“Дорнод уран” компанийг байгуулах хү­сэл­тэй Монгол хийгээд Оросын Засгийн газарт давагдашгүй хүчин зүйл тулгарчихаж. Арван жилийн дурсамжийн дэвтэрт үлдсэн “Тэвч, итгэ, хүлээ. Тэгвэл бүхнийг ялна” гэсэн алдарт хэлцтэй адилхан. Гэхдээ залуус хайр дурлал, итгэл найдвар, хүсэл мөрөөдлийнхөө байг эцэс сүүлд нь сайхнаар төсөөлдөг шиг Орос, Монголын Засгийн газрын мөрөөдлийн төгс­гөлийг төсөөлөх аргагүй юм. Учир нь хэнд ч шүүхийн шийдвэрийг урьдчилан мэдэх боломж байдаггүй шүү дээ. Гагцхүү “Би, бид ялна” гэсэн итгэл найдвараар л шүүгчийн сүүл­чийн үгийг сонсохыг тэсэн ядан хүлээдэг. “Дор­нод уран” компанийн хувь заяа ч яг үүн­тэй адил.

Уг нь анхандаа хоёр улсын Засгийн газар “Монголын ураны талбарт “Дорнод уран” ком­панийг байгуулж, хамтран ажиллана” хэмээн то­хиролцоонд хүрсэн. Ерөнхий сайдууд ч ал­бан бичигт гарын үсэг зурсан. Тэр ч бүү хэл Оросын Төрийн Дум энэ тохиролцоог баяртайгаар хүлээн авч, дэмжиж буйгаа илэрхийлсэн. Харин Монголын талаас УИХ-аар асуудлыг хэлэлцүүлэх цаг дөхөхтэй зэрэгцээд Канадын хөрөнгө оруулагч “Хан ресурс” компани манай Засгийн газартай төдийгүй Оросын улсын компани болох “Атомредметзолота”-тай зарга үүсгэх нь тэр. Үүнээс л болж хоёр улсын Засгийн газарт хүлээхээс өөр арга зам үлдээгүй нь энэ.

Аль, аль нь “Хан ресурс”-ын эсрэг хийх тайлбараа бэлтгэхдээ яаж ийгээд “Дорнод уран” компанийг Канадын орол­цоогүй байгуулах сонирхолтой байгаа нь нууц биш. Гэхдээ яаж… Энэ асуултын хариунд л асуудлын гол гогцоо оршино. Яг л “Энэ чи­нийх биш. Минийх” гэдэгтэй адил хариуг Орос, Монголын тал канадуудад хэлэхийг зорьж байгаа. Үүнийг нь Канадын “Хан ресурс” компани хүлээн зөвшөөрөхгүй гэдгээ мэ­дэгдсэн. Иймд манай талаас олон улсын арбитрын шүүх дээр “Хан ресурс” компани өнгөрсөн хугацаанд Монголын хууль, тог­тоомжийг огтхон ч биелүүлж байгаагүй. Удаа дараа хууль зөрчсөн. Мөн “Төв Азийн уран” компанийн 58 хувийг эзэмших явцдаа хууль бус үйлдэл гаргасан” гэх тайлбар өгөхөөр бэлтгэж байгаа бо­лолтой. Энэ бол эх сурвалжаас сонссон тайлбар.

Гэхдээ манай талын хувьд ирэх наймдугаар сард  “Арбитрын шүүхээр асуудлыг хэлэлцэх шаард­лагагүй” гэсэн хариу өгнө хэмээн хүлээж байгаа гэнэ. Арбитрын шүүхээр асуудлыг оруулахаас өмнө хоёр талын сонгогдсон арбитрчид асууд­лыг хэрхэн танилцуулснаас хамаарч “Бид хэ­лэлцэнэ” эс бол “Манай хэлэлцэх асуудал биш тул орон нутгийн шүүхээр асуудлыг шийд­вэрлэх нь зөв” гэсэн хоёр хариуны нэгийг олон улсын арбитрын шүүх гаргадаг учраас тэр. Нэг ёсны сүүлчийн хариу гарсан тохиолдолд манай талд асуудал нааштайгаар шийдэгдэж, “Хан ресурс”-ынханд Засгийн газар нөхөн төлбөр өгөх замаар маргаанд цэг тавих боломжтой. Гэхдээ энэ хувилбарыг сон­гох эсэх эцсийн хариу ирэх наймдугаар сард гарна. Тэр болтол хоёр хувилбарын дунд бэлт­гэл ажил бацаах хэрэгтэй.

