын жишгээр ажиллаж чадахгүй байгаа. Энэ засгийн газар ч, өмнөх засгийн газрууд ч тийм байсан. Засгийн газар бол парламентынхаа дээр гарах тухай ойлголт хэзээ ч байгаагүй. Харин ч эсрэгээрээ улс төрийн болон гүйцэтгэх засаглалын манлайлал болж явах ёстой энэ институц чинь  парламентаасаа бүрэн хамааралтай ажиллаж ирсэн. Одоо л  үүнийгээ  засах  шаардлагатай байна.

-Тэгэхээр парламентаа тараах хэмжээний эрх мэдэлтэй, танхимаа өөрөө бүрдүүлдэг Ерөнхий сайдтай болох ёстой гэсэн үг үү?

-Бид мөн чанарыг олж харахгүй зөвхөн өнгөц хэсгийг нь олон жил ярилаа. Засгийн газар яагаад сонгодог парламенттай улсын жишгээр ажиллаж чадахгүй байна вэ гэдгээ олж харахаас илүү, зөвхөн тогтворжуулах тухай л яриад байдаг.  Монгол Улсын Засгийн газар ямар тохиолдолд тогтвортой байдаг вэ гэвэл нэг нам үнэмлэхүй олонх болсон тохиолдолд л тогтвортой байдаг. 2000 онд хэрэвзээ Үндсэн хуулийн долоон өөрчлөлтийг оруулж ирээгүй бол одоогийн Засгийн газар ч тогтвортой ажиллах уу, үгүй юу гэдгийг хэлэхэд хэцүү байсан. Тэгэхээр бидний Үндсэн хуульд өөрчлөлт хийх хамгийн гол зорилго нь парламентаа тараах эрх мэдэлтэй, танхимаа өөрөө бүрдүүлдэг Ерөнхий сайдтай л болох. Ерөнхийлөгч, спикер хоёрт өөрт нь тохирсон үндсэн үүрэг байгаа шүү дээ.

МОНГОЛ ЖИЖИГХЭН ХҮРЭЭНДЭЭ ЭРГЭЛДЭЖ БАЙНА

-УИХ-ын сонгуулиар МАН үнэмлэхүй олонх болсон. Таны хувьд мэргэжлийн засаг байгуулагдаж чадсан гэж бодож байна уу?

-Энэ засгийг шүүмжлэх сонирхол алга. Шүүмжлэх хүн олон байгаа байх. Харин би төр улс, ирээдүй хойчийнхоо төлөө санаа тавьж байгаагийн хувьд аль ч засгийн үед бид хүнээ хайрлаж чадсангүй гэж дүгнэж сууна.

-Сонирхолтой л юм, гэхдээ ямар шалтгаанаар хүнээ хайрлаж чадаагүй гэж?

-Яагаад гэвэл намын харьяаллаар төрийн албаныхныг халдаг, сольдог явдал арай дэндүү газар авч байна. Ардчилсан намынхан бид ч үүнд буруутай. 2012 онд манайхан засаг авангуутаа л төрийн албыг халж, сольж эхэлсэн. Одоо МАН ч ялгаагүй АН-ын гэсэн болгоныг халж байна. Арай гэж бүрдүүлж эхэлсэн мерит зарчим буюу хүний чадал дээр суурилсан тогтолцоогоо бид 2012 онд ч хайрласангүй, 2016 онд ч хайрласангүй. Магадгүй улс төрийн намынхаа хувьд, намынхаа төлөө зүтгэсэн хүмүүсээ ажил албатай болгож байгаа нь зөв мэт боловч улс орныхоо хувьд бүхлээр хараад үзэхээр маш их потенциалаа бид алдаж байна гэсэн үг. Гүйцэтгэх засаглалын гол тулгуур нь мундаг улстөрч, удирдагчаасаа гадна мэргэшсэн төрийн алба, албан хаагч дээр тогтдог. Энэ хүмүүс л төрийн ажлын голыг авч явдаг. Улс төрийн шийдвэр гаргадаг хүмүүс бол яах вэ, ирж л байдаг, явж л байдаг. Тэглээ гээд төрийн тэр механизм чинь бүрэн бүтэн ажиллаж байх ёстой юм. Гэтэл бид дөрвөн жилээр ирээд буцдаг улстөрчидтэйгөө хамт төрийн албаа бүхэл бүтэн системээр нь сольж байна. Мэдээж, шинээр төрд орсон хүмүүс уламжлалыг ойлгож чадахгүй, хуримтлуулсан туршлага байхгүй. Энэ маягаар цаашаа явах юм бол Монгол Улс дөрвөн жил болгон цоо шинээр бодлогоо эхэлнэ. Дөрвөн жил болгон суралцана, дөрвөн жил болгон алдаагаа давтана гэсэн үг. Энэ л надад эмгэнэлтэй санагддаг. Тэгэхээр улс төрийн гол хоёр нам нь үүнийг хоорондоо зөвшилцөөд шийдмээр байна. Аль намын угшилтай байх нь хамаагүй, аль намын үед ажилд орсон нь хамаагүй төрийн тогтвортой байдлыг хангахын тулд мэргэшсэн чадварлаг хүмүүсээ авч үлдэх хэрэгтэй шүү дээ.

-Монголд нам дагасан хүмүүс нь ажилтай, албатай явдаг болсон юм биш үү. Яг үнэндээ ийм тогтолцоог бий болоход Ардчилсан нам ч, МАН ч адилхан буруутай. Та өмнөх засагт Засгийн газрын Хэрэг эрхлэх газрын даргаар ажиллаж байсан.  Яагаад тэр үедээ энэ алдааг засч болоогүй гэж?

