Монголын улс төрд нэг л сонголт тулгарч ирээд байна. “Урагшлах уу, эсвэл уралцаад байх уу” гэдэг сонголт. Хөрөнгө оруулалт буурлаа, эдийн засаг тавгүйтлээ хэмээн улстөржиж байгаа үйлдэл болгоны цаана Монгол Улсын нэр хүнд дэлхийд унаж байдаг гэдгийг эрх баригчид, тэр дундаа сөрөг хүчин мэдэхийн дээдээр мэдэж байгаа.

Гэсэн ч тэдний амнаас үргэлж л хөрөнгө оруулалт орж ирэхгүй байна, эдийн засаг уналаа, нүүрс, зэсийн үнэ дэлхийн зах зээл дээр унаснаас болж манайх өнөө маргаашгүй эдийн засгаа унагаад, дээшээ хараад хэвтэхээс өөр сонголтгүй болох нь гэх үгс дуулдаж байгаа нь нууц биш. Энэ бүхэн хоёрхон жилийн хугацаанд болоод өнгөрсөн юм шиг, хоёр гуравхан хүн л бүгдийг нь гадагшаа өгөөд, өр зээл тавиад оруулаад ирчихсэн гэж ярьж байгаа улстөрчдийн энэ араншин сонгууль болохоор идэвхждэг байв. Гэтэл энэ удаад МАН-ын ганц хүсч байгаа зүйл нь улс төрийн тогтворгүй байдал. Хамгийн эмзэг асуудлыг нь хөндөж, эдийн засаг, стратегийн хувьд чухал салбарын сайдуудаар оролдож байгаа цаад санаа нь ч энэ улс оронд тогтворгүй байдал үүсгэж, хөрөнгө оруулагчдыг хулжааж, АН-ыг муухай харагдуулах гэсэн өчүүхэн жижиг санаа төдий. Харин цаана нь Монгол Улсын эрх ашиг яаж зөрчигдөх, бидний амьдалд энэ бүх тогтворгүй байдал ямар байдлаар нөлөөлөхийг тооцож үзээгүй нь харамсалтай.

Эдийн засгийн өсөлттэй орчин, уул уурхайн хөрөнгө оруулагчдад ээлтэй Хөрөнгө оруулалтын хуулийг баталж, энэ хавраас уул уурхайн хөрөнгө оруулалт наашлах эерэг үр дүн ирсэн, нэг ёсондоо сэтгүүлчийн оноож хэлсэнчлэн “Мөнгөний чимээ” дуулдаж байгаа энэ үед давхар дээлийг тайлуулах,  сайдуудыг огцруул хэмээн улстөржиж байгаа сөрөг үр дагаврыг уншигч та надаар хэлүүлэх юун.

МАН тийм ариухан улс төрийн хүчин мөн үү. Тэднийг төр барьж байх үед төр засаг нь тогтвортой байж, эдийн засаг элгээрээ мөлхөлгүй, ам­лалт нэхсэн ард түмэн өлсөж яд­раагүй гэвэл түүн шиг шилдэг они­гоо энэ зуунд л лав дахиж гарахгүй биз. Чалкотой хийсэн сул гэрээг ашиг­лан их хэмжээний мөнгө зээлж, түү­нийгээ бэлэн мөнгө хэлбэрээр буюу 21 мянгаар тарааж байсан алдаа хэ­нийх вэ. Оюутолгойг гадныханд найр тавин өгч, өнөөдөр Швейцарийн бан­кинд хэдэн саяар нь мөнгө байр­шуулж, тансаг орд харшид амьдарч яваа нөхдүүд аль намынх бол. Ард түм­нийг ядууруулж, газрын наймааг цэ­цэг­лүүлж, нийслэлийг машинтай нь хамт “булшилж” байсан алдааг хэн хийв.

