Олон жилийн турш
монголчууд худалдааны салбартаа алдагдал хүлээсэн бөгөөд алдагдал бүр мөсөн арилна
гэдэгт бус багасна гэдэгт олзуурхдаг болчихож. Ийм байдал худалдааны салбарт
тухайлсан хууль эрх зүйн орчин байдаггүйгээс болсон тухай эдийн
засагчид сүүлийн жилүүдэд ярьсаар өдийг хүрсэн. Тэгвэл Худалдааны тухай хуулийн төслийг УИХ-ын
гишүүн Я.Содбаатараар ахлуулсан УИХ дахь МАН-ын бүлгийн зарим
гишүүд, мэргэжлийн холбоод хамтран боловсруулсан байна. Бизнесийнхэнд өчнөөн олон жил үгүйлэгдсэн
хуулийн анхны хэлэлцүүлэг өчигдөр болж, хүмүүс ч нэлээд идэвхтэй оролцсон. Хэлэлцүүлэгт УИХ-ын
гишүүн Д.Дэмбэрэл, Я.Содбаатар, Н.Номтойбаяр, Монголын гадаад худалдаа, эдийн
засгийн хөгжлийг дэмжих нийгэмлэгийн дарга Н.Энхтайван, Гаалийн ерөнхий газрын
дарга О.Ганбат болон бусад албаныхан, судлаач, бизнес эрхлэгчдийн төлөөлөл
оролцон санал бодлоо солилцсон юм. Энэ хууль нь хаана, хаанаа хэрэгтэй байсан гэдэг нь хэлэлцүүлэгт оролцож
буй талуудын санал, бодлоос бүр ч тодорхой ажиглагдаж байсан бөгөөд анхных гэдэг утгаараа дахин бодох, сайжруулах асуудал ч их байсан.

Хуульд юу тусгав?

1990 оноос хойш чөлөөт өрсөлдөөнт зах
зээлийн тогтолцоонд шилжсэнээр худалдааны салбарт гадна, дотнын хамтын ажиллагаа илт нэмэгдсэн нь
мэдээж. Монгол Улс 1997 онд Дэлхийн худалдааны байгууллагын гишүүн орон
болсон. Гэсэн хэдий боловч өнөөг хүртэл дотооддоо салбараа зангидсан хууль эрх зүйн орчингүй өдийг хүрсэн байна.
Тиймээс нийт есөн бүлэг, 29 зүйлтэй Худалдааны тухай хуулийн төслийг
санаачилсан бөгөөд хэд хэдэн зүйлийг тусгасныг өчигдрийн хэлэлцүүлгээр
онцолсон. Төслийг дөнгөж боловсруулж, анхан шатны хэлэлцүүлгээр орж
байгаа учраас бүх зүйл тодорхой болоогүй ч онцлох үзэл
баримтлалыг дурдъя. Хамгийн эхний суурь ойлголт мэдээж худалдааны салбарын нэр
томъёо. Үүнд
гадаад, дотоод худалдаа болон түүний цахим, биржийн, хилийн гэх зэрэг худалдааны төрөл, экспорт,
импорт, хамгаалалтын арга хэмжээ зэргээр тайлбарласан байгаа. Гол үзэл
баримтлалын хувьд, өнгөрсөн жилээс хэрэгжиж эхэлсэн Хүнсний тухай
хуулийн үзэл баримтлалтай төстэй зохицуулалт худалдааны салбарт орж ирнэ гэж байна.
Энэ бол одоохондоо нарийн тогтоогүй асуудал ч гэлээ гадаад худалдааг иргэнээр бус үйл ажиллагаа
явуулах зөвшөөрөлтэй аж ахуйн нэгж, байгууллагаар хийлгэх тухай ярьж
байна. Ингэснээр бараа, бүтээгдэхүүний чанар,
аюулгүй байдал “буух эзэн, буцах хаягтай” болно гэх юм. Түүнчлэн гадаад
худалдааны бараа, бүтээгдэхүүний үнэд улсаас зохицуулалт хийх талаар ч дурджээ. Тухайн бүтээгдэхүүний  нөөц улсын хэмжээнд хомсдсон болон  стратегийн чухал ач холбогдолтой бүтээгдэхүүнд үнэ тогтоох 
тухай заалт оруулсан ч ингэснээр зах зээлийн чөлөөт өрсөлдөөнийг устгана гэх сөрөг байр суурь
илэрхийлэх хүн олон
байлаа.