-Намын гишүүд энэ намд гавьяа байгуулсан, надад ажил өгөх ёстой гэсэн зарчмаар ханддаг нь үнэн л дээ. Гэхдээ үүнийг давж гарах хэрэгтэй. Сонгуулийн дараа хүмүүстэй уулзахад миний мэддэг, таньдаг төрийн албаны туршлагатай олон хүн ажлаасаа халагдсан байна лээ. 2012 онд Ардчилсан намынхан энэ алдааг гаргасан. Тухайн үед би сануулж зөвлөж л байсан. Би ЗГХЭГ-ын дарга байхдаа ч, өмнө нь дөрвөн жил Сангийн сайд хийхдээ ч мерит зарчмыг гол болгож, нэг ч хүнийг ажлаас халж байгаагүй. Гол нь энэ бол ялсан намын алдааны тухай ярихаас илүү нөгөө л Үндсэн хуулийн зарчмын тухай ярих хэрэгтэй асуудал юм.

Үндсэн хуулиндаа үүнийгээ бид баталгаажуулж өгвөл ялсан нам гарч ирээд дураараа дургидаг явдал байхгүй болно гэсэн үг. Өнөөдөр бид ялсан юм чинь гээд аль ч нам дураараа дургидаг.  Гэхдээ улс орны хөгжлийг маш ихээр хойш нь чангааж байна. Тиймээс Үндсэн хуулийг өөрчлөх ёстой, намын хуулийг өөрчлөх хэрэгтэй, төрийн албаны шинэтгэлийг хийх шаардлагатай. Ийм л хүсэл зорилго байна.

-Дэлхий улам даяарчлагдаж байна. Гэтэл монголчууд бид намаараа талцаад, дотроо хэрэлдээд, өөр хоорондоо “байлдаад” нөгөө л тамын тогоондоо амьдарсан хэвээрээ байна. Бид яаж хөгжих ёстой юм бэ. Та улс төрд олон жил явсан, төр засгийн том албыг хашиж явсны хувьд үүнийг яаж харж байна?

-Улстөрчдийн хувьд өнөөдөр ийм том даяарчлагдсан нийгэмд яаж өндөр хөгжилтэй, биеэ даасан, тусгаар тогтносон Монгол Улсыг авч үлдэх вэ гэдгээ байнга л бодох ёстой. Бид өнөөдөр жижигхэн хүрээндээ эргэлдээд байна л даа. Монголын эдийн засаг 10-хан тэрбум америк доллар. Харамсалтай нь, энэ 10 тэрбум доллар дээрээ бид бүгдээрээ зодолдоод амьдраад байдаг. Дээшилж, дэвжсэн ч зүйлгүй. Гэтэл дэлхий чинь бидэнд аль хэдийнэ үүдээ нээчихсэн. Дэлхийн хоёр номерын эдийн засаг урд байна. Ард дэлхийн 10-т ордог эдийн засаг байна. Япон гээд дэлхийд 3-т ордог эдийн засаг бидэнтэй хамтрах сонирхолтой байна. Энэтхэг, АНУ байна. Энэ том эдийн засаг руу бидний хэн нь ч гарах боломж нээлттэй байгаа шүү дээ. Уг нь монголчууд дэлхийн том эдийн засаг руу гарахыг хүсч байгаа нэгнийгээ дэмжээд л явах ёстой л доо.

Бидэнд Кёкүшюзан шиг эхлээд замыг маань нээгээд өгдөг хүн хэрэгтэй. Асашёорюү шиг аварга болдог хүн хэрэгтэй. Цаашлаад Хакүхо шиг бүх рекордыг нь эвддэг хүн хэрэгтэй.

Ийм эрсдэл хийж чаддаг, өөртөө итгэх итгэл найдварыг бусдад бий болгодог хүмүүсээ дэмжих ёстой юм л даа. АНУ руу гардаг, Солонгос руу гардаг, Хятад руу бизнес хийдэг. Ийм хүмүүс бидэнд хэрэгтэй. Сэтгэлгээний хувьд бид маш их хувьсгал хийх цаг болжээ. Д.Эрдэнэбилэг гэдэг хүн байна, хүмүүс түүнийг сайн муугаар нь дууддаг. Гэтэл тэр хүн хэний ч хийж чадаагүй хоёр зүйлийг хийсэн. Худалдаа хөгжлийн банкийг  гадаадынхнаас авчихсан, Эрдэнэтийг оросуудаас авчихлаа. Одоо монголчууд УБТЗ-ын тавин хувийг авмаар байна шүү дээ. Би энэ хүний сайн мууг мэдэхгүй. Гэхдээ түүнд байгаа үндэсний хэмжээний бизнесийн хэлцэл хийж чаддаг чадварыг  нь бид үнэлэх хэрэгтэй гэж бодож байна. Ц.Баатарсайханыг хар. Японд сурсан мэдлэгээ ашиглаад Японы хөрөнгө оруулалтыг татаад амжилттай бизнес хийж байна. Гачууртын Л.Чинбат байна. Алтнаас олсон хөрөнгөө органик хөдөө аж ахуйн үйлдвэрлэл рүү хийж байна. Мэдээж таалагдахгүй зүйл байгаа л байх. Гэхдээ тэд том баялаг бүтээж байна. Ж.Оджаргалыг бас хар. Шинэ юмны төлөө зүтгэж, бүтээж чаддаг, оюуны чадавхтай багийг бий болголоо. Бид ийм хүмүүсээсээ суралцах ёстой юм. Түүнээс бусдыг адалдаг, муулдаг, түүгээрээ амиа тэжээдэг хүмүүсийг өөгшүүлсэн нийгмийг бид бүтээж болохгүй. Бусдаасаа жаахан илүү яваа нэгнээ дайрдаг энэ системээр бид хөгжиж чадахгүй л дээ.