Гадны цүнхтэй компанид тал засч, хэдэн зуугаар нь ашигт малт­малын лицензийг өгч, төрөө, улсаа дампууруулж, мөнгө идсэн хур­ган дарга нар хэний нөлөөн дор үүнийг хийв. Мэдээж шалтгаан нь тов тодорхой, хариулт өгөөд суух ч шаардлага гарахгүй. МАН-ынхан Уул уурхайн сайдыг огцруулах шалт­гаанаа Оюутолгойн гэрээг өөр­чил­нө хэмээн байнга ярьж, хөрөн­гө оруу­лагч­дыг үзэн ядаж, мөн “Эр­дэнэс Та­ван­толгой” компанитай хий­сэн Чалкогийн гэрээг өөрчилсөн уч­раас өнөөдөр хөрөнгө оруулагчид 55 хувиар буурсан гэж үзсэн юм би­лээ.

Гэхдээ үнэн хэрэгтээ эдгээр 55 ху­вийн хөрөнгө оруулагчид Мон­го­лын хөрсийг хуулж, хамаг алт, эд баялгийг нь хууль бусаар ухаж бай­сан нөхдүүд гээд хэлчихэд нэг их бу­руудахгүй. Үүнд нэг их холын жи­шээ ч хэрэг болохгүй. Д.Батхуяг нарын хууль бус өчнөөн олон зуун лиценз, гол мөрний эх газар, мөн тал засч өгсөн лицензүүдийн буянаар Монголын ард түмэн баяжаагүй. Дотоодын үйлдвэрлэгч, уул уурхайн компаниудаа хавчиж, гадныханд хэ­тэр­хий их найр тавьсныхаа шанг одоо л бид үүрч байна.

Энэ бүх үүсээд байгаа хүндрэл бэрхшээл нэг өглөө л босоод ирэхэд, АН-ын сайд салбарыг удирдахад бол­чих­сон хэрэг биш. Ужиг гажиг тог­тол­цоо, өмнөх Засгийн газрын үед үйл­дэгдсэн цөөн бус тооны бусар­маг явдал, холион бантанг засч цэгц­лэхээр шинэчлэлийн Засгийн га­зар боломжит бүх ажлыг хийхийн төлөө ажиллаж байгааг үгүйсгэж бо­ломгүй. Ний нуугүй хэлэхэд МАН өөрс­дийнхөө энэ бүх муу муухайг нуух гэж, өнөөдөр үүсээд байгаа бүх хүнд­рэл бэрхшээлийн эх үүсвэрийг бид тавьсан шүү гэдгээ ил тодоор хэ­лүү­лэхгүй гэж, эрх баригчдын дан давхар дээлийн асуудлаар улстөр­жиж, тэдний жижигхэн алдаан дээр тог­лолт хийж анхаарлыг өөр тийш нь хандуулаад байгаа л хэрэг.

УИХ дээр тоглолт хийж, улс төрийн шоу хийхгүй бол Оюутолгой, “Эрдэнэс Тавантолгой” компа­нийн “Чалко”-той хийсэн гэрээ  зэрэг энэ бүх зуур­сан бантан нь өөрсдийнх нь хүзүүг ороох гээд байгаа учраас аргаа барсан шоу хийж эхэллээ.  Энэ мэтээр хэн нь эхэлсэн, хэнийх нь буруу юм. Хэ­зээнээс энэ бүхнийг бид ухаж ярих ёстой вэ гэдгийг бичээд байвал барагдашгүй. Илүү үг нуршилгүйгээр эдийн засгийг аврах гол хүч хэмээн нэ­рийдэж байгаа уул уурхайн сал­барт бугшсан алдаа завхрал хэзээ эхэл­сэн түүний үр дагавар хэрхэн өр­нөсөн, шинэчлэлийн Засгийн газар ал­даа завхарлыг засах гэж хэрхэн ажиллаж буй талаар хүргэе.

2012 оны сүүлч 2013 оны эхээр зах зээл дээр нүүрсний үнэ 30-40 хувийн уналттай байна. Нүүрсний борлуулалтад уур­хайн аман дээрх үнэ, хилийн үнэ гэж байд­гийг ялгах хэрэгтэй байгаа юм. Уурхайн аман дээрх үнэ гэдэг нь тээврийн зардал ороогүй үнийг хэл­­дэг.

