Европын
утга зохиолын хэд хэдэн cop бүтээлийг чин сэтгэлээсээ бас яруухнаар
нэгд нэгэнгүй задлах санаатай миний энэ бодрол эргэцүүллийг “Яавал сайн
уншигч болох вэ” ч гэх юм уу эсхүл “Зохиолчид сайн сэтгэлээсээ хандах
тухайд” гэж гарчиглавал илүү оновчтой байж мэдэх юм. Зуун жилийн өмнө
Флобер амрагтаа илгээсэн захидалдаа “Тав, зургаан номыг сайтар мэдчих юм
бол эрдэм ухаан ямар төгс хүн байж болно гээч” хэмээн бичиж байжээ.
Уншигч нь зохиолын нарийн ширийн юмыг анзаарч сонирхож байгууштай юм.
Эрүүл саруулаар нэгтгэн базаад дүгнэх нь сайн юмсыг орхилгүй харсан байх
учиртай. Бэлэн базсан дүгнэлтээс эхэлнэ гэдэг бас асуудлыг нөгөө
үзүүрээс нь барьж авах, олигтой ойлгоо ч үгүй байж номноосоо холдоод
явчихна гэсэн үг. Жишээлэхэд “Боварын хатагтай”-д хөрөнгөт нийгмийн
бузар булайг илчилдэг гэж урьдаас нь дуулж мэдчихээд уншихаар барьж авна
гэдэг зохиолчийнх нь тухайд уйтгартай агаад туйлын шударга бус хэрэг
биш гэж үү. Урлагийн аливаа бүтээлд цоо шинэ ертөнцийг амилуулсан байдаг
бөгөөд бидэнтэй анх удаа нүүр тулж буй, бидний урьд өмнө мэдэх
ертөнцтэй шууд ямар ч холбоогүй энэ ертөнцийг аль болох гүнзгий таньж
мэдэх нь бидний гол зорилго гэдгийг үргэлж санаж байх учиртай. Энэ
ертөнцийг нарийн судлах шаардлагатай. Гагцхүү ингэсний дараа л бусад
ертөнц мэдлэгийн бусад салбартай яаж холбогдохын тухайд бодож эхэл.
Романаас улс орнууд хийгээд тэдгээрийн түүхийн талаархи мэдээ сэлт авч
болдог уу гэсэн өөр нэгэн асуулт байна.

Номын клубүүд түүхэн
роман нэрийн дор алхам тутамд тань атгуулах гэж оролдох зузаан зузаан
бестселлерүүдээс өнгөрсөн цаг үеийн талаар юухан хээхэн мэдээд авчихна
гэх гэнэн хэн нэгэн одоо хэр байсаар байна гэж үү дээ. Жейн Остений
амьдралын мэдлэг нэгэн санваартны зочны өрөөгөөр хязгаарлагдаж байсан
гэвэл түүний бичиж үлдээсэн газрын эздийн Англи орны дүр зурагт угсаа
сурвалжтан, цэцэрлэгийн уран зохиомжийг итгэж болох юм уу. Эсхүл “Хүйтэн
байшин” (роман) уран зөгнөлийн Лондонд болж буй уран зөгнөлийн үйл
явдлыг зуун жилийн өмнөх Лондоны амьдралын баримтат дүр зураг гэж болох
уу. Бодоожоор тиймгүй. Бусад роман ч яг ижил. Агуу романууд бас aгуу
үлгэрүүд, бидний унших романуудын тухайд гэвэл хамгийн агуу үлгэрүүд
гэдэгт л үнэн мөн чанар оршиж буй юм.

Цаг хугацаа, орон зай,
жилийн дөрвөн улирлын өнгө будаг, булчин шөрмөс хийгээд оюун бодлын үйл
хөдлөл энэ бүхэн авьяастай зохиолчийн хувьд нурууг нь авчихсэн хэвшмэл
үнэний нийтэд нээлттэй номын сангаас олж авсан уламжлалт ухагдахуун бус
харин суут мастер илэрхийлэх хосгүй аргыг нь олж чадсан хосгүй үнэтэй
нээлтүүд юм. Дундаж зохиолчийн тавилан бол царцмал хэвшлийг л гоёж
гоодох.