“ОЮУТОЛГОЙ” БОЛ ҮНДЭСНИЙ  АЮУЛГҮЙ БАЙДЛЫГ ЭДИЙН ЗАСГИЙН АРГААР БАТАЛГААЖУУЛЖ ЧАДСАН МАШ ТОМ ТӨСӨЛ

-Таны судалгааны нэг хэсэг чинь том төслийн жижиг эдийн засаг дахь нөлөөлөл гэсэн үү. Тэгвэл “Тавантолгой”, “Оюутолгой” Монголын эдийн засагт яаж нөлөөлөхөөр байна?

-Төр засаг жижиг, дунд үйлдвэрийг бий болгоно гээд төсвөөс баахан зээл тусламж өгөөд л байдаг. Гэтэл жижиг, дунд үйлдвэрүүд чинь яаж хөгждөг гээч.

-Яаж?

-Том төслүүдийг дагаж хөгждөг юм. Нэг том төсөл өөрөө хэдэн мянган жижиг төслийг тэжээж амьдардаг. Оюутолгой ашигтай ажиллах үед эрчим хүч, ус, тээвэрлэлт, авто зам, ханган нийлүүлэлт, барилга гээд маш их хэмжээний ажлын  байр бий болно. Үүнийг л хүмүүс ойлгох хэрэгтэй. Түүнээс энэ том бүтээн байгуулалтыг хэн нэгэн хүн хувьчлаад авчлаа гэж ойлгодог, атаархдаг байж болохгүй л дээ. Жак Ма өнгөрсөн намар Монголд ирсэн. Түүний хэлсэн үгийг санаж байгаа биз дээ. Саяас дээш доллартай хүн толгойны өвчтэй болно. Тэрбум доллартай хүн бол тэр мөнгө өөрийнх нь биш, ард түмний итгэлийн мөнгө. Тэгэхээр тэрбум доллартай хүн улстөрчдөөс илүү улс орныхоо төлөө санаа зовдог гэж хэлж. Яагаад гэвэл тэр хүний үйлдвэрүүд ажлын байр бий болгож байна, олон мянган айл авч явж байна.  Манайхан болохоор тэр хүний халаасан дахь мөнгийг л тоолоод байдаг.  Нөлөөллийг нь олж харж чадахгүй байна.

Дээрээс нь дэлхий маш хурдан өөрчлөгдөж байна. Бидний мэддэг уламжлалт эдийн засаг чинь үндсэндээ бараг алга болох гэж байна. Ийм нөхцөл байдалд улс орны хөгжлийн бодлого яаж зангидагдаж явах юм бэ гэдгээ бид бодох цаг болсон.

-Тэгвэл таныхаар ийм нөхцөл байдалд улс орны хөгжлийн бодлого яаж зангидагдаж явах ёстой юм бэ?

Монголынхоо жижиг зах зээл дээр хэн нэгэнтэй барьцах, өрсөлдөх хэрэггүй л дээ. Дэлхийн эдийн засагт аргыг олвол ашиглаж болох маш их хөрөнгө байна.

-Өнгөрсөн 40 жилд “internet of information” буюу мэдээллийн интернэтийн орчинд амьдарч байсан. Одоо таваас арван жилийн дотор “internet of things” буюу эд зүйлсийн интернэт орчин руу шилжих болно. Түүний дараа “internet of value” буюу үнэ цэнийн интернэт орчин руу орох болно. Тэр нь төрийн үйл ажиллагаа, санхүүгийн системийг бүхэлд нь өөрчилнө. Төр жижигхэн болно. Хүмүүс төвлөрсөн том системээс хамаарахаа болино, биеэ даасан тоглогч нар болно. Ийм орчинд Монгол Улс өөрөө яаж хөгжих юм бэ гэсэн бодлогын судалгаагаа хийж эхэлсэн байх ёстой л доо. Энэ судалгаа руу л бид маш их хүчээ зарцуулах хэрэгтэй. Намайг 2001 онд АНУ-д сурахаар очиход Харвардын их сургуулийн хандивын эндаумент сан нь найман тэрбум америк доллар байсан. Тэр үед манай улсын эдийн засаг нэг тэрбум ам.доллар байсан. Монгол Улсын эдийн засгаас найм дахин их, долоон тэрбум доллараар илүү. Би тухайн үед гайхаж  байсан юм. Гэтэл сая намайг очоод үзэхэд Харвардын хандивын сан 35 тэрбум америк доллар. Манай эдийн засаг арван тэрбум. Харьцуулах юм бол манай эдийн засаг 10 дахин, есөн тэрбум ам. доллараар өссөн байна. Харвардынх нь зургаа дахин буюу 27 тэрбумаар өссөн байна. Манайх бол материаллаг баялаг үйлдвэрлэдэг эдийн засаг шүү дээ. Гэтэл Харвардынх болохоор оюутны сургалтын төлбөр, хандивын мөнгөө хөрөнгийн зах зээл рүү оруулаад өсгөж байна. Өөрөөр хэлбэл, тэд мөнгөөр мөнгийг бий болгож чадаж байна. Гэтэл энэ 15 жилд бид нэг ч тийм оролдлого хийгээгүй. Мөнгөөр мөнгө бий болгохоо байг гэхэд ядахдаа л хуримтлал бий болгож чадсангүй. Ер нь  Монголынхоо жижиг зах зээл дээр хэн нэгэнтэй барьцах, өрсөлдөх хэрэггүй л дээ. Дэлхийн эдийн засагт аргыг олвол ашиглаж болох маш их хөрөнгө байна. Тийм учраас Монгол Улс тэр мөнгөн дээр нь тоглолт хийх ёстой гэсэн миний хувь хүний зарчим байдаг.