Харин хилийн боомт дээрх үнэд тээв­рийн зардлыг шингээсэн бай­­даг. “Эрдэнэс Тавантолгой” 2013 онд, Баруун Цанхийн нүүр­сийг уурхайн ам нөхцөлөөр тонн тут­­мыг ойролцоогоор 40 ор­чим ам.дол­лараар, Хилийн боомт нөх­цө­­лөөр тонн тутмыг ойрол­цоо­­гоор 65 ам.доллараар борлуул­сан байдаг. Харин “Эрдэнэс Та­­ван­толгой”-н Чал­котой хийсэн гэ­­рээнд Зүүн Цан­хийн нүүрсийг уур­­хайн ам нөх­цөлөөр тонн тут­мыг ойрол­цоо­гоор 35 орчим ам.дол­лараар, хилийн боомт нөхц­лөөр тонн тутмыг  ойролцоогоор 60 ам.доллароор борлуулахаар тус­гасан байсан. Эндээс “Эрдэнэс Та­ван­толгой”-н Чалкотой хийсэн гэ­рээ ямар гэрээ болох нь харагдах биз ээ.

Өмнөх Засгийн газрын үед Та­вантолгойн ордыг эдийн засгийн эргэлтэд оруулах шийдвэр гаргасан хүмүүсийг эргэн санахад илүүдэхгүй. Өрмийг нь бусдад өгчихөөд, хусмыг нь барьцаалж зээл аваад тараасныг хэн бүхэн сайн мэдэж байгаа байх. Үүнийгээ ч тэд хүлээн зөвшөөрдөг. Өнөөдөр МАН-ын ямар ч гишүүнээс асуусан нээрээ нэг тийм зүйл болох нь ч болчихсон шүү гэж хариулдаг.

Эрх баригчид ч, сөрөг хүчин ч энэ хамгийн том алдаа байжээ гэдгээ дуу нэгтэй хүлээн зөвшөөрсөн. Шинэчлэлийн Засгийн газар энэ ордыг бялуу шиг хуваахаас илүү, төмөр замаа тавих нь үнэ цэнэтэй гэж үзэж Чингис бондоор санхүүжүүлж ажлыг нь эхлүүлээд байна. Энэ л чухал алхам. Тавантолгойн ордын сураг ч дуулдаагүй, Оюутолгойн гэрээ зурагдаагүй байхад бид амьд­раад болж л байсан.

Цаашдаа ч энэ мэт дан ганц уул уурхайн хө­рөн­гө оруулалтаас хамааралтай юм шиг амьд­рах бус дотоодын үйлдвэр­лэгч­дээ дэмжиж, томоохон төсөл хө­төл­бөрүүдийнхээ үр дүнг үзэж, энэ завс­раа уул уурхайн хөрөнгө оруулал­таа боломжтой, ард түмний эрх ашигт нийцсэн байдлаар өөрчлөөд явах нь зүйн хэрэг.

Гэрээний маргаан хөрөнгө оруу­лал­тад саад болж байгаа нь үнэн. Одоо­гийн УИХ Шинэчлэлийн Зас­гийн газрын хөтөлбөрийг баталж өгөх­дөө Хөрөнгө оруулалтын гэ­рээнд өөрчлөлт оруулах үүргийг Зас­гийн газарт өгсөн. Холбогдох Зас­гийн газрын гишүүн нь гэрээнд өөрч­лөлт оруулах саналаа хөрөнгө оруу­лагч талд 2012 оны аравдугаар сард тавьсан байдаг.

Гэтэл хөрөнгө оруу­­лагчид “Гэрээгээ хар л даа, Мон­голын тал аль хэдийнэ өөрч­лөлт оруулах боломжгүй гэсэн заал­таар хаа­чихсан шүү” гэж хэлээд татгалз­сан байдаг. Энэ гэрээг монголчууд байтугай гадаадын судлаачид сайн гэрээ болоогүй гэж ярьдаг. Арга ч үгүй байх, Монголын тал Санхүүгийн зөвлөх  үйлчилгээ авахдаа хөрөнгө оруулагчтай сонирхлын зөрчилтэй  компанийг сонгон авсан байдаг. 