Тэрээр ертөнцийг шинээр зохиох, бүтээх гэж зүрхлэхгүй,
тогтсон дэгээс, бусдын туршсан ургуулан зохиох үлгэр хэвээс аль сайныг
нь шүүх шахахыг л оролдох төдий. Дундаж зохиолчийн урьдаас төлөвлөсөн
хүрээнд базаад оруулчихаж чадсан янз бүрийн үндэслэл, зохиомжууд өөрийн
гэсэн ямар нэгэн түр зуур ч бол сэтггэл татахуйц байх нь бий. Учир нь
өөрсдийнх нь санаа бодлыг аятайхан өлгийдөөд барихад дундаж уншигч
дуртай байдаг. Харин гариг ертөнцийг эргэлдүүлэх чадвартай жинхэнэ
зохиолч хүнийг бүтээж, унтаж ахуйд нь хавирга бөөрийг нь хайр найргүй
нухчидаг агаад ийм зохиолчид бэлэн зэлэн үнэт зүйл гэж байхгүй, тэрээр
энэ бүхнийг өөрөө бүтээж бий болгох ёстой. Зохиох урлаг нь ертөнцийг эн
тэргүүнд ургуулан зохиохуйн нөөц агуулах юм гэж харж чадахгүй л бол
сохор зоосны үнэгүй гэсэн үг. Бодит ертөнцийн матери хэрэв бодит юмаа
гэхэд (бодит нь ерөөсөө хэр боломжтой хэмжээнд) бүхэл цул өгөгдөл огтхон
ч биш. Энэ бол эмх замбараагүй юмс агаад зохиогч “Эхэл” гэнгүүт ертөнц
оргилж буцалж, хайлж эхэлдэг. Ертөнц зөвхөн өнгөц харагдах талаасаа бус
зохиолч түүний дүрсийг (газрын) зурагт анх удаа буулган түүний жижиг
хэсэг бүрт нь нэр өгнө. Энд хэдэн жимс байна, хоргүй идэж болно. Тэртээ
урд нэг цоохор юм шуртхийгээд өнгөрлөө. Гаршуулах хэрэгтэй дээ. Бас тэр
хэдэн модны цаадтайх нуурыг “Сувдан нуур” гэе. Эсхүл “Урсац нуур” гэвэл
илүү тансаг. Энтээх манан уул болох юм, оройд нь гарах хэрэгтэй.

Мастер
бээр хүний хөлийн мөр гараагүй хажууг хэжлэн авирсаар салхи исгэрэх
оройд нь хүрээд хэнтэй таарсан гэж та бодно вэ. Амьсгаадчихсан баяр
хөөртэй уншигчтай учирч тэврэлдэн золгоно. Хэрэв ном гэгч үеийн үед
байдаг юм бол тэд үүрд эс хагацна.

Лекц унших аяллынхаа үеэр би
хөдөөний нэгэн коллежид бяцхан санал асуулга явуулсан юм. Уншигчийн
арван тодорхойлолт гаргаж өгснөөс минь оюутнууд сайн уншигчдад байх
ёстой гэсэн дөрвийг нь сонгох учиртай байлаа. Одоо би тэp жагсаалтаа
олдоггүй, хаашаа орчихсон юм, гэхдээ санаж байгаагаараа сэргээх гэж
оролдоод үзье. Сайн уншигч ямар байх ёстой вэ гэсэн асуултад тохирно гэж
үзсэн дөрвөн хариултаа сонгоорой.

1. Номын нөхөр клубийн гишүүн байх
2. Өөрийгөө номын баатар гэж төсөөлөх
3. Юуны түрүүнд нийгэм-эдийн засгийн талыг сонирхох
4. Үйл явдал, харилцан яриа ихтэй номыг илүүд үзэх
5. Дэлгэцэнд кино болж rapcныx нь дараа унших
6. Эхлэн бичигч байх
7. Уран сэтгэмж, ургуулан бодох чадвартай байх
8. Ой сайтай байх
9. Үгийн сан сайтай байх
10. Уран сайхны бага сага мэдрэмжтэй байх

Оюутнууд өөрсдийгөө номын баатраар төсөөлөх, үйл явдал, нийгэм-эдийн
засгийн болон түүхийн талыг эвтэйхэн нь аргагүй сонгожээ. Сайн уншигч нь
ургуулан бодох чадвартай, ой болон үгийн баялаг сайтай, тэгээд уран
сайхны бага сага мэдрэмжтэй байна гэдгийг та таамагласан гэдэгт эргэлзэх
юун.

