Монголын анхны гадаад ха­рилцааны сайд Чин ван Ханддорж  олноо өргөгдсөний  1911 оны  хувьсгалын дараахан Америкийн элчийг нийслэл Хүрээнд хүлээн авч уулзжээ. Цаадах нь Бээжин явах зам зуу­раа Монголоор дайраад гарч л дээ.  Дөнгөж тусгаар тогт­ноод удаагүй дэлхийд хү­лээн зөвшөөрөгдөөгүй бай­сан Монгол Улсын Гадаад ха­рилцааны сайдтай уулзахдаа баа­хан  дээрэнгүй хандсан гэ­дэг. Тэр эрхэм Чин вантай уулз­магцаа   “Танай улс яаж тус­гаар улс болж чадах вэ. Хил хамгаалалт гэж алга. Хүн амын тоо чинь хариугүй цөө­хөн байна. Та нарт хийж чад­даг юм алга. Энэ янзаараа бол танайх хэдхэн жилийн дараа устаж үгүй болно. Харин  Хята­дын  нэг муж болоод явбал хөг­жиж дэвшинэ” хэмээн сур­гам­жилжээ. Хариуд нь  Ханд ван “Америк улс ингэхэд ямар хэлээр ярьдаг билээ” гэж. Мө­­нөөх эр “Англи” гэхэд нь “Анг­ли хэл чинь Англи ул­сын хэл биш үү. Америк улс өөрийн гэсэн хэлгүй байх нь ээ. Ингэхэд Америк үндэстэн гэж энэ дэлхийд байна уу? Бас Чингис хааны байлдан дагуулалтын  түүхтэй он ча­цуу  Америкийн түүх гэж бай­на уу. Индиан омгийн түү­хийг л би мэдэх юм” гэжээ. Ингэж асуусныхаа дараа ха­риулт өгөхийн завдалгүй  “Өөрийн гэсэн хэлгүй, түүх­гүй, үндэстэнгүй Америк улс тусгаар тогтноод хөгжиж дэв­шээд явж байхад өөрийн гэ­сэн хэлтэй, түүхтэй, үндэс уг­саатай Монгол Улс яагаад тус­гаар тогтнож хөгжиж бол­­доггүй билээ.” хэмээн ха­риул­сан юм гэдэг.  

Эл түүхийг сонссон монгол хүн бүрийн самсаа шархирдаг гэж би боддог. Тэгвэл цаг хугацаа урссаар Олноо өргөгдсөний  100 жилийн ойг бид энэ жил тэмдэглэж байна. Ханд вангаас хойш 100 он улирч Монгол Улс дэлхийд хүлээн зөвшөөрөгдөж, НҮБ-ын бүрэн эрхт гишүүн болж  өнөөх Америктай чинь дипломат харилцаа тогтоогоод 25 жил болох нь. Энэ хугацаанд манай үе үеийн Ерөнхийлөгч нар тус улсад айлчилж, худалдаа наймаа өргөжиж бид андууд болжээ.   Гэвч Америк улс дэлхийн хамгийн хүчирхэг гүрэн болж чадсан байна.  Өдгөө дэлхийн бодлогыг тэд тодорхойлж байна. Ертөнц тэр чигээрээ АНУ-г хэрхэх бол  гэж чимээгүйхэн чагнадаг болж. Тэгвэл бид ядруухан хэвээрээ. Нэгэн цагт ертөнцийг донсолгож явсан гэхээс өөр товойх гавьяа байхгүй гэж бодсоор явлаа. Гэтэл үгүй юм байна. Их гүрэнтэй эн тэнцүү байхын ухааныг Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Ц.Элбэгдоржийн АНУ-д хийсэн албан ёсны айлчлалын үеэр мэдэрлээ. 100 жилийн өмнөх Ханд вангийн мөчөөрхөлийг санагдуулам энэ айлчлал эрхэмсэг агаад хүчирхэг байсан. Азийн жижигхэн Монголоо Америк улстай эн тэнцүү байлгаж  андын ёсоор ярилцаж чадсан гайхам амжилтыг нүдээр харж,  чихээр сонсоод ирсэн тул  үүнийг бичиж байна.   