-Өнөөдөр бол та хамгийн “муу” хүн болчихоод байгаа. Амтай болгоны таныг шүүмжлэх болсон. С.Баярцогт гэж Оюутолгойн мөнгийг оффшорт аваачихаад нуучихсан, адгийн авлигачаар  тодруулах гэсэн оролдлого сүүлийн хоёр жил маш хүчтэй явагдлаа ?

-Хүмүүс хүнийг харлуулахдаа гарамгай юм байна гэдгийг би сүүлийн үед ухаарч байгаа шүү /инээв/. Ер нь хүмүүс юмыг их амархан мартдаг юм байна. Сүхбаатар, Чойбалсан нарын бунхан, Самбуу гуайн шарилыг зөөгөөд оронд нь Чингис хааны хөшөө цогцолбор барина гээд тухайн үедээ багагүй хэл аман дундуур эрсдэл хийгээд л дайрсан. Би чадсан. Намайг Сангийн сайд болох үед эдийн засгийн хямрал нүүрлэсэн байсан. ОУВС болон бусад улс орнуудтай хэлэлцээр хийгээд 18 сарын “Стэнд бай” хөтөлбөрийг хэрэгжүүлж, амжилттай давж гарсан. Дараа нь Оюутолгойн хэлэлцээрийг хийсэн. Хувь улстөрчийн хувьд маш их эрсдэлтэй алхмууд байсан байх. Байнга муу хэлүүлнэ. Нэр төрөөрөө хохироод л дуусдаг. Гэхдээ эргээд энэ бол улс оронд хөгжил авчирна. Би үүнд итгэлтэй, үүгээрээ ч бахархдаг. Үүнийг хийсэн хүмүүсийг Монголын төр, ард түмэн үнэлэх цаг ирнэ. Дараа нь Оросын өрийг тэглэх хэлэлцээрт орсон. ҮАБЗ-өөс чи 70 хувийг нь буулгаад 30 хувь дээр нь төлбөр тооцоо хийгээд ирвэл Монголд ашигтай шүү гэж захиж байсан юм. Би 97.8 хувийг нь хөнгөлөөд, 2.2 хувийг төлөх шийдвэр гаргуулаад ирсэн. Ноднин жил өргүй болсон. Энэ бол хувь улстөрчийн хувьд эрсдэл байж болох юм.

Улс орныхоо хөгжил дэвшлийн төлөө хувь улстөрчийнхөө нэр төрөөрөө эрсдэл хийх чадвартай байх ёстой гэдэг бол миний зарчим юм. Миний хувьд хувьцааны бизнес хийвэл өсгөж чадна гээд хэдэн найз нөхөдтэйгөө нийлээд оффшор компани байгуулж байсан. Тэр асуудлаар одоо хүртэл намайг баалдаг л даа. Харин өнөөдөр би төр засгийн ажлаас хол байна. Дахиад ийм эрсдэл хийвэл амжилт олж чадна гэдэгтээ итгэлтэй байгаа.

МӨНГӨ БОЛ МӨРТЭЙ. АЛГА БОЛДОГГҮЙ Л БАЙХГҮЙ ЮУ!

-Яагаад заавал оффшорт данс нээсэн юм бэ. Та тэр дансыг нээгээгүй бол намын дарга, Ерөнхий сайд болох байсан гэдэг. Одоо та харамсдаг уу?

-Оффшор бол маш муухай зүйл гэж хүмүүс улс төрийн зорилгоор харлуулаад байгаа л даа. Уг нь бол оффшор чинь татварын хөнгөлөлтийн л асуудал. Дэлхий дээр олон улс орон хэрэглэдэг. Хөрөнгө татахын тулд оффшорт компани нээх нь байдаг л үзэгдэл. Ямар нэгэн байдлаар гадаадад бизнес хийх гэж байгаа хүн оффшорт бүртгүүлэхээс өөр аргагүй. Тэгэхгүй бол хоёр удаа татвар төлнө. Эдийн засгийн хувьд бодоод үзэхэд л хүндрэлтэй байгаа биз дээ. Би 2008 оны тавдугаар сарын 29-нд оффшорт компани бүртгүүлж байсан юм. Тэр үед манай нам цөөнх болчихсон. Гэртээ хөлөө хугалаад хэвтэж байхдаа юу эсийг бодох билээ. Тэгээд найз нартайгаа яриад мөнгө зээлээд оффшорт компани байгуулсан. Энэ нь хуулиар тухайн үед ч, одоо ч нээлттэй. Тиймээс хууль зөрчсөн асуудал байгаагүй, одоо ч байхгүй.

-Оффшорын тухай хуулийн төсөл УИХ дээр хэлэлцэгдэж байгаа. Ийм хууль батлах нь зөв үү?

-Ер нь төрийн өндөр албан тушаалтнуудад оффшорт компани эзэмших талаар хязгаарлалт хийх хууль эрх зүйн орчинтой болох нь зүйтэй.

-Таныг гадаадад байх хойгуур данснаас чинь илэрсэн гэх 9.2 сая долларын асуудал босч ирсэн. Хоёр эмэгтэй Швейцарь яваад олж ирсэн баримтыг харсан уу. Тэр баримтыг талаар та юу хэлмээр байна?