Үүнээс гадна ашигт малтмалын эзэн орон төр, засаг авдаг роялтигаас хө­рөн­гө оруулагчдад төлөх менежмен­тийн төлбөр өндөр байгааг юм мэд­дэг ухаантай хүмүүс хараад гайхдаг. Дээр нь, “Оюутолгой” ХХК-ийн өмнөх өн­дөр цалинтай ТУЗ-ийн гишүүд гэ­рээнд заасан хөрөнгө оруулалтын хэмжээ 40 гаруй хувиар хэтэрчихээд байсныг мэдсэн хэрнээ дуугүй суу­гаад байсныг юу гэж ойлгох вэ. Эн­дээс буруутан нь монголчууд, Мон­голын тал гэж харагдах нь ойлгомж­той.

Гэрээнд УИХ-ын шийд­вэр, 40, 57 дугаар тогтоол бүрэн хэрэгж­сэн гээд заагаад гарын үсэг зурчихсан. УИХ-ын шийдвэрийг Засгийн газрын гишүүд нь дүгнэдэг тийм хууль Монголд байдаг гэж үү. Энэ Оюутолгой төсөл ер нь юу болоод байна даа. Өнөөдөр улстөрч­дөөс гадна юм гадарладаг энгийн мон­гол хүмүүс дунд ч гэсэн нэгэнт гэ­рээ байгуулчихаад эргэж буцах, хэн нэгэнд буруу өгч хоорондоо тол­хилцох мэтээр бусдын өгөөш болмооргүй байна гэдгийг ойлгох цаг ирсэн. Нэг ёсондоо би Рио Тинто”-г өдөх бус өдөөгдөж яваад байгаад л учир байна. 

Оюутолгойн ил уурхай, баяжуулах үйлдвэрийн бү­тээн байгуулалтын үед гадаад, до­тоодын олон аж ахуйн нэгжүүд ашиг орлоготой ажиллаж байсан нь үнэн. Гэтэл хөрөнгө оруулагч нь далд уурхайн бүтээн байгуулалтыг өөрсдөө зогсоочихоод Монгол Ул­сын Засгийн газарт бурууг нь тохоод жил гаруйн хугацаа өнгөрлөө. Ийм үетэй учирсан аж ахуйн нэг­жүүдийн тэсвэр тэвчээр алдрах нь ойлгомжтой. Гэхдээ улстөрчид ард нь байдаг ААН-ийн хувьд энэ үед харин ч илүү ашиг олсон гэж ярь­даг. Хэдэн “ногоон”-оос болж энэ орны ирээдүйгээр тоглож болохгүй бай­маарсан.  Гэтэл Монгол Улсын Зас­гийн газар нэмэлт санхүүжилтыг дэмж­сээр ирсэн байдаг. Одоо бо­лохоор хөрөнгө оруулагч тал нь яарах шаардлагагүй, жаахан хүлээе гэсэн байр суурьтай байдаг. Энэ нэмэлт санхүүжилтийг шийдэх эрх нь хууль болон гэрээнд зааснаар “Оюутолгой” ХХК-ийн  ТУЗ-д  байсаар бай­тал Засгийн газар руу заагаад байна.

Үүнээс болж энэ төсөлд тус­лан гүйцэтгэгчээр ажиллах гэсэн дотоод, гадаадын аж ахуйн нэгжүүд нь Засгийн газарт буруу өгөөд байна. Хууль, гэрээг харахаар “Оюутолгой” ХХК-ийн удирдлага 100 хувь хөрөнгө оруулагч талаас томилогдсон байдаг. Сан­хүүжилт босгох, бүтээн бай­гуулалт хийх эрх үүрэг нь хөрөнгө оруу­лагч талд байгаа. Үүнийг зөвөөр ойлгож асуудлыг шийдсэн нь дээр бус уу. 