 
Америк Монгол хоёр адилхан юм байна.  Хоёулаа хоёрхон хөрштэй.  Дэлхий дээр ийм хоёрхон хөрштэй улс хуруу дарам цөөн гэнэ. Монгол Хятад, Орос гэдэг хоёр улсын дунд  ардчиллыг хөгжүүлж байгаа бол Америк Канад, Мексик хэмээх хоёр хөрштэй. Бас л ардчиллыг ч хамгаалж, хөгжүүлэх гэж ядаж яваа орон. Монгол, Америк хоёр хоёулаа тероризмтэй тэмцэж энхийг сахиулж буй. Хоёулаа л дэлхийн халуун цэг рүү цэрэг эрсээ илгээсээр хэдэн оныг үджээ.  Бас Монгол, Америкийн Ерөнхийлөгч нар хоёулаа Харвардыг төгссөн. Школ нэгтэй гэж монгочууд ярих дуртай даа. Тэгэхээр Ц.Элбэгдорж, Б.Обама хоёр нэг сургуулийн бүтээгдэхүүн байх нь. Мөн хоёулаа анх удаа Ерөнхийлөгчөөр сонгогдсон бөгөөд хоёулаа ардчилсан орны Ерөнхийлөгч байх хувь тавиланг эдэлж явна.  Харин эл  үгийг Б.Обама өөрөө бахархалтайгаар хэлсэн юм шүү.  Энэ мэт адилхан тал байвч ялгаатай зүйл бас байна. Ц.Элбэгдорж хоёр удаа Ерөнхий сайдаар ажиллаж байсан бол Б.Обама ердөө ганцхан удаа л сенатад сонгогдож байжээ. Ц.Элбэгдорж ардчилсан хувьсгалын удирдагч байсан бол Б.Обама бэлэн ардчилал дээр эрхэлж явжээ.  Тэгэхээр улс төрийн лидерийнхээ хувьд  хурааж хуримтлуулсан туршлагаараа манай  Ерөнхийлөгч хамаагүй илүү байх нь. Ийнхүү тоочоод байвал их гүрэнтэй эн тэнцүү байх шалтгаан манай талд олон  байна.  

Ерөнхийлөгч Ц.Элбэгдорж АНУ-д айлч­лахынхаа өмнө буюу  зургаа­ду­гаар  сарын 10- нд “Вашингтон пост” сонинд ярилцлага өгчээ. Тус со­нины тоймч Эндрю Хиггинс  ма­най улсын  Ерөнхийлөгчтэй уулзсан уулзалтынхаа талаар  13-ны өдөр “Чингис хаанаас АНУ-д  өгөх зөв­лөлгөө” гэсэн нэртэй нийтлэл бич­сэн нь багагүй шуугианы эхлэл байс­ныг хүлээн зөвшөөрөх хэрэгтэй. Гэх­дээ хамгийн сонирхолтой нь эл нийтлэл хэвлэгдэхээс өмнө Ца­гаан ордон “Вашингтон пост”-д юу гарахыг урьдчилаад мэд­чих­сэн,  Ерөнхийлөгчийн ажлын алба­ны­хантай утсаар холбогдож эхэл­сэн явдал юм.  Ерөнхийлөгчийг АНУ-д хийх айлчлалынхаа үеэр Таван­толгойн  оператор  компани сонгон шал­гаруулах явцад “Пибоди”-г дэм­жихээ илэрхийлнэ гэж тэд бо­дож байж. Мэдээж Ерөнхийлөгч ийм зүйлд барьц алдана гэж байхгүй. Өмнө нь Японд хийсэн айлчлалынхаа үеэр ч ам алдаагүй. Энэ удаа ч америкчуудад ганц  нааштай үг хэлээгүй явсаар ирсэн.   “Монголчуудын андын нөхөрлөлөө хэзээ ч мартдаггүй. Гэхдээ бид хуулиа л баримтална. Хуулиас дээгүүр яриа хэлэлцээ гэж байх ёсгүй” гээд ярьчихсан нь сонинд хэвлэгдэхээсээ өмнө манай гуравдагч хөрш АНУ-ын сонорт хүрчихэж. Хэвлэлийн эрх чөлөө зөвхөн Америкт л байдаг байх гэсэн гэнэн мөрөөдөл минь ийнхүү бут үсрэв. Эндрю Хиггинс бичих гэж буй материалынхаа талаар төр засагтаа “хов зөөсөн” нь  сэтгүүлчийн  ёс зүйг уландаа гишгэсэн явдал  мөн шүү дээ. Түүнээс нь болж Цагаан ордон Б.Обаматай уулзсны дараа гаргах хамтарсан мэдэгдэлдээ заавал  “Пибодиг дэмжинэ”  гэсэн өгүүлбэр хавчуулах гэж бяцхан “тулгалт” хийж Вашингтон хотод айлчлалын ажлын хэсгийнхэнтэй хоёр шөнө дараалан хэлэлцээ хийсэн байдаг юм.  Зөвхөн тэр өгүүлбэрийн төлөө айлчлалын хөтөлбөрт жижигхэн өөрчлөлт хийж хоёр Ерөнхийлөгчийн уулзалтад зураглаач оруулахыг хориглосон  билээ.  Бүр Ерөнхийлөгчийн гадаад бодлогын зөвлөхийг “Орос школтой учраас Оросын талыг баримталж байна” гэж “зэмлэсэн”  сураг ч чих дэлссэн юм. Гэвч энэ бүхнийг давсаар Цагаан ордонд АНУ-ын. Ерөнхийлөгч Барак Обаматай  уулзаж найрсаг атлаа  алсын  хараатай  ярилцаж чадсан юм.