-Хүн болгонд хардах эрх байгаа. Гэвч гүтгэж болохгүй л дээ. Мэдээж хэрэг, хар багаасаа улс төрд хөл тавьсан, Оюутолгой гэдэг том төслийг хөдөлгөхөд оролцсон энэ нөхөр яавч зүгээр байгаагүй гэсэн хардлага яваад л байгаа. Баярцогт заавал нэг юм авсан гэж хардаад байна. Энэ бол бидний сэтгэлгээний хоцрогдол, гажуудал юм. Намайг байхгүй хойгуур хоёр эмэгтэй хэвлэлийнхэнд хандаж, баримт гаргаж үзүүлээд, намайг шалгаж мөрдөж байгаа гэсэн юм байна лээ. Би өөрөө олж хараагүй л дээ, хүмүүсээс л авсан мэдээлэл. Би тэр хоёр эмэгтэйг буруутгамааргүй байна. Магадгүй өөрсдийгөө маш зөв зүйл хийж байна гэж итгэж байхыг үгүйсгэхгүй. Гол нь энэ хоёр эмэгтэйг хэсэг нөхөд улс төрийн зорилгоор ашиглаж байна уу гэж харж байгаа. Эсвэл гадны хүмүүс ашиглаж байхыг үгүйсгэхгүй. Би бас хардаж байна ш дээ (инээв).

-Магадгүй л юм. Монголчууд нэг сэдвээр бие биеэ намнадаг технологи улс төрд бүр “трэнд” болсон л доо. Үнэндээ ч тэр хоёрын гаргаж ирсэн баримт, “үнэн, худал” гэсэн талцлыг  нийгэмд бий болгочихлоо. Таны дансанд үнэхээр 9.2 сая доллар байсан юм уу?

Бүх талаараа хариуцлагаа хүлээчихээд байхад энэ асуудлыг байн, байн дэвэргээд ард түмнийг турхираад байгаа шалтгааныг нь зарим нөхдүүд намайг хэтэрхий үнэлээд байдаг юм уу эсвэл энэ намын дарга болчихно гэж болгомжлоод байдаг юм уу гэж харж сууна.

-Тэдний гаргаж үзүүлсэн баримтууд гээд байгаа цаас бүгд хуурамч. Яагаад хуурамч вэ гэвэл аль ч улсын банк заавал хоёр гарын үсэгтэй тодорхойлт гаргаж өгдөг. Банк хоорондын харилцааны журам угаасаа тийм. Би тэр оффшорын асуудал босч ирэхэд дотроо бодож байсан л даа. Намайг хичнээн тайлбарлаад зарим хүн Оюутолгойтой хардсан хэвээрээ байх биз гээд. Тиймээс “Credit Suisse” банкны хуулийн газраас нь тодорхойлт гаргуулж авсан юм. Өөрөөр хэлбэл, тэр данс руу нэг л удаа мөнгө орсон. Тэр нь 2008 оны есдүгээр сарын 30-нд орж ирсэн гэдгийг баталгаажуулсан баримт. Би нэг зүйлийг гайхдаг. Хүмүүсийг жаахан мартагнуулж байгаад нөгөө асуудлаа эргэж сөхөхдөө шаал өөрөөр яриад эхэлдэг, тийм нэг хар технологи Монголд яваад байна. Энэ асуудлаар дахин дахин шалгуулахад айгаад сандраад байх юм алга. Би гэмт хэрэг үйлдээгүй. Авлига авсан, мөнгө угаасан асуудал байхгүй. Үндэслэлгүй хөрөнгөжсөн явдал байхгүй. Албан тушаалаа ашиглаж бусдыг болон улсыг хохироосон асуудалгүй. Миний хувьд нэг л алдаа гаргасан. Тэр нь хөрөнгө орлогодоо л тэр дансаа мэдүүлээгүй явдал. Үүнийхээ төлөө ёс зүйн хариуцлага хүлээгээд албан тушаалаасаа огцорсон. Дараа нь сонгогчдынхоо итгэлийг авч чадаагүй.

Бүх талаараа хариуцлагаа хүлээчихээд байхад энэ асуудлыг байн, байн дэвэргээд ард түмнийг турхираад байгаа шалтгааныг нь зарим нөхдүүд намайг хэтэрхий үнэлээд байдаг юм уу эсвэл энэ намын дарга болчихно гэж болгомжлоод байдаг юм уу бүү мэд.

Нөгөө талаасаа энэ нөхөр Оюутолгойн гэрээг хийхэд маш идэвхтэй оролцсон болохоор Баярцогтыг харлуулах замаар Оюутолгойн бүтээн байгуулалтыг харлуулья гэсэн зохион байгуулалттай ажиллагаа байхыг үгүйсгэхгүй.

-Оюутолгойн гэрээ зурагдаад найман жил боллоо. Эргээд харахад энэ гэрээг хэрэггүй хийжээ гэдэг сэтгэгдэл төрж байсан уу. Үргэлж л таныг Оюутолгойтой хардаж, хэвлэлээр баалдаг болохоор асууж байна л даа?