Харин Орос, Канадын маргааны тухайд ч асуу­дал бас бий. “Хан ресурс”-ынхан өөрийн улсын шүүхэд хандаж “Атомредметзолота” компани Монголын Засгийн газарт дарамт үзүүлж, манай лицензийг хураалгасан тул асууд­лыг шийдэж өгнө үү” гэсэн гомдол гар­гасан. Улмаар бизнесийн алдагдлаа нөхөх зо­рилгоор 300 сая ам.доллар нэхэмжилж буй. Энэ нь манай Засгийн газраас нэхэж байгаа 200 сая ам.доллартай нийлбэл Канадын тал ялсан тохиолдолд нийтдээ 500 сая ам.доллартай бол­но. Тэр ч бүү хэл “Хан ресурс” шууд Мон­голын ураны салбарт ажиллах эрхээ нээх юм. Ингэснээр “Дорнод уран” компанийн гурван оролцогч тодорхой болж, Канадын тал давуу эрх эдлэхийг үгүйсгэх аргагүй. Гэхдээ Оросын төрийн өмчит “Атомредметзолото” компани нь Торонтогийн хөрөнгийн биржээс санхүүжилт босгодгийнхоо хувьд маргааныг шүүхийн эцсийн шийдвэр гарах хүртэл сунжруулахгүйгээр, тохиролцох магадлалтай аж. Энэ нь дэлхийн, тэр дундаа уул уурхайн салбарт нөлөө бүхий үүрэг гүйцэтгэдэг хойд Америкийн эдийн засгийн түшиц болох Торонтогийн хөрөнгийн бирж дээрх үйл ажиллагаагаа таслах сонир­холгүй гэдгээр тайлбарлагдах гэнэ.

Харин тэдний дунд гарч ирж, хайнаа хагалах нэг төрийн албан хаагч Монголын талаас тод­рох магадлалтай аж. Тэр нь Төрийн өмчийн хорооны дарга Д.Сугар. Түүний хэвлэлд өгсөн “Оросын тал дарамталж, шийдвэр гаргуулсан” гэх ярилцлагыг нь Канадын тал баримт болгон шүүхэд гомдол гаргасан юм билээ. Иймд Д.Сугар дарга Оросын тал дарамталсан эсэхэд хариу өгөх хэрэгтэй болох гэнэ. Тэр үед Канадын шүүх ямар хариу гаргах нь тухайн үеийн хэрэг. Ямарч байсан өнөөдрийг болтол “Хан ресурс” компани Канадын шүүхэд гаргасан өргөдөл гомдлоо эргүүлэн татаагүйг бодоход Оросын талтай ойлголцоогүй байж болох юм.

Ямартай ч дээрх хоёр үндэслэл “Дорнод уран” компанийн “хөл” тушигдаж, хоёр улсын уран олборлох хүсэл хүлэгдэх болсон шалтгаан. Товчхондоо 500 сая ам.доллараар үнэлэгдэж буй энэ хүлээс хэзээ тайлагдахыг Орос, Монголын Засгийн газар ч хараахан тааварлахгүй байгаа нь тодорхой. Гэсэн ч хоёр улсыг дамнаж цаасан дээр байгуулсан компаниа татан буулгах сонирхол аль, алинд нь байхгүй байгаа гэдгийг холбогдох албан тушаалтнууд нь итгэлтэйгээр баталж байсан шүү.