 
Ерөнхийлөгчийн айлчлалын үеэрх хам­гийн  сонирхолтой  хэсэг  бол мэ­дээж Б.Обаматай уулзах  мөч бай­лаа. Дэлхийн 150 орны төрийн тэр­гүүн уулзах хүсэлтээ тавиад буй энэ эрхэмтэй уулзах, уулзалтын богинохон хугацаанд  амжуулж Монгол улсыг  төлөөлж ярина гэдэг яавч  амаргүй. Гэхдээ Ерөнхийлөгч Ц.Эл­бэгдоржийг Б.Обамагийн өм­нө зогсох тэр мөч хүртэл манай аж­лын хэсгийнхэн болон АНУ-ын Сенатын гадаад харилцааны хороо, Худалдааны танхим, Брүүкингсийн хүрээлэн, Азийн сан зэрэг бай­гууллагууд эрвийх дэрвийхээрээ ажил­ласан юм. Брүүкингсийн хүрээ­лээнд уншсан түүний лекц, Сенатын Гадаад харилцааны  хороон дээр болсон уулзалт ярилцлага, Азийн  сан­гаас хүртсэн “Төрийн гарамгай зүт­гэлтэн ” хэмээх хүндтэй шагналыг Нобелийн энхтайвны шагналтан Хэнри  Киссинжертэй  хамт хүртсэн зэрэг  дуулиант мэдээ  аль хэдийнэ Цагаан ордонд хүрсэн нь тодорхой байлаа. Ялангуяа гадаад харилцааны хороон дээр болсон ярилцлагын үеэр Өвөрмонголын тухай асуултуудаас хэрхэн эвтэйхэн сугарч гарсан зэрэг нь америкчуудад таалагдсан нь ойлгомжтой. Гадаад худалдааны танхим дээр болсон уулзалтад “Бид 20 жилийн өмнө Монгол руу хэрхэн яаж хөрөнгө оруулалт татах вэ гэж толгойгоо гашилгадаг байсан бол одоо хөрөнгө оруулалтыг хэрхэн зохицуулах вэ гэдэг дээр бодлого гаргадаг боллоо” гэх зэрэг ихэмсэг атлаа үнэн үгтэй илтгэлүүд америк ноёдын гайхшийг төрүүлж  байсан биз ээ.   

Ингээд айлчлалын оргил үе ирлээ дээ. Сэтгүүлчдийг багагүй хугацаагаар “хорьж” байсан  дээс суларч цагаан гантиг хаалга алгуур нээгдлээ. Гэрэл цалгисан өрөөнд гүйж ормогц  америк ардчиллын хар бэлгэдэл Б.Обама  манай Ерөн­хийлөгчтэй зэрэгцэн  хээв нэг хө­лөө ачиж суугаад  инээмсэглэн юм ярьж байна. Зургийн аппаратны шар шар хийх дуун ердөө 10 хором л үргэлжилсэн байх. Хэн нэгэн “Thank you, everybody”  гэснээр энэ удаагийн түүхэн  мөчийг сурвалжлах,  зураг авах хугацаа дуусах нь тэр. Дэл­хий дахины анхааран , бишрэн хүн­дэтгэдэг   Б.Обамаг үүдэн хоймрын зай­наас харах мөч ердөө л 10 -хан хо­ром.  Амьдралдаа ийм богинохон хугацаанд сурвалжлага хийж үзээгүй явжээ.  Тун цэвэрхэн царайтай, урт чац­тай, дүрэлзсэн  нүдтэй, га­рын алга нь нэлээд том  байрын Б.Оба­ма бидэн рүү инээмсэглэн гар дохисоор цагаан гантиг хаалга дахин хаагдлаа. Монголчууд гарын алга томтой хүнийг уужим сэтгэлтэй өгөөмөр гэдэг дээ. Б.Обама тийм хүн байж магадгүй л юм. Харин хоёр Ерөнхийлөгч хоорондоо юу ярьсныг дараа нь хэвлэлийн төлөөлөгч бидэнд мэдэгдсэн. Б.Обама Монгол улсад хөгжүүлж буй ардчиллын түүхийг бишрэн хүндэтгэдэг  тухайгаа, хоёр орны харилцааг улам бэхжүүлэхийг зорьдгоо, Ц.