Ялалтын 70 жилийн ойд.

Дэлхийн хоёрдугаар дайн зөвхөн  “моторын” ус морьт цэрэг, морьдын  сүүл­чийн их дайн нь байв. II дайны хүнд бэрх, ачаа, тээврийн чамлахааргүй хүндийг мориор тээ­вэр­­лэсэн юм. Энэ дайнд ЗХУ-д ту­салж байсан ганцхан орон нь АНУ биш. Ядуу зүдүү амьдарч байсан ч монголчуудын ЗХУ-д үзүүлсэн тусламж үнэн сэтгэлийнх байс­ны дээр хэмжээгээрээ АНУ-ын дараа орж байв.

Морин цэргийн дайн

1941 оны зургадугаар сарын 22-ноос өмнө Ажилчин, тариачны улаан армийн буудлагын нэг дивизид 3039 морь хэрэгтэй байв. Харин Германы “вермахтад” (зэвсэгт хүчин) морьдын тоо үүнээс хавьгүй их, нэг дивиз 6000 морьтой байжээ. Зөвлөлт руу цөмрөн орсон тэр үед Германы зэвсэгт хүчин сая гаруй морьтой байсны 88 хувь нь явган цэргийн дивизүүдэд  байлаа.

Тухайн үед автомашинтай харьцуулбал бартаа саадыг туулах чадвар, хүчний хувьд илүү­гийн дээр шатахуун шиг их зардал гаргахгүй, заавал тэжээл өгөх шаард­лага­гүй, билчээрлэн идээшилдэг зэрэг хэд хэдэн давуу талтай байлаа. Мөн өөрсдөө ч цэргийн хүнс болж байв.

Зөвлөлтийн морин цэргийн гол жанжин Семен Михайлович Буденный “гучаад оны эхээр морь дайнд маш чухал үүрэгтэй гэдгийг харуулна” гэж хэлж байсан нь энэ дайнаар батлагдсан юм. Тэр үед Зүүн Европын  зам харгуйгүй газар нутгийг туу­лахад  зүйрлэшгүй давуу талтай гэдгийг морьт цэргүүд харуулсан билээ. Өнөөдөр гинжит техник газар сайгүй явдаг ч тийм болтлоо хөгжөөгүй байлаа.

Дайны эхэн үед Улаан арми 526,4 мянган морьтой байжээ. 1941 оны есдүгээр сарын 1 гэхэд  нэг сая 324 мянган  туурайтан  Улаан армид “зүтгэж” байв.

Цаашид тэр тоо нь улам өссөөр оргил үедээ Улаан арми 1,9 сая морьтой болжээ.

Байлдааны явцад морьд мөн л үрэгдэж, өлсч, турж, ядарч үхэж байсан нь мэдээж. Хүмүүсийн хохирлын талаар янз бүрийн мэдээлэл байгаа юм чинь энэхүү дайнд ямар хэмжээний морьны хохирол амссан бэ гэдгийг нарийн тооцоогүй нь мэдээж. II дайны үеэр байлдааны талбарт зөвхөн Зөвлөлийн тоогоор нэг сая гаруй морьд үрэгдсэн гэх тоо бий. Мэдээж энэ тоо Германы талд ч адилхандуу байгаа болов уу!?

Дайны эхний жилд ЗХУ адууныхаа тоо толгойн тал хувийг алджээ. 1941 оны зурга­ду­гаар сар гэхэд Зөвлөлтийн адуун сүргийн тоо толгой 17,5 сая байлаа. 1942 оны есдүгээр сарын байдлаар Зөвлөлтийн хяналтын нутаг дэвсгэрт  дөнгөж есөн сая адуу байжээ. Нийт адууны дийлэнх нь уналганы гэхээсээ илүүтэй бага насны унага, даага байв.

Дайны нөхцөлд мал сүргийн тоо тол­гойг нэмэг­дүүлэх нь авто машин үйлд­вэр­­лэхээс ч хүнд. Цаг хугацаа,  шаардлагатай. Түү­нийг мөнгө хөрөнгө, технологиор нөхнө гэж үгүй билээ.