Уран сайхны мэдрэмжийн тухайд би боломж л гарвал өөрийгөө
болон бусдыг энэ талаар хөгжүүлэх бодолтой явдаг. “Уншигч” гэдэг үгийг
би маш чөлөөтэй өргөн утгаар хэрэглэж буйгаа хэлэх ёстой. Хачин санагдах
хамаагүй, номыг ер нь уншиж болохгүй, зөвхөн дахин дахин уншиж
(эргүүлэн харж) л болно. Сайн уншигч бол хамтрагч, бүтээгч, шалгарсан
уншигч бас дахин дахин уншигч мөн. Яагаад гэдгийг тайпбарлая. Бид бүхэн
номыг эхний удаа унших үед нүдний харц зүүнээс баруун тийш, мөр мөрөөр
нь, хуудас хуудсаар нь хөөх хөдөлмөр орсон үйл явц, бидний хийж буй
биеийн нарийн төвөгтэй ажил, номыг ухаж ойлгох орон зай, цаг хугацааны
үйл явц нь өөрөө тухайн номыг гоо зүйн талаас нь мэдэрч, хүлээж авахад
саад болдог. Уран зураг харж байхад мөнөөх зураг мөн л гүнзгийрэл,
хөгжил, хөдөлгөөн байлаа ч гэсэн харцаа өвөрмөц гэмээр байдлаар
шилжүүлэх хэрэг гардаггүй.

Уран зургийн бүтээлийг анх харахад цаг
хугацаа ерөөсөө хамаагүй. Гэтэл номтой танилцахад цаг заавал зарцуулах
шаардлагатай. Бүтэн цулыг нэг мөсөн хүлээж аваад дараа нь нарийн ширийн
рүү нь орж чаддаг тийм эрхтэн (уран зургийг харах нүд шиг) бидэнд
байхгүй. Харин хоёр, гурав, дөрөв дэхээ унших үедээ бид номтой ямар
нэгэн хэмжээгээр зурагтай харьцаж байгаа шиг харьцдаг гэж ойлгож болно.
Гэхдээ хувьслын энэ аймшигтай үр жимснүүдээ түүний илүү гайхамшигтай
ололт-оюун ухаантай хольж хутгах хэрэггүй юм. Уран зохиол, эсвэл шинжлэх
ухааны бүтээл байна уу (эдгээрийн хил зааг бидний боддог шиг тийм ч ил
тод биш), ерөөс аливаа ном юуны түрүүнд ухааныг онилсон байдаг. Ухаан,
уян хатан нугасны дээд оргил тархи-энэ л номыг барьж авах цорын ганц
багаж нь. Нэгэнт ийм юм бол бид харуй бүрий уншигч номоос цацрах нарны
гэрэлтэй учрах үед ухаан хэрхэн ажилладгийн учрыг олох ёстой. Эн
тэргүүнд сэтгэлийн харуй бүрий байдал сарниж замхарч зориг зүрх орсон
уншигч тоглоомонд автана. Номыг анх барьж авахад ялангуяа залуу
уншигчийн дотроо далдуур боддогоор мэдлэг мэдрэмж хуучинсаг хүмүүс
зөвлөсөн үед номыг анх уншихад өөрийгөө хүчлэх хэрэг гарах нь цөөнгүй.
Харин ямар ч атугай тэгж хүчилж чадаж гэмээнэ хариу харамж нь
хангалттай.

Уран бүтээлч номыг бүтээхдээ ургуулан бодох уран
сэтгэмж ашигласан л юм бол уншигч ч уран сэтгэмжээ “ажиллуулах” ёстой.
Энэ нь зөв шударга юм. Уншигчийн ургуулан бодох чадварын тухайд дор хаяж
хоёр өөр төрлийнх байдаг. Ном уншихад аль нь хэрэг болохыг тодруулъя.
Эхнийх нь ердийн сэтгэл хөдлөлөөр тэжээгддэг, илтэд хувийн шинж чанартай
яруухан. Сэтгэл хөдлөлөөр унших энэ төрөл нь дотроо хэд хэдэн дэд
төрөлд хуваагдана. Номонд өгүүлж буйг бид эмзэг хурцаар хүлээн авдгийн
учир нь бидний өөрсдийн юм уу, танил дотнынхны маань туулж өнгөрүүлснийг
санагдуулдгаас тэр. Уншигчийн ой ухаанд нэг бол урьд өмнө үзэж туулсных
нь нэгээхэн хэсэг гэдгээр үнэ цэнтэй. Ямар нэгэн нутаг орон, байгалийн
зураг, амьдралын хэв маягийг өдөөн сэрээхийн учир тухайн ном түүнд ойр
санагдана. Аль эсхүл энэ нь уншигчид тохиож болох хамгийн тааруухан
хувилбар нь тэрээр өөрийгөө номын баатар гэж төсөөлөх. Ийм маягаар
ургуулан бодохыг би л лав уншигчдад зөвлөхгүй. Уншигчийн ашиглаж болох
цорын ганц зөв хэрэгсэл нь юу юм бэ гэж үү? Энэ бол хувь хүнчлэхгүйгээр
ургуулан бодох хийгээд гоо сайхны таашаал авах. Миний бодлоор уншигчийн
болоод зохиолчийн ухаан бодлын уран сайхан, ая данг тэнцүүлэхийг
эрмэлзэх нь чухал. Уншиж байгаагаасаа яльгүй зай барьж, чухам ийн
хөндлөнгийн байранд байгаагаараа таашаал авч эндээсээ шунан тачъяадахуйд
шилжиж самсаа шархируулах, жихүүдэс хүргэх цэнгэлийг эдлэн cop
бүтээлийн гүн дэх эд эсийг бясалгах хэрэгтэй. Энд зуун хувь бодит байх
боломжгүй нь ойлгомжтой. Үнэ цэнтэй бүхэн ямар нэгэн хэмжээгээр хэзээд
хувийн шинжтэй субъектив байдаг.