Элбэгдоржийн улс тө­рийн туулж ирсэн замналыг  ба­хар­хан хүндэлж явдгаа хэлсэн бай­сан. Мөн  хоёр орны харилцаа иж бүрэн түншлэлийн хүрээнд хөг­жиж байгааг ч дурдсан юм билээ. Харин ма­най улсын Ерөнхийлөгч “Бид АНУ-тай худалдаа, эдийн зас­гийн ха­­рил­цааг эрчимжүүлэх сонир­хол­той байна. Өнөөдөр манай улсын Ир­­гэний агаарын тээврийн ком­пани “Боинг” компанитай хамтран ажил­ла­хаар тохирч байна. Олон улсад нэр хүндтэй уул уурхайн за­рим ком­­пани манай орны уул уурхайн то­дор­хой томоохон төслүүд дээр хамт­рах хүслээ илэрхийлж, энэ чиг­лэлд ажиллаж байна. Мөн “Же­нерал электрик” зэрэг томоохон компаниуд хөрөнгө оруулж, хамтран ажиллахаар тохирлоо. Ингэж өндөр технологитой, өндөр хариуцлагатай, өндөр нэр хүндтэй компаниуд мон­голыг сонирхож байгаа нь бидний хүсэл сонирхолд нийцэж байгаа юм. Монгол, Америк улсуудын хоо­ронд худалдааны ил тод байдлын гэ­рээ байгуулах чиглэлд хоёр талаас ажиллаж байна. Удахгүй ажил хэрэг болох нь дамжиггүй” гэжээ.

Айлчлал бүрийн араас ёс мэт да­гадаг “Хоёр орны харилцааг шинэ шатанд гаргалаа”, “Түүхийн шинэ хуудас нээлээ” гэх үг, өгүүлбэрийг энд тавих ёстой байх л даа. Гэхдээ тэгмээргүй байна. Мэдээж энэ айлч­лал ач холбогдолтой болсон.  МИАТ маань хөнгөлөлттэй нөхцөлөөр гурван онгоц үнийг нь төлж авахаар боллоо. Монголд хөрөнгө оруулалт хийж буй хийхээр сонирхож буй компаниудын хувьд Монголыг таниулах том сур­талчилгаа хийгдэв. Зарим томоо­хон компаниуд манай улстай хамтран ажиллахаар тохиролцов. АНУ-ын томоохон хэвлэл мэдээллийнхэн ма­най талаар давс хужир нь таарсан нийтлэлүүд бичиж, Сан францискод манай улс Консулын газраа нээж, манай  Ерөнхийлөгчөөс  дэлхийн то­моо­хон агентлагууд ярилцлага авлаа. Ялангуяа Тавантолгойн опе­ратор шал­гаруулах тендерийн өмнө болсон эл айлчлал манайд гэхээсээ илүү АНУ-д ач холбогдолтой тусах нь гарцаагүй. Мөн дэлхий нийтэд Монгол хэмээх улс АНУ гэдэг гуравдагч хөрштэйгээ андын ёсоор гар бариад ирсэн тухай мэдээлэл өвсөнд ассан түймэр шиг дү­рэлзээд өнгөрлөө. Ядруухан ч гэ­сэн ялж яваа, ертөнцийн анхаарлыг  улам бүр татсаар байгаа манай орны Ерөнхийлөгч их гүрэнтэй эн тэнцүү байхын ухааныг, Монголын төрт ёсны бодлогыг, хэрхэн өвлөж түүнийгээ тунхаглаж чадаж байгааг харлаа. Хамгийн гол нь АНУ хэмээх энэ хүчирхэг гүрний өмнө толгой гудайн  царайчлах биш харин ч  тэднийг өөрсдийг нь  царайчлуулж яваад ирсэн нь айчлалын юугаар ч үнэлшгүй үр дүн,  ач холбогдол нь  гэж бодном.  Төрийн тэргүүний албан ёсны айлчлалын үеэр сэтгүүл­чийн богцонд, бас  зүрх сэтгэлд хуримтлагдах бүхнээр аян замын тэмдэглэл хийх эрх жаахан “хаалттай” байдаг юм. Учир нь хоёр улсын албан ёсны харилцааг сурвалжлах үүрэг хүлээсэн болохоор өөртөө цензур тавиад байдаг билээ. Гэхдээ айлчлал дуусаагүй ээ. Одоо Нью-Йорк үлдлээ. Тэнд сэтгүүлчийнхээ эрх чөлөөг бүрэн дүүрэн эдлэх сонин хачнаар дүүрэн жинхэнэ аян замын тэмдэглэл хөврөх болно.  Маргааш эргэн уулзацгаая.