Монголын эдийн засагт хар салхи нүүрлэлээ. Энэхүү хар салхи Монголын эдийн засгийг хэр удаан түйвээхийг ганцхан Кремль л хэлж чадна. Кремлиэс үлээж буй хар салхи урт удаан хугацааг хамарвал монголчууд хамраараа газар хатгахад хүрч болзошгүй таагүйхэн дүр зураг ойрын өдрүүдэд ажиглагдаж байна. 

Дотоодын зах зээлээ хомс­долоос сэргийлэх, мөн дотоо­дын үйлдвэрлэлээ дэмжих зо­рил­готойгоор ОХУ нефть бүтээгдэхүүнийнхээ экспортыг хязгаарлах бодлого нь Тажикс­тан, Киргиз, Монгол Улсын эдийн засагт сөргөөр нөлөөлж эхэлсэн.

Кремлийн шийдвэрээс үүдэл­­­­­­­­тэйгээр тавдугаар са­рын 1-нээс эхлэн Монголын им­порт­логчид дотоодын зах зээлд худалдаж буй дизель түлшнийхээ худалдаанд хяз­гаар­лалт тавих болсон. Энэ нь иргэд, аж ахуйн нэгжид багагүй бэрхшээл авчраад байгаа бөгөөд энэ хомсдол хэзээ дуусах вэ гэдэгт тэд хариулт авахыг хүсч байна. Эрдэс баялаг, эрчим хүчний яам, Газрын тосны газраас нэг сарын хангалттай нөөц бий хэмээн мэдэгдээд байгаа ч импортлогчид дизель түлшний худалдаагаа хязгаарлах болсноо нөөц дууссантай холбож буй.

Монгол Улсад нүүрлээд байгаа дизель түлшний хомсдлыг зохиомол уу, зориудын уу гэдгийг хэлэхэд бэрхтэй байна. Газрын тосны газрын дарга Д.Амарсайханы зүгээс энэхүү хомсдлыг иргэд аж ахуйн нэгжүүд ердийнхөөсөө хэд дахин илүү хэмжээгээр дизель түлш нөөцлөх болсонтой холбон шүүмжилж буй. Үнэхээр ч иргэд аж ахуйн нэгжүүд өнөөдөр ердийнхөөсөө хэд дахин илүү хэмжээгээр дизель түлш нөөцөлж байгаа нь ч зайлшгүй гэхэд болно. Өөрөөр хэлбэл зохиомол хомсдол гэж хэлэхэд учир дутагдалтай. Яагаад гэвэл…

Тавдугаар сараас эхлээд уул уурхай, барилга, газар тариалан, зам засварын нөр их ажлууд эхэлдэг бөгөөд дээрх салбарт ашиглаж буй техник хэрэгслийн дийлэнх нь дизель хөдөлгүүрээр ажилладаг. Тэгэхээр өмнөх сарууд, тэрчлэн дөрөвдүгээр сартай харьцуулахад ч дизелийн түлшний эрэлт хэрэгцээ энэ сараас бүр ч илүү өсөх нь тодорхой юм.

Үүнийг Эрдэс баялаг, эрчим хүчний яам болон Газрын тосны газар аль хэдийн олж хараад үүсч болох бэрхшээлээс сэргийлэх арга хэмжээг авчихсан байх ёстой байлаа. Учир нь уул уурхай, барилгын салбар эрчимтэй хөгжихийн хэрээр Монгол Улсын газрын тосны хэрэглээ жилээс жилд өсөн нэмэгдэх болсон байна. Он гарсаар Монгол Улс нийтдээ 186.4 мянган тонн автобензин, дизель түлш импортолсон нь өнгөрсөн оны мөн үеийнхээс 10.7 хувиар өссөн үзүүлэлт ажээ. Энэхүү үзүүлэлт шатахууны хомсдол нь зохиомол биш гэдгийн тодорхой илэрхийлэл болов уу. Тэгвэл зарим эдийн засагчийн хардаж байгаагаар зориудын шан­тааж байж болох уу. Кремлиэс үлээлгэх эл салхины “хар хайрцаг” нь юу байх вэ.

Үйл явдлыг эргээд харья. Монгол Улсын Засгийн газраас Тавантолгойн орд газрыг эдийн засгийн эргэлтэд оруулахаар Цанхийн баруун хэсэгт зарласан тендерт Оросын “Төмөр зам” болон Японы “Сүмитомо” кор­пора­­цийн нэгдэл хүч үзэж буй. Стратегийн хөрөнгө оруулагчийг тодруулах энэхүү тендерт ялна гэдэгтээ илтгэлтэй байгаагаа ч оросууд ил тод зарлах болсон. Тиймээс Монголд үүсээд буй шатахууны хомсдол Тавантолгойд “эзэн” суухын төлөөх  эдийн засгийн шахаа байхыг ч бас үгүйс­гэх аргагүй нь. Тодруулбал, ОХУ-аас Монгол Улсад нийлүүлэх дизель түлшээ өнгөрсөн сараас хязгаарлах болсон нь өнөөдрийн хямралын шалтаг болоод байгаа юм.