Үнийн
зохицуулалтын талаар УИХ-ын гишүүн Я.Содбаатар хэлэхдээ:

-Гадаад, дотоод
худалдаанд үндэсний
худалдааны эрх зүйн орчинг тодорхой болгох, худалдааны шаардлагуудыг
чангатгах, хэрэглэгчдэд хүрдэг бараа, бүтээгдэхүүний чанар,
стандартыг мөрдөх Худалдааны тухай хууль том ахиц гаргах ёстой.  Дотоодын худалдаа чөлөөтэй, ямарваа
зохицуулалтгүй явж байгаа. Улс орнууд зах зээлийн тогтолцоонд шилжсэнээс хойш аль ч оронд
худалдаа нь үндэсний худалдааны эрх зүйн актаар
зохицуулагдаж явдаг. Ялангуяа манайх шиг ганзагын наймаанд олноороо явж буй оронд худалдааны хууль зайлшгүй хэрэгтэй.
Хуульгүйн цаана хэн хохирдог вэ
гэхээр, чанар, стандарт хангахгүй бараа, бүтээгдэхүүнээс болж хэрэглэгчид л хохирдог. Сүүлийн үед нэлээд өндөр мөнгөн дүнтэй худалдаа ч хийдэг болсон. Тиймээс худалдааны салбарт зохицуулалт хэрэгтэй  гэлээ.  

Худалдааны
хуулийг Гаалийн байгууллагатай “уяна”

Хэлэлцүүлгийн үеэр
Худалдааны тухай хуулийг Гаалийн байгууллагатай нягт холбох хэрэгтэй тухай
санал гарсан. Өнгөрсөн жил 7860 аж ахуйн нэгж, байгууллага, 12 мянга гаруй
иргэн гаалийн байгууллагын хяналт шалгалтаар орж, гадаад худалдаанд оролцсон дүн мэдээтэй гарчээ.
Энэ бүх бараа эргэлтийг бодсон ч тэр, Худалдааны тухай хууль гаалийн
байгууллагатай нягт холбоотой тул Гаалийн тухай болон Гаалийн тарифын тухай
хуультай уялдуулж, багц хууль байлдаар УИХ-аар хэлэлцүүлэх саналыг
Гаалийн ерөнхий газрын дарга О.Ганбат гаргаж байна лээ.

Худалдааны тухай
хуулийн төсөлтэй холбоотойгоор тус газрын Татвар орлогын хэлстийн
Гаалийн улсын байцаагч н.Ганхуяг хэд хэдэн асуудлыг хөндсөн юм.
Тэрбээр:

-Энэ хуулийн төсөлд барааг
зохицуулна гэснээ үйлчилгээний тухай асуудал ороод ирчихсэн байна. Тэгэхээр үүнийг нэг
талдаа шийдэх хэрэгтэй. Үйлчилгээний болон оюуны өмчийн эрхийн
худалдаа бол  барааны худалдаанаас өөр конвенциор
зохицуулагддаг. Барааны худалдаа бол 1980 оны Венийн конвенциор зохицуулагддаг. Түүнд
тулгуурлаж, зохицуулалтаа
оруулвал сайн байх. Худалдааны тухай хуулинд тээвэрлэлтийн асуудлыг хамруулахгүй гэсэн мөртлөө дамжин өнгөрүүлэх тээвэр
гэсэн ойлголтыг оруулсан байх юм. Нэгэнт ингэж тусгасан юм бол бусад тээврийнхээ асуудлыг оруулбал дээр
гэж бодож байна. Өөрөөр хэлбэл, хуулийн төслийн эхэнд тунхагласан санаанууд дараачийн
хэсгүүдтэйгээ уялдахгүй байна гэсэн юм.

Хуулийн төслийн
хоёрдугаар бүлгийн наймдугаар зүйлд гадаад худалдааны
дистрибютерийн тухай заасан
байгаа.

Энэ талаар
Монголын гадаад худалдаа, эдийн засгийн хөгжлийг дэмжих
нийгэмлэгийн дарга Н.Энхтайванаас зарим зүйлийг тодруулаа.

-Хуулинд
дистрибютерийн асуудлыг хэрхэн заасан бол?

– Энэ бол шинэ
асуудал. Гэрээт борлуулагч дистрибютерийн журам гаргаж зохицуулах чиглэлтэй
байгаа. Албан ёсоор зөвшөөрөл авсан гэрээт борлуулагч дистрибютер компани  л тухайн компанийнхаа худалдааг Монголд
хийнэ. Гадны том компаниуд Монгол дахь цөөн хэдэн харилцагчаа
ашиглан дистрибютер эрхтэй компаниудыг бут цохиж болохгүй гэсэн заалттай.

-Хууль өөрөө чөлөөт зах зээлийг
боомилох вий гэсэн айдас бий. Энэ тал дээр та юү хэлэх вэ?