Би танай энд сууж байгаагаараа
зүүдэлж болно. Эсхүл би таны зүүдэнд орсон айдас хүйдэс ч байдаг юм уу.
Уншигч нь уран сэтгэмжийнхээ хязгаарыг цагийг нь олж татах ёстой.
Ингэхийн тулд зохиогчоос мэдэлд нь өгсөн тэр өвөрмөц ертөнцийг тов
тодорхой төсөөлсөн байх хэрэгтэй. Харж сонсч тэрхүү ертөнцөд амьдрагчийн
өрөө тасалгаа, хувцас хунар, донж маягийг олж харж сурах хэрэгтэй.
“Мэнсфилд-парк”-ийн Фанын Прайсын нүдний өнгө, умгар зэврүүн өрөөнийх нь
доторхи энэ бүхэн их чухал. (Энд Английн зохиолч Жейн Остен (1775-1817
он)-ий 1814 онд гурван ботиор хэвлэгдсэн романы тухай зохиолч өгүүлж
байна) Хүн бүр өөр өөрийн сэтгэл сэтгэцтэй. Шулуун хэлэхэд уран сайхны
сэтгэц шинжлэх ухааныхтай хавсарсан байх нь уншигчдад илүү таардаг. Уран
сайхны хэт хөөрөл нь номыг дэндүү субъектив хүлээн авахад хүргэдэг бол
шинжлэх ухааны дан тооцоо нь зөн совингийн халууныг хөргөчихдөг.

