Сонгуулийн тухай хуулийг өөрчлөхийн хувьд өөрчлөх нь. Харин яаж гэдэгт хариулт бас л тодорхой бус болов. Ардын нам хийгээд Ардчилсан намын саналын эсрэг улс төрийн жижиг хүчнүүд хүч мэдэн тэмцэхээ илэрхийлж байна. Харин хоёр том намын тухайд өн­гөр­сөн 20 жилийн турш хуримтлуулсан сон­гуу­лийн туршлагаа өөр өөрсдийн эрх ашгийн төлөө хувиргаж буй нь нууц биш. Тэгвэл Ардчилсан намын “Монгол Улсыг авлигаас аварч, ардчиллыг хөгжүүлэх онцгой ач хол­бог­долтой” хэмээн тодорхойлоод байгаа про­пор­циональ тогтолцооны талаар улстөрч суд­лаач Д.Ганбат өнгөрсөн оны зургадугаар сард “Үндэсний шуудан” сонинд өгсөн ярилц­лагадаа дараах дүгнэлтийг өгсөн байна. Тэр нь “Пропорциональ систем мөн өөрийн зов­лонтой. Их сайн бодож хуульчлахгүй бол ардчиллын тулгуур зарчмыг хаах гээд бай­даг аюултай. Жишээ нь, намын нэрсийн жаг­саалтаар санал авбал сонгогч хэнийг сонгохоо мэдэхгүй болчихдог. Зүй нь ардчиллын зарч­маар өөрийгөө төлөөлөх гишүүнийг сонгож, болохгүй бол хариуцлага тооцох, эгүүлэн татах гээд байгаа юм л даа. Гэтэл түүнийг нь хаачихдаг. Мөн орон нутгийн төлөөлөл гэсэн ойлголтыг ерөөсөө байхгүй болгочих гээд байдаг гэмтэй. Ардчиллын зарчмын дагуу бол орон нутаг парламентад ямар нэг хэлбэрээр төлөөлөгдсөн байх ёстой. Цэвэр пропорциональ систем хэрэглэлээ гээд бодоход алслагдсан аймгуудын хувьд энэ зарчим алдагдах жишээтэй” гэх товч бөгөөд тодорхой хариулт. Гэхдээ энд бяцхан тодруулга хийхэд Ардчилсан намынхан дан ганц пропорциональ тогтолцоог бус харин пропорциональ давамгайлсан холимог тогтолцоог түлхүүрдэж буй юм.

Тэгвэл мажоритар системийг дэл­хийн улс орнуудын 40 гаруй хувь нь өнөөдөр хэрэглэж байгаа. Тэр дундаа мажоритар сис­темээс холимог  хувилбар руу эргэх хандлага ч бий. Энэ нь одоогийн Ардын намын дэв­шүүлж буй санал. Тодруулбал, 52:24 гэх харьцаа. Ту­хайн сонгогчийн эрхийг хамгаалах, батал­гаа­жуулах бодит боломж энэ системд бий. Нэг ёсны Үндсэн хуулийн хамгаалалт ч гэж болно. Учир нь, Үндсэн хуульд улс төрийн аливаа сонгуулиар намыг бус харин хүнийг сонгох ёстой гэж заасан байдаг. Иймд “Сонгууль бол ардчиллын амин сүнс” гэх ардчилсан улс орны жишгээр хүндэтгэн үзвэл улстөрчид яаран Үндсэн хууль руу “мэс” барьж дайрах хэрэггүй болов уу. Гэхдээ хоёр намын бүлгийн зөвшилцөл хараахан дуусаагүй байгаа уч­раас энэ талаар тодорхой дүгнэлт хийх нь өнөө­дөртөө эртдэх биз.