-Зах зээлийн
зарчмаар худалдаагаа явуулахаар хүн бүр дуртай
бараа татаж, дурын  үнээр худалддаг байсан. Нөгөө талдаа аж
ахуйн нэгжүүд эрх тэгш
байх, цэвэр өрсөлдөөн дунд байх ёстой. Хууль хэрэглэгчдийн эрх ашгийг
хамгаалах шаардлагыг хангахын төлөө болохоос худалдааны өрсөлдөөн, эрх чөлөөг боомилсон
ямар ч зүйл заалт байхгүй.

Бизнесийнхний хүсэн хүлээсэн хууль

Зарим төрийн өмчит компаниудаас илүү ашиг, орлоготой ажилладаг хувийн хэвшлийн компаниуд
худалдааныхаа бодлого дээр төөрөлдчихсөн байж.
Хуулийн анхны хэлэлцүүлгийн үеэр бизнесийн байгууллагын төлөөлөл хүрэлцэн ирж,
санал бодлоо чөлөөтэй илэрхийлсэн юм.

Хэлэлцүүлэгт ирсэн “Түшиг” ХХК-ийн Ерөнхий захирал
Г.Баттүшиг:

-Энэ хуулийн төсөл бол бүхний эхлэл
болов уу гэж бодож байна. Хуулийг цаашид улам боловсронгуй болгож, дэлгэрүүлэх байх гэдэгт
найдаж байна. Ер нь манай улсын худалдааны бодлого юу юм бэ гэдэг нь чухал. Нэг
үе барааны хомсдолтой байсан
бол одоо илүүдэлтэй
байна. Бид дандаа дотоод руугаа харсан худалдаа хийдэг. Манайхтай ойролцоо
орших  эдийн засгаараа өндөр хөгжилтэй
орнуудын дунд бид ямар бодлоготой байна вэ гэдгээ тодорхойлох хэрэгтэй.

Манай дотоодын
лабораториудын  гарал үүслийн шинжилгээ үнэхээр хоцрогдсон. Өөрсдөө цэгцлэх гэж цаг алдаад хэцүү байвал эхний
ээлжинд бусад орны гэрчилгээн дээр тулгуурлачих хэрэгтэй. Тэр улсын гарал үүслийн
гэрчилгээг хангачихвал манайд бас хүчин төгөлдөр гэх
маягаар.

Түүнчлэн худалдааны салбарт аж ахуйн нэгжүүдийг л
худалдаа явуулахыг зөвшөөрөх юм бол иргэдийг хэдий хэмжээгээр хувийн хэрэгцээндээ
зориулж бараа авч болох юм гэдэг хязгаарыг тогтоох хэрэгтэй байх. Мөн худалдааг бөөний болон
жижиглэнгийн гээд хуваачихсан байх юм. Бөөний худалдаан дотор жижиглэнгээр худалдахыг
хориглодог. Захыг яах вэ, энд бөөний болон жижиглэнгийн асар их худалдаа явагддаг байтал үүнийгээ яг
тодорхой яаж зохицуулах вэ
гэдгээ орхичихож. Энэ мэт  олон асуудлыг тодорхой
оруулж, нэлээн зузаан, бодлого шингэсэн хууль болох байх. Энэ хууль маань чөлөөт өрсөлдөөнийг “алах” ёсгүй” гэсэн юм.

Худалдааны салбарын
тал бүрийн төлөөлөл нэг ширээний ард суун ярилцахдаа “Худалдааны салбарт төрөөс баримтлах
бодлогын баримт бичиг”-тэй
болох нэн шаардлагатай юм байна гэсэн дүгнэлтэд хүрсэн. Тус салбарыг дагнан хариуцсан төрийн
байгууллага байхгүй, хэдэн яаманд хуваагдаад зохицуулж ирсэн болохоор худалдааны хуулийг батлах нь
зөв гэдэгт санал нэгдсэн. Харин хууль хэрэгжүүлэх бүтэц, зохион байгуулалтын хувьд  дахин нэг төрийн том бүтэц үүсгэлгүйгээр хамтын харилцаа холбоог бэхжүүлэхийг илүүд үзнэ гэдгийг
хууль санаачлагчид хэлсэн.

Дахин хэлэхэд,
энэ бол хуулийн төслийн анхны хэлэлцүүлэг. Цаашдаа хуулийн
төслийг бизнес эрхлэгчдийн төлөөлөл, яамд, агентлагуудтай хэлэлцэн санал бодлыг нь авч улам бүр боловсронгуй болгох ажээ. Ойрын үед Монголын үндэсний
худалдаа аж үйлдвэрийн танхимтай хамтарч, бизнес эрхлэгчдийн санаа
бодлыг нарийвчлан сонсч хэлэлцэх юм гэсэн. Ямартай ч монголчууд худалдааны
салбарын тусгайлсан хуультай болох нь.

У.БОЛОР