Өнгөрсөн хугацаанд үзэл суртал, РR аргаар Шинэчлэлийн Зас­гийн газрыг муухай харагдуулж ир­сэн нь монголчуудад багагүй хохи­рол учруулсан байж магадгүй байна. Монголд, уул уурхайн салбарт үйл ажиллагаа явуулж байгаа аж ахуйн нэгжүүд гадаад, дотоод ялгаагүй нөөц батлуулах, нэмэлт санхүүжилт авах­тай холбоотой ТЭЗҮ-ээ Эрдэс баял­гийн мэргэжлийн зөвлөлөөр хэлэл­цүүлэх нь хуулиар хүлээсэн тэд­ний үүрэг юм.

Гэтэл “Оюутолгой” ХХК нь нэмэлт нөөц, ТЭЗҮ-д оруулах өөрчлөлтөө өнөөг хүртэл Эрдэс баял­гийн мэргэжлийн зөвлөлд ирүүлээгүй гэ­сэн мэдээ байна. Гэсэн ч Засгийн газар нэмэлт санхүүжилтийг дэм­жиж байгааг юу гэж ойлгох вэ. Өнөөгийн байдлаар хөрөнгө оруу­лагч, Засгийн газар маш сайн ойл­голцож хамтарч ажилласнаар ил уурхай, баяжуулах үйлдвэр хэ­вийн ажил­лаж бүтээгдэхүүнээ экспор­толж байна.

Урт нэртэй хууль 2009 онд батлагд­сан УИХ-ын 2012 оны сонгуулийн үед буюу 2012 оны зургадугаар са­рын эхээр урт нэртэй хуульд хам­рагдсан тусгай зөвшөөрлийн хил хязгаарыг тогтоож байна гээд өм­нөх Засгийн газар тогтоол гаргаж нийт хүчинтэй байгаа тусгай зөв­шөөрлийн 40 гаруй хувийг /1340 ор­чим/ эзэмшигч аж ахуйн нэгжийн үйл ажиллагааг зогсоосон байдаг. Үүнд нь хууль гарахаас өмнө тусгай зөв­шөөрөл авсан аж ахуйн нэгжүүд ч хам­рагдсан.  Шинэчлэлийн Засгийн газар энэ хуулийн үзэл баримтлалыг дэмждэг.

Гол мөрнийг юугаар ч орлуулахгүй нь ойлгомжтой. Гэх­дээ аж ахуйн нэгжүүдэд эрэл, хай­гуул хий гэж тусгай зөвшөөрөл төрөөс өгчихөөд, газар руу мөнгөө хийснийх нь дараа тэдний саналыг сонсолгүйгээр  тусгай зөвшөөрлийг нь цуцлах хууль санаачлан гаргадаг нь зөв үү.

Болно гэж үү! Шударга зүйл үү? Хууль гаргалаа гэхэд нөхөн олговрын асуудлыг хууль санаачилагчид нь, баталсан УИХ нь тухайн үед нэг мөр шийдэж өгөх байсан юм биш үү.

Өмнөх УИХ 2012 онд нэг хууль баталсан. Стартегийн ач холбогдол бүхий газарт гадаадын хөрөнгө оруу­лалтыг зохицуулах тухай хууль гэж. Энэ хууль нь стратегийн ач холбогдол бүхий салбарыг эрдэс баялаг, банк санхүү, мэдээлэл харилцаа холбоо гээд гадаадын төр, хувийн хэвшил хөрөнгө оруулалт гэж ялгахгүйгээр баахан хүнд суртал, цензурыг бий болгосон.

Энэ үед УИХ-д аль нам олонхи байсныг монголчууд мэ­дэж байгаа. Харин ашгүй энэ удаа­гийн УИХ, АН-ын Засгийн газар Хөрөнгө оруулалтын тухай хуулийг санаачлан хөрөнгө оруулалтыг урт хугацаанд тогтвортой байлгах, ба­талгаажуулах хууль баталлаа. 

Энэ бүхнээс харахад  монголчууд алдаагаа ухаарах нь мэдээж.  Буруутныг олъё гэвэл олдох л байх. Олон оронд ийм байдлаас болж дотроо хагаралдан хүнд байдалд орсоор байгаа бус уу. Гэхдээ хатгалгаар уралцахаасаа илүү, өнгөрснөө ухаалгаар цэгнэн урагш­лах нь  дээр байна.