Өнөөдөр хичээлийнхээ хуучин дэвтэрнүүдээ үзэж байгаад 1-р курсын оюутан байхдаа Монголын түүхийн хичээлээр хийж байсан нэг бие даалтаа оллоо. Олигтой дүн аваагүй болохоор сайн болоогүй л юм байлгүй.

Юутай ч уншигчиддаа хүргэж байна. Хаана юуг нь алдсаныг нь шүүгээд засаад өгөөрэй. Оршил энэ тэрийг нь орхилоо. Гол утга агуулгыг нь уншиж үзчихээд сэтгэгдлээ үлдээгээрэй.
Өнөөгийн Монгол улсын хил хязгаар түүхэн удаан хугацааны явцад бүрэлдэн төлөвшсөн бөгөөд уг үндэс нь XVII  зууны үеэс тавигджээ.

XVII  зууны үеэс эхлэн Монгол улсын хил хязгаарт зарим нэг өөрчлөлт гарч байсан ч бүхэлд нь хамарсан томоохон өөрчлөлт бараг гараагүй байна.
Монгол улсын хил хязгаарын бүрэлдсэн түүхийг авч үзэхийн тулд нийт Монголчуудын газар нутаг гадаад хил хязгаарын байдлыг авч үзэх шаардлагатай болдог.

1368 онд Монголчуудын Хятад дахь ноёрхол эцэс болсноос хойш XVII  зууны 30-аад оны дунд үе хүртэл Монгол улс Хятадын Мин улстай эртний цагаан хэрмээр хиллэж байв.
Харин Баруун болон Зүүн түмэнд хуваагдаж байсан Зүүн Монгол XVI зууны сүүлчээс их Говиор зааглагдсан харьцангуй тусгаар байдалтай хоёр том хэсэгт хуваагдах болжээ.
Их Говиос хойгуурх нь Ар Халх, говиос урагшх монголчуудыг Өвөр Халх гэх болсон юм.
Өвөр Халх буюу өнөөгийнхөөр Өвөрмонгол нь одоогийн Хятадын Гирин мужаас баруун тийш, Алаша уулаас зүүн тийш, Хятадын цагаан хэрмээс хойш, Их говийн элсэн манхнуудаас урагших өргөн уудам нутаг дэвсгэрийг хамран оршиж байлаа.
Өвөрмонгол нь дотроо Цахар, Харчин, Ордос, Түмэд, Хорчин, Урад зэрэг хэд хэдэн том аймгуудад хуваагдаж байснаас Нон мөрний сав газарт Харчин аймаг, Хатан голын хөвөөгөөр /Хятадын Шар мөрөн/ Баарин, Жаруд, Найман, Онгуд, Хорчин, Түмэд аймгууд, Бортохой хавьд Ордос аймаг нутаглаж байв.

XVI зууны эхэн үед Батмөнх Даян хаан өөрийн отгон хүү Гэрсэнз жалайр хунтайжид (1513-1549)  Ар Халхыг, ууган хүү Барсболдод Өвөр Халхыг ерөнхийлөн захируулахаар үлдээжээ.

Хожим нь Халх түмэн Арын долоон отог, Өврийн таван отог, нийт 12 отогт хуваагдаж,  Гэрсэнзийн дараагаар түүний долоон хүү нь Ар Халхыг хуваан захирсан юм.
Ар Халх нь ийнхүү 7 хошуунд хуваагдсанаас гадна баруун зүүн хэсэгт ерөнхийлөн захирагдаж байв.

Зүүнгарын хошуудыг Онохуй Үйзэн ноён, баруун гарын хошуудыг Лайхур ноён захирав.
Зүүнгарт нь Гэрсэнзийн гутгаар хүү Онохуй Үйзэн, дөтгөөр хүү Амин дурал, тавдугаар хүү Дара ноёны өмч нутаг багтаж байв. Үүнд Хангайн нуруунаас Халх гол хүртэлх нутаг хамрагдаж байжээ.

Халхын баруун гарт Гэрсэнзийн ууган хүү Ашихай дархан, хоёрдугаар хүү Ноёнтой хатан баатар, зургадугаар хүү Далдан хөндлөн, отгон хүү Саму нарын эзэмшил орж байжээ. Үүнд Алтай Хангайн завсрын нутаг хамрагдаж байв.

Чухамхүү эдгээр отог хошуудаас л аймаг улс бүрэлдэн бий болжээ.
Гэрсэнзийн хөвүүдийн үеэс Халхын хошуудын нутгийн хил зааг тавигдсан боловч XVI зууныг дуустал төдийлөн нарийн тодорхой болоогүй байжээ.

1600-аад оны эхэн үеэс л Халхын хошууд чанд тогтоосон хилийн цэс тэмдэгтэй болсон байв.
Халхад гурван том аймаг улс бий болж дотроо хошууны зохион байгуулалтад хуваагдсанаас үүдэн аймаг хошуудын хил заагийг улам нарийн тогтоохыг шаардах болжээ.

Энэ нь дотоодын төдийгүй Өвөрлөгч хошуудтай залгаа орших нутгийн заагийг тодорхой болгоход нөлөөлжээ.

үргэлжлэл: andlog2.blogspot.com