-Оюутолгой бол Монголын эдийн засгийн амин чухал хөдөлгүүр. Оюутолгойн гэрээ бол маш сайн хийгдсэн. Би өөрөө хийсэн учраас хэлж байгаа юм биш. Гэрээ хийсний дараа ОУВС, судалгааны тинк танк, хөндлөнгийн шинжээчид маш олон хүмүүс энэ гэрээн дээр судалгаа хийсэн байдаг. Тэр судалгаа болгон дээр хууль, эрх зүйн орчиндоо маш сайн хийгдсэн гэрээ байна гэж дүгнэсэн. Үе үеийн монголчууд энэ төслийн үр өгөөжийг мэдэрнэ ээ. Оюутолгойг зөвхөн мөнгө гэж харахаас гадна бас мөнгөөр илэрхийлж болохгүй маш том асуудал цаана нь явж буйг олж хараарай. Өөрөөр хэлбэл, гуравдагч орны хөрөнгө оруулалтыг татаж чадсанаараа Монгол Улсын үндэсний аюулгүй байдлыг эдийн засгийн аргаар баталгаажуулж чадсан маш том төсөл.  Дээрээс нь олон улсын маш сайн менежментийг Монголд оруулж ирж байгаа. Гадны хөрөнгө оруулалтыг Монгол руу татаж байгаа. Дэлхийн уул уурхайн салбарын номер хоёр компани “Рио-Тинто” Монголд хөрөнгө оруулалт хийж байна гэдэг өөрөө цэвэр уриа, сурталчилгаа болж байгаа юм. Үүнийг харлуулах гэж байгаа бол би тэр хүмүүсийг Монгол Улсын эсрэг үйл ажиллагаа явуулж байна гэж хэлнэ.

-Тавантолгой гэж хараалд идэгдсэн орд байна. Гэрээ хэлэлцээр ярьж эхлэнгүүт хэн нэгэн “эх оронч” дэвээд босоод ирдэг. Шинэ оны өмнө Ардчилсан Намын дарга З.Энхболд мэдэгдэл хийснийг сонссон л биз дээ. Тавантолгойг MCS-д өгөхөөр Ч.Сайханбилэг та хоёр үнэхээр “лоббидсон” юм уу?

-Дэлхий дээр нефтийн хэрэгцээний хязгаарлалт бий болж байна. Нефтийн үнэ унаж байна. Яг үүнтэй адил нүүрсний үнэ ч унана, нүүрсний хэрэгцээ ч багасна. Тухайн өндөр хэрэгцээтэй цаг үед нь баялгаа ашиглаж чадвал илүү өндөр үр өгөөжийг Монголын ард түмэн хүртэх боломжтой.

З.Энхболд над руу яагаад над руу дайрсныг мэдэхгүй. С.Баярцогт, Ч.Сайханбилэг хоёр Тавантолгойг MCS-д өгөх гээд байсан гэсэн тайлбарыг хэлсэн байна лээ. Би бол З.Энхболдыг хэтэрхий гэнэн, харалган байна гэж харж байна. Түүний энэ бодол яг үнэндээ манай намын ялагдлын үндэс болсон ш тээ.

Би З.Энхболдыг сайн мэднэ. ҮАБЗ дээр Ц.Элбэгдорж, Н.Алтанхуяг, З.Энхболд гурав суугаад Тавантолгойг ийм байдлаар хөдөлгөе гээд зарчмыг нь баталчихсан шүү дээ. Тэр зарчмын дагуу л дараагийн Засгийн  газар төслөө боловсруулаад ирсэн. Тэр үед би З.Энхболдоос асуусан юм. “Та нарын ҮАБЗ дээр ярьсны чинь дагуу бид төслөө боловсруулаад ирлээ, чи тэгээд яагаад эсэргүүцээд байгаа юм бэ” гэсэн чинь З.Энхболд “Тухайн үед би дан ганц УИХ-ын дарга байсан. Одоо бол намын дарга болсон. Тийм учраас улс төрийн асуудлаар энэ төслийг дэмжиж чадахгүй” гэж хэлсэн л дээ. Магадгүй З.Энхболд тэр үед сонгуулиа бодож байсан байж болно. Тэгэхдээ үр дүнг нь хар л даа. Манай нам навс ялагдсан шүү дээ. Тэгэхээр түүний хараа, гаргалгаа нь буруу байсан гэсэн үг. Тэгээд одоо Ч.Сайханбилэг бид хоёрыг Тавантолгойг нэг компанид өгөх гээд байсан юм шиг үлгэр зохиож яриад байгаа нь утгагүй л дээ.

-Ерөнхий сайд асан Ч.Сайханбилэг та хоёр найзууд. Ж.Оджаргалтай бас найзууд. Гэхдээ найз нөхдийн холбооноос өөрөөр MCS-тэй  ямар нэгэн сүлбээтэй асуудал байна уу?

-Би MCS-тэй ямар ч холбоогүй. Ж.Одтой хойно хамт сурч байсан, оюутан цагийн найзууд. Ж.Оджаргалтай хамт сагс тоглодог, үзэл бодол ойр. Бизнес эрхэлдэг, олны танил, нэр хүндтэй найзууд олонтой. Тэглээ гээд яах юм бэ, найз нөхдөөсөө татгалзах ёстой юу. Монголыг авч явж байгаа бизнесменүүд. Би харин ч тэдгээр хүмүүсээр бахархдаг.

-Оффшор компаниа найз нарынхаа хамтаар байгуулсан гэж өмнө нь мэдэгдэж байсан. Өнөөдрийн үйл явдлаас хараад би өөрийнхөө нэр дээр дэмий бүртгүүлж дээ гэж бодогдох үе байдаг уу. Ер нь яагаад заавал өөрийнхөө нэр дээр оффшор компани байгуулсан  юм бэ?