Фронтод зориулсан хагас сая морьд

Дэлхийн II дайны үеэр Монгол л ганцаараа Зөвлөлтийн армийн морины хангамжийн эх сурвалж нь болжээ. БНМАУ нь Японы Манж-Го улсын эсрэг зогсох Зөвлөлтийн том түшиц газар байсны зэрэгцээ өөрсдийнх нь хэлдгээр “Агуу эх орны дайн”-д шаардлагатай Улаан армийг мориор хангахад эргэлзэх зүйлгүй чухал  нөлөөг үзүүлжээ.

Нүүдлийн Монгол оронд тал хээрээр бэлчих морьд хүн амтай нь харьцуулахад хавьгүй их байсан тооцоо бий . Монголоос Улаан армид морь нийлүүлэх  ажиллагаа 1941 онд эхлэв. 1942 оны гуравдугаар сараас Зөвлөлтөд агт морь  бэлтгэх ажлын төлөв­лөгөөг боловсруулсан байна.

Монгол Улс дайны дөрвөн жилийн дотор Зөвлөлт Холбоот улсад 485 мянган агт морь ний­лүүл­жээ. Зарим эх сурвалжаар бол 500 мянга гаруй монгол морийг нийлүүлсэн гэдэг.

“Хооллох үеэр халбага үнэтэй” гэсэн орос зүйр үг байдаг. Зөвлөлт 1941-1945 онуудад  хагас сая морьдыг  ямар ч өндөр үнээр авъя гэсэн Монголоос өөр хаанаас ч эрээд олохгүй байв. Монголоос гадна тийм их тоо толгой агттай нутаг гэвэл Хойд ба Өмнөд Америк байлаа. Хагас сая тооны агтыг богино хугацаанд худалдан авах нь үнэ хөөрөгдөж, тэнгэрт хадаах байв. Бусад бараа, бүтээгдэхүүнийг тээвэрлэж болох ч далайг гатлан морь тээвэрлэнэ гэдэг ихээхэн асуудалтай байжээ…

Монголоос агт морьдыг төлөвлө­гөө­­тэйгээр, болзолт үнээр нийлүүлж бай­лаа. Голчлон Монголын өрийг түүгээр тооцон, барагдуулж байжээ. Тийм маягаар больше­викуудын Монголд оруулсан улс төр, эдийн засаг, цэргийн хөрөнгө оруулалт төлөгдсөн гэж болно. Монголчууд маш чухал шаард­лагатай,  альтернативгүй агт морьдын ний­лүү­­лэлтийг  Зөвлөлтөд хүртээн энэ цэргийн “техникийнх” нь цоорхойг нөхөж өгсөн юм. 

Бэлчээрийн, арчилгаа ихээр шаар­дах­гүй,  тэсвэр сайтай монгол морьд Зүүн фронтын  хүнд, ширүүн нөхцөлд Европын сонгомол үржлийн морьдоос ч илүү тохирсон байв.

Морьт-механикжсан нэгтгэлийг 1941-1945 онуудад командлан Смоленскаас Сталинг­радаад дамжин Будапешт, Ман­жуур хүртэлх дайны замыг туулсан генерал Исса Плиев, хожим дурсамжиндаа бичих­дээ, “… арчил­­гаа малалгаа  төдийлөн шаардахгүй мон­гол морьд Зөвлөлтийн танк­тай зэрэгцэн Берлин хүрсэн юм” гэсэн нь санамсаргүй үг биш юм.

Үүний хажуугаар, зургаан морин диви­зийг хангах хэмжээний 32 мянган морь­дыг Морголын ард түмнээс Улаан армид бэлэг­лэжээ. 1943-1945 онуудын фронтын таван морь тут­мын нэг нь монгол адуу байжээ. Оросууд Америкийн тусламж ялалтад хэр­хэн нөлөөлснийг ярьж цэгнэх дуртай. Харин Монголын  морин тусламжийн талаар  мэргэ­жилт­­нүүдээс бусад нь төдий­лөн сайн мэдэхгүй нь харамсалтай…

Исса Плиев

Бэлтгэсэн: Ш.МЯГМАРСАМБУУ