Харин шууд пропорциональ руу автома­таар шилжих нь сонгогчдыг төөрөгдөлд оруу­лах, улмаар хүчингүй саналын хуудас­ны тоог олшруулах сөрөг нөлөөтэй байдаг аж. Тухайлбал, “УИХ-ын сонгуулийг пропор­циональ системээр явуулахаар боллоо” гэхэд УИХ-ын 76 тойрогт 10 нам нэр дэвшлээ гэж үзвэл 760 хүний нэрийг доош нь цувуулан бичих хэрэгтэй болно. Тухайн сонгогч бүгдийг нь нэг дор уншиж, өөрийн сонголтыг сайтар тун­гаан бодож хийнэ гэвэл үүн шиг худлаа зүйл үгүй. Түүнчлэн энэ дунд сонгуулийн холимог тогтолцоог сонгохдоо мажоритарт илүү найддаг улс орны жишээг жагсаахад хангалттай олон аж.

Наад зах нь, өдгөө хунтайж Албертийнх нь хурим дэлхий нийтийг донсолгож буй Монако улсын Үндэсний зөвлөл гэхэд 24 гишүүний суудалтай. Тэдний 16-г нь мажоритар системээр сонгодог бол наймыг нь пропорционалиар сонгодог. Мөн Шинэ Зеландын парламентын гишүүдийг гэхэд 69-ийг нь мажоритараар, 51-ийг нь пропорционалиар сонгох жишээтэй. Улс орны сонгуулийн тогтолцоотой холбоотой энэ мэт олон жишээ дурдаж болно. Түүнчлэн Ардын намаас санаачилсан ард нийтийн санал асуулгын тухайд ч олон хувилбар бий. Хамгийн сүүлд гэхэд Марокко улсад гэхэд Үндсэн хуулийн өөрчлөлтийн талаар ард нийтийн санал асуулга явуулж, сонгогчдын 98 хувь нь дэмжсэн гэх урьдчилсан дүн гараад буй. Тэгэхээр улстөрчид, тэр дундаа УИХ-ын гишүүд л бүгдийг мэддэг, шийддэг тухай хэвшмэл ойлголтыг эвдэж ард нийтийн санал асуулгаар зөв шийдэлд хүрч чадвал энэ нь арван тэрбум төгрөгөөс ч илүү ирээдүйн том хөрөнгө оруулалт байж болох юм.

Гэхдээ гарц хаашаа эргэх нь өнөөдөртөө то­дорхой бус байна. Мажоритар хийгээд про­порциональ тогтолцооны сайн, муу үр нө­лөөний тухай хангалттай олон баримтыг жаг­сааж бичлээ гээд эцсийн бүлэгт Сонгуулийн тухай хуулийн өөрчлөлт ард нийтэд ашигтай байж чадах уу. “Ардчилсан Монгол Улсын иргэн” хэмээн аархаж баярлах дуртай та бид­ний хувьд улстөрчид “Чи ардчилсан Монгол Улсын иргэн мөн үү гэвэл мөн. Гэхдээ эрх чөлөөт иргэний эрхээ эдлэх эрхгүй шүү” хэмээн чанга дуугарвал яах вэ. Нэрэн дээрээ “УИХ-ын гишүүд бол ард түмний элч юм” гэж тунхаглачихаад нэдэр дээрээ “УИХ-ын гишүүд ард түмний элч бус харин намын даргын томилгоот даалгавар бие­лүүлэгч байх ёстой” гэж шийдвэл энд эцсийн зөв хариултын тухай бодох ч хэрэггүй болно.

Пропорциональ системийн сул тал нь үүнд л оршиж буй. Төрд өөрийнхөө дуу хоо­лойгоо илэрхийлж үнэт зүйл, эрх ашгаа хамгаалах эрх­гүй юм бол сонгогч та бидэнд санал өгөх хэ­рэг байна уу. Харамсалтай нь, асуултын тэм­дэг үүгээр дуусахгүй нь…Намын даргын хэм­жээгүй их эрх мэдэл, улстөрчдийн нам шүт­сэн хязгаарлагдмал улс төр, төрөөс үүрэг ха­риуцлага нэхэх эрхгүй жирийн иргэд…Энэ бүх­ний ард асуултын тэмдэг бий. Иймээс Сон­гуулийн тухай хуулийн өөрчлөлтийг хэлбэр­дэлт бус харин ардчиллын баталгаа гэдэг утгаар нь анхаарч үзвэл яасан юм бэ, улстөрчид өө.