-Би чамд нэг зүйл хэлэх үү, мөнгө бол мөртэй. Алга болдоггүй л байхгүй юу. Авлига авах гэж байгаа бол хэзээ ч банкны дансаар, өөрийнхөө нэрээр авах хүн байх уу. Бүр гар хөлийн үсгээ зураад шүү. Хүмүүс чи тэр компаниа өөр хүний нэрээр байгуулчихгүй л гэж хэлдэг. Яах гэж. Би тэнд хууль бус, хулгайн мөнгө хийгээгүй. Надад итгээд өгсөн найз нарынхаа мөнгөөр эрсдэл хийж байгаа хүн өөрийнхөө нэр дээр л компани байгуулна биз дээ.  Сул хэвтэж байгаа хүний мөнгийг би хэзээ ч авахгүй. Ээж, аав маань намайг ингэж хүмүүжүүлсэн. Тэр тусмаа улсын мөнгийг авахгүй. Хөлсөө дуслуулж, толгойгоо ажиллуулаад байхад би үргэлж мөнгөтэй байж чадна. Герман суралцаж байхдаа би 20 мянган дойч маркийн төсөлтэй ирж байсан анхны оюутан. Би Оросд сурахдаа ч, Германд сурахдаа ч, АНУ-д сурахдаа ч тухайн улс болгоноос тэтгэлэг авч байсан. Хамгийн сүүлд АНУ-д сурахдаа 75 мянган долларын тэтгэлэг авч байсан юм. Үүнийг чинь зүгээр сууж байгаа хүнд өгчихдөггүй юм шүү дээ. Одоо ч гэсэн би сургуульд сурахдаа тэтгэлэг олно гэж бодож байгаа. Дэлхий дээр сул мөнгө маш их эргэлдэж байгаа. Бид зөв тайлбарлаад, аргыг нь зөв олох юм бол тэр их мөнгийг Монгол руу татах үүд нээгдсэн. Дэлхий дээр өдөрт 14.4 триллион ам. доллартай тэнцэх хэмжээний валютын арилжаа хийгддэг. Тэр арилжааны хоёр хувь нь л бодит эдийн засагтайгаа уялдсан. Үлдсэн 98 хувь нь хийсвэр наймаа. Дэлхий дээр өдөр болгон ийм боломжууд байна. Чи үнэхээр толгойгоо ажиллуулаад хөрөнгийн зах зээл дээр арилжаа наймаа хийх юм бол, хувьцааны бизнес, хөрөнгө оруулалт зөв хийх юм бол эрсдэлтэй ч гэсэн мөнгө олж болох боломж асар их байна.

“ЗУУН ЖИЛ АМЬДАР, ЗУУН ЖИЛ СУР” ГЭДЭГ БИЗ ДЭЭ

-Ардчилсан Намыг ялагдахаар алга болчихдог, ялахаар хүрээд ирдэг гэж С.Эрдэнэ гишүүн таныг буруутгасан байсан?

-Хүн үргэлжид суралцах ёстой гэж би боддог. Оросууд “Век живи, век учись” буюу  “Зуун жил амьдар, зуун жил сур” гэдэг биз дээ. Би шинэ юм руу тэмүүлдэг. Надад бололцоо гарсан үе болгонд би үргэлж сурна. Сурч, судалгаа хийж, улс орондоо тус болох маш их зүйл байна. Би АН-ыг ялагдах болгонд гадаад руу хаяж яваад байсан юм байхгүй. 2000 оны сонгуульд АН ялагдсан. Түүнээс өмнө би 1999 онд энэ сонгуульд оролцохгүй, явж суралцана гэдгээ албан ёсоор зарласан байсан. Хоёр жил сурсан. Тэр үед Ц.Элбэгдорж ч сурсан, Ч.Сайханбилэг ч сурсан, З.Энхболд ч сурсан. Олон хүн суралцсан. Би үүнийг зөв болсон гэж бодож байна. Эцсийн дүндээ Монгол Улс хожсон.

-Та одоо судалгаанаасаа өөр юу хийх гэж байна?

-Улс төрд байхаас илүү Үндсэн хуулийн мөн чанарыг олон хүнд ойлгуулаад эд юмсын интернэт, үнэ цэнийн интернэтийн үетэй яаж хөл нийлүүлэх вэ гэсэн судалгааг хийж байна. Үүнээс гадна би хөрөнгө оруулалтын сан байгуулна гэж бодож байгаа.

-Улс төрөөс явж байна гэсэн үг үү?

-Үгүй, үгүй. Боломж гарвал би улс төрд оролцоно. Улс төрөөс гадна бизнесийн боломж ч байна, шинжлэх ухаан техникийн боломжийг монголчууддаа таниулах ёстой. Энэ бол хувь хүнийхээ хувьд гүйцэтгэж байгаа миний үүрэг. Хүн ер нь яаж амьдарч байгаагаараа үлгэр бол гэдэг. Одоо намайг сурна гэхээр олон хүн гайхдаг. Гэхдээ үргэлж шинэ зүйл руу тэмүүлж байж л бид орчин үетэйгээ хөл нийлүүлэн алхана шүү дээ. Хийхээр бодож санаж, төлөвлөсөн зүйл маш их байна.

АРДЧИЛСАН НАМД ТӨДИЙГҮЙ, МОНГОЛ УЛСАД ЭВ НЭГДЭЛ, ОЙЛГОЛЦОЛ ХАМГИЙН ЧУХАЛ

-Та хэвлэлд нээлттэй хүн биш. Тэр тусмаа сонгуулиас хойш та нэг ч хэвлэлд ярилцлага өгөөгүй. Тиймээс танаас шууд асууя, Ардчилсан намын ялагдалд хэн буруутай вэ?