Хэрэвзээ
уншигчид маань хүчтэй мэдрэмж, тэсвэр тэвчээр, уран бүтээлийн мэдрэмж,
эрдэмтний тэвчээр ор үгүй бол агуу их утга зохиолын амтанд орох нь юу л
бол. Утга зохиол нь Неандарталийн хөндийгөөс жаал хөвгүүн “Чоно, чоно!”
гэж орилсоор хар хурдаараа чавхдан араас нь саарал чоно мөр даран гарч
ирсэн өдөр бус харин хөвгүүн “Чоно, чоно” гэж орилж ирсэн ч араас нь
чоно гарч ирээгүй тэp өдөр төрсөн юм. Явж явж худал хэлэх дуртай залхай
этгээдийн адгуусан мэх залгиж орхисон ч энэ бол бидний хувьд хоёрдугаар
зэргийн хэрэг. Тэс өмнөө юм чухал. Анзаар л даа. Жинхэнэ чоно хийгээд
зохиомол чоно хоёрын дунд нэг юм сүүмэлзээд холилдож уусаад байгаа биз.
Сүүмэлзсэн энэ зааг, энэ призм чинь л утга зохиол юм. Утга зохиол гэдэг
зохиомол зүйл. Зохиомол гэдэг зохиомол юм. Өгүүллэгийг үнэний хувьтай
гэх нь урлагийг ч үнэнийг ч доромжилно гэсэн үг. Аливаа том зохиолч том
мэхлэгч байдаг. Гэтэл байгаль хэмээх энэ уран луйварчин ч мөн адил.
Байгаль үргэлжид хууран мэхэлдэг. Эрвээхэй болон шувуудын амиа хаацайлах
өнгө будгийн өсч үржих зөнгийнх нь энгийн урхи залиас авахуулаад ухаан
балартам хээ хуарын хий хоосон хүртэл байгаль нь илбэ шид, урин
дуудахуйн гайхам цогц бүрдлийг ашигладаг. Зохиолч бол тэр жишгийг нь л
дагаж буй хэрэг. Чоноор айлгагч мөнөөх үс ноост бяцхан зэрлэг хүмүүний
тухайд хэлж чадах минь гэвэл урлагийн ид шид түүний зохиосон чонын хий
үзэгдлээс уран зөгнөлийнх нь чоноос үүдсэн агаад гайгүй сахилгагүй
түүнийг амьд ахуйд нь өөрийнх нь тухай өгүүлсэн нь сайн өгүүллэг байж.
Харин дүрсгүй төрхийг үхсэний дараа агуй дахь түүдгийн дэргэдэх яриа
сайтар сургаал болж хувирчээ. Гэхдээ ид шид нь хамт үгүй болчихож. Учир
нь бүх юм зохиосонд нь л байна. Зохиолчийг өгүүлэгч, багш, илбэчин гэсэн
гурван өнцгөөс үнэлж болдог. Томоохон зохиолчид энэ өгүүлэгч, багш,
илбэчин гурвуулаа давхцаж байдаг. Гэхдээ илбэчин нь голлож байж л том
зохиолч болно.
Өгүүлэгчээс бид цэнгүүлэхийг, оюуны хамгийн наад захын
сэрэл мэдрэмж өдөөхийг, сэтгэлийн хөөрөлд автуулахыг, цаг хугацаа, орон
зайн алсын ямар нэгэн талбараар хэрэн хэсч таашаал амсуулахыг эрж
хайдаг. Оюун нь заавал илүү өндөр ч байх албагүй боловч яльгүй өөр
зохион байгуулалттай хүн зохиолчоос багшийг хайдаг. Ухуулагч,
сургамжлагч, зөнч гээд энэ нь дээшээгээ ахина. Багшаас зөвхөн сургамж
сонсох гэж төдийгүй мэдлэг, мэдээлэл авах гэж ч очиж болно. Би,
харамсалтай нь Парисын зугаатай, Opocын уйтай амьдралын талаар ямар нэг
юм мэдээд авах санаагаар Францын, Оросын романчдыг уншдаг хүмүүсийг
мэднэ. Харин гуравдугаарт энэ бол хамгийн гол нь, агуу зохиолч гэдэг
хэзээд агуу илбэ шидтэн байдаг агаад бид зохиолчийн хувийн ид шидийн
чанад хүрэх роман зохиолынх нь юм уу, шүлэг найргийнх нь хэв маяг, дүр
дүрслэл, бүтцийг судлахыг оролдох чухам тэр мөчид л хамгийн сонирхол
татахуйц, сэтгэл догдлуулахуйц зүйл эхэлнэ дээ. Их зохиолчийн гурван тал
болох ид шид, өгүүлэмж, сургамж нь гол төлөв нэгдмэл нэг бөгөөд цор
ганц туяа гэрлийн бүхэл цулд нийтгэгдсэн байдгийн учир нь урлагийн ид
шид өгүүлэмжийг бүхэлд нь хавж оюун бодлын зүрхэн тольтод амьдарч
чаддагийнх юм. Хув хуурай, тув тунгалаг, зохион байгуулалттай бодлын cop
нь “Мэнсфилд-парк” юм уу, Диккенсийн үерийн ус мэт хүрхрэн буух бэлэн
зэлэн дүрслэлээс дутуугүй уран сайхны цочрол өдөөх чадвартай яруу сайхны
онцлог шинжлэх ухааны совинтой яв цав нийлж байх гэдэг бол романы чанар
чансааг шалгахад хамгийн их тохирох томьёо юм шиг санагддаг. Энэхүү ид
шидийн орон руу шумбахын тулд мэргэн уншигч бээр номыг зүрхээрээ бус,
тэр ч бүү хэл ухаанаараа ч биш сээр нуруугаараа л уншина.

Хэдийгээр
бид ном уншиж байхдаа яльгүй хөндий ангид байж мөнөөх зайгаа барих
ёстой ч гэсэн чухам энд л хяналтын зөөг тооцоо гарч ирнэ. Тэгсэн цагт
бид уран бүтээлч элсэн байшинг хэрхэн босгож буйг, энэ байгууламж нь шил
толь, ган болдоор сүндэрлүүлсэн гоё сайхан барилгад хувилахыг үзэж
сэрэл мэдрэмжийн ч оюун сэхээрлийн ч цэнгэлийг хамтад нь эдлэх болно оо.