Монгол Улс өнгөрсөн дөрөв­дүгээр сард 74  мянган тонн дизель түлш импортлох хүсэлтээ Роснефть компанид тавьсан боловч тус компанийн зүгээс тал хагасыг нь буюу 34 мянган тонныг нь нийлүүлсэн бол тавдугаар сард захиалсан 84 мянган тонн дизель түлшний  34 мянган тонн нийлүүлэгдсэн гэх мэдээллийг  импортлогчид өгч байгаа. Энэ нь уул уурхай, газар тариалан, барилгын салбарынханд хүндхэн цохилт болоод байна.
Хэдийгээр Монгол Улс уранаа оросуудад өгөхөөр гэрээ байгуулсан ч энэ ажил тун бүтэл муутай байгаа. Тавантолгойн кокс­жих нүүрсний төлөөх ОХУ-ын хүсэл Монголын эрхбаригчдад  Тавантолгой юу, шатахуун уу гэдэг нэгэн томоохон толгойны өвчинг үүсгэсэн бо­лол­­той. Тиймдээ ч өнгөрсөн долоо хоногт болсон Засгийн газрын хуралдааны дараа Эрдэс баялаг, эрчим хүчний дэд сайд Б.Ариунсанаар ахлуулсан ажлын хэсэг Монгол Улсыг шатахууны хомсдлоос гаргах үүрэг аваад Москваг зорьсон нь цаанаа хар дагуулах шалтгаан болоод байна.

Шатахууны хомсдол Мон­го­лын олон салбарт сөргөөр нөлөө­лөх нь дамжиггүй. Тэр тус­маа Монголын хөгжлийн ту­лах цэг нь болоод байгаа уул уурхай, хүнсний хангамжтай холбоотой газар тариалангийн салбарт багагүй алдагдал авчрах нь тодорхой. Монгол Улсын нийт экспортын 80 орчим хувийг эрдэс баялгийн салбараас бүрдүүл­дэг гэсэн тооцоо байдаг бөгөөд хэрвээ Монголд нүүрлээд бай­гаа шатахууны хомсдол энэ хэрээрээ багагүй хугацаанд үр­гэл­­­­жил­­бэл, улсын төсөвт орж ирдэг мөнгөний тоо буурах нь ойлгомжтой юм. Тодруулбал, 2011 онд уул уурхайн салбараас нийт 873 тэрбум төгрөгийн орлого оруулахаар төлөвлөсөн бөгөөд Кремлийн муухай ааш монголчуудын төлөвлөгөөг тасал­дуулж магадгүй нь бололтой. Түүнчлэн газар тариалангийн салбарт нийтдээ 17 мянган тонн шатахуун хэрэгтэй гэсэн тооцоог салбарын яамнаас гаргасан. Хүнс, хөдөө аж ахуй, хөнгөн үйлдвэрийн яамнаас газар тариалангийн томоо­хон компаниудынхаа хаврын тариалалтыг хэвийн явуулахад багагүй анхаарч буй бол жижиг, дунд аж ахуйн нэгжүүд шатахууны хомсдлоос болоод тариалалтаа хийж чадахгүй байгаа гэх мэдээлэл байна. Авто зам засварын ажил ид эхлэхтэй зэрэгцэн шатахууны хомсдол нүүрлэсэн нь аж ахуйн нэгжүүд ажлаа хэвийн явуулж чадахгүйд хүрчээ. Энэ бүхнээс харахад шатахууны хувьд хойд хөршөөсөө  зуун хувь хараат Мон­гол Улсын эдийн засгийн халалт хөрөлт ердөө л оросуудын тааллаас шууд хамаарах нь тодорхой болж.

Арваад жилийн өмнө анхны Ерөнхийлөгч П.Очирбат хар алтаар энгэрээ мялааснаас хойш өнөөдрийн байдлаар газрын тос­ны хайгуулын 19 талбайд Бүтээг­дэхүүн хуваах гэрээний дагуу дотоод, гадаадын 14 аж ахуйн нэгж үйл ажиллагаа явуулж байна. Номгон-IX талбайд Газрын тосны газар “Сансрын геологи хайгуул” компанийн хооронд байгуулах Бүтээгдэхүүн хуваах гэрээний төслийг  Засгийн газраас хэлэлцсэн байна. Засгийн газраас гаргасан саналыг Үндэсний аюулгүй байд­лын зөвлөлд танилцуулахаар яриг­даж буй. Тэгвэл Газрын тосны газрын гаргасан мэдээгээр Монгол Улсын газрын хэвлий дор 1.6 тэрбум тонн газрын тосны нөөц бий аж. Энэ тоон үзүүлэлтээрээ Монгол газрын тос олборлогч 100 гаруй орноос 33 дугаарт жагсдаг гэнэ. Тамсагийн сав газарт гэхэд л 119.2 сая тонн түүхий тосны нөөцтэйг тогтоогоод бай¬гаа юм байна. Энэ нь монголчуудын 40,50 жилийн хэрэгцээг хангах газрын тосны нөөц гэнэ. Тэгэхээр шатахууны хомсдол нүүрлэсэн эдгээр өдрүүдээс харахад Монгол Улс цаашдаа ОХУ-ын шантаажийг амсаад байх уу, аль эсвэл газрын тосоо боловсруулах уу гэдэг салаа замын нэгийг сонгохоос өөр гарцгүй болж.