-Ерэн оноос хойшхи Ардчилсан намын ялагдал болгоныг дүгнээд үзэхэд бид эв нэгдэлгүй үедээ ялагддаг юм байна. Ардчилсан Нам хэзээ ялж байсан юм бэ гэвэл дандаа эв нэгдэлтэй байхдаа ялж байсан. Н.Алтанхуягийн Засгийн газрыг огцруулахад “Энэ бол манай ялагдлын эхлэл шүү” гэдгийг би сануулж байсан. Олонх байж өөрийнхөө Засгийн газрыг бид өөрсдөө л огцруулсан шүү дээ. Одоо тэгээд хүмүүсийг төөрөгдүүлээд энэ бол Ч.Сайханбилэг, С.Баярцогт хоёроос болсон гэж зарим нэг хүн тайлбарлах гэж оролдож байна л даа. Огцорсон хүн нь хүртэл өөрөө тэгж бодож байна. Хэн, хэн эсрэг санал өгсөн, хэн, хэн хуралдаа ирээгүй вэ гэдэг ил тод байсан ш тээ. Ямар ч хүн ойлгохоор тодорхой асуудал. Үүний дараа АН-ын дотор итгэлцэл байхгүй болсон. Аль болохоор фракцаараа талцаад ажлыг нь явуулахгүй байх, чөдөр тушаа болохыг л оролдож эхэлсэн. Дээр нь бидний эв нэгдэлгүйг нь далимдуулаад хов хутгадаг хүмүүс манай намд олон болсон.

Ер нь бол алдааг бусад хүнээс хайж байгаа бол алдааныхаа мөн чанарыг олоогүй байна гэсэн үг. Би тэгэхлээр юу хэлэх вэ гэхээр Ардчилсан намын ялагдалд АН-ын шийдвэр гаргагч болгон буруутай. Би ч буруутай, Н.Алтанхуяг ч буруутай, З.Энхболд ч буруутай, Х.Баттулга ч буруутай. Яагаад гэвэл бид намынхаа эв нэгдлийг хангаж чадаагүй нь бидний алдаа. Ийм нөхцөл дунд бид сонгуульд орсон, тэгээд сонгогчид өөрсдөө дүнгээ тавьсан.

-Ардчилсан нам гэлтгүй, монголчуудад эв нэгдэл асар их үгүйлэгдэж байна. Интернэт орчин руу ороод гарахад л бөөн хэрүүл, бөөн “байлдаан”. Сэдэв болгон дээр хэрэлдэж, сэдэв болгоныг улстөржүүлж байна. Энэ л бидний өмнөх том аюул болчихоод байгаа юм биш үү?

-Монголчууд уур бухимдлаа дараад, зөвшилцөл ойлголцол руу явмаар байна. Тэгэхгүй бол тал, талд гарч хэрэлдээд суухаар Монгол Улс улам хүчгүй болно гэсэн үг. Монголд л улам хохиролтой. Монгол бүх хөгжлийн ард сугарч үлдэнэ.

Миний хэлэх гэсэн зүйл бол амьдралын баялаг туршлагатай сайн, муугаар хэлүүлж сурсан хүмүүсээ Үндсэн хуулийн өөрчлөлт, хөгжлийн бодлого боловсруулах дээр ашиглаач ээ гэж хэлмээр байна. Үндсэн хуулийн төдийгүй бусад чухал хуулийн ажлын хэсэгтээ АН-аас хүн урих хэрэгтэй. Р.Гончигдорж, Ч.Сайханбилэг, З.Энхболд, Н.Алтанхуяг, Р.Амаржаргал, Г.Батхүү, Н.Батбаяр гээд арвин их туршлагатай улстөрчид байж л байна. Ийм амин чухал асуудал яригдаж байхад тэр хүмүүс гудамжинд байж болохгүй л дээ.

-Ардчилсан намын  шинэчлэл ид өрнөж байна. Ингэхэд Ардчилсан нам хүсч байсан шинэчлэлээ явуулж чадах болов уу. Танай намын шинэчлэлийн 50 хувь шинэ даргаас бас хамаарч таарах биз. Шинэ даргаар та хэнийг дэмжиж байгаа вэ?

-Би шүүмжлэхээр энэ нөхөр байхгүй байж байгаад ирээд л хэл амаа билүүдээд эхэллээ гэх биз. Шинэ даргад нэр дэвшигчдийн гурав нь Ардчилсан намын удирдлагад ажиллаж байсан. Н.Алтанхуяг дарга нь байсан. Д.Эрдэнэбат генсек байсан, С.Эрдэнэ хотын дарга байсан. Энэ гурван хүн нэг баг болоод ажиллаж байсан юм. Л.Гантөмөр, Ж.Батзандан хоёр залуу хүн. Гэхдээ туйлширч болохгүй. Заавал залуу хүн байх ёстой гэх ч юм уу, заавал туршлагатай хүн байна гэж туйлширмаагүй байна. Би бол ахмад, залуу үеийн зөв хослол байгаасай гэж үнэхээр хүсч байгаа. Намын даргад нэр дэвшсэн тав тавуулаа намаа авч явж чадах байх. Гэхдээ хэн эвлэрлийг бий болгох вэ, хэн илүү уужим ухаан, алсын харааг гаргаж чадах вэ гэдгийг бид бодох ёстой. Хүн болгонд сайн тал, сул тал байгаа. Маш сайн туршлагатай ч алсын хараа байхгүй байж болно. Маш сайн алсын хараатай ч зоримог чанар байхгүй байж болно. Ардчилсан Намын хувьд нэн түрүүнд эв нэгдэл хэрэгтэй. Дараа нь шинжлэх ухаанд суурилсан бодлогын судалгаа хэрэгтэй. Ардчилсан Нам өнөөдөр муулдаг сөрөг хүчин биш бүтээлч сөрөг хүчин болох ёстой юм.

-Цаг, зав гарган ярилцлага өгсөн танд баярлалаа.

Ж.НЯМСҮРЭН