Нүүрсний салбарт үйл ажиллагаа явуулж буй дотоодын компаниудын өнөөгийн нөхцөл байдал ямархуу байгаа талаар бид Энержи Ресурс компанийн Гүйцэтгэх захирал Г.Батцэнгэлтэй уулзаж ярилцлаа.

– Юуны өмнө 2013 он Энержи Ресурс компанийн хувьд ямархуу жил байсан талаар сонирхмоор байна. Өнгөрсөн 1-2 жил нүүрсний салбар гэлтгүй уул уурхайн салбарын хувьд нилээдгүй хямралтай, хүндрэлтэй байсныг уншигчид мэдэж байгаа байх.

– Одоогийн байдлаар бид улсын хэмжээнд баяжуулсан коксжих болон эрчим хүчний нүүрс экспортолж байгаа цорын ганц аж ахуйн нэгж байгаа. Манай компанийн хувьд сүүлийн 5-6 жилийн хугацаанд оруулсан хөрөнгө оруулалт, байгуулсан үйлдвэр, дэд бүтцийнхээ үр өгөөжийг гаргахын төлөө хичээж ажиллаж байна. Зах зээлийн хувьд тун таагүй байгаа. 2012 оны 2-р улирлаас хойш нүүрсний үнэ тасралтгүй унасан. Үүний гол шалтгаан нь гэвэл олон улсын зах зээлд нүүрсний нийлүүлэлт эрэлтээсээ давж гарсан. Нэг талаас нүүрсний хэрэглээ тодорхой хэмжээгээр нэмэгдэж байгаа боловч нийлүүлэлт нь хэрэглээнээсээ давсан тохиолдолд зах зээлийнхээ хуулиар нийлүүлэгчид хоорондоо үнээр өрсөлдөж, улмаар үнэ буурч байна.  Мэдээж манай улсын хувьд нүүрсний гол зах зээл бол Хятад улс. Хятадад нүүрс нийлүүлэх сонирхолтой Австрали, ОХУ, АНУ, Канад, Индонез, Мозамбик гэх мэт олон экспортлогч байна. Ер нь 2013 онд манай улсын нүүрсний экспорт унасан нь гол зах зээл болох Хятадад нүүрс экспортлогч орнуудын хооронд үнийн өрсөлдөөн ширүүссэнтэй холбоотой. Манай улс үнийн тал дээр өрсөлдөх чадвар яалтгүй учир дутагдалтай байна. Монголд нүүрсийг олборлох зардал харьцангуй бага боловч нүүрсийг Хятад дахь гол хэрэглэгчид буюу далайн боомтын бүсүүдэд хүргэж өгөхөд тээвэрлэлтийн зардал маш өндөр гардаг. Өөрөөр хэлвэл дэд бүтцийн хүчин чадлаасаа хамаараад манай нүүрсний өрсөлдөх чадвар муу байгаа юм. Хэдий нөхцөл байдал ийм хүнд байгаа ч гэлээ бид үйл ажиллагаагаа тогтвортой үргэлжлүүлж, ажиллагсдынхаа ажлын байрыг аль болох хадгалах, тэдний нийгмийн баталгааг хангах тал дээр анхаарсаар ирлээ. Бид үйл ажиллагаагаа тасралтгүй явуулж, экспортоо үргэлжлүүлснээр улсын төсөвт татвараар тасралтгүй орлого оруулах ач холбогдолтой. 2009-2012 онд бид улсад 350 орчим тэрбум төгрөгийн татвар төлсөн байна. Мөн хэдий хүнд, хямралтай нөхцөлд ажилласан ч гэлээ 2013 онд 50 гаруй тэрбум төгрөгийг улсын төсөвт оруулж, 400 гаруй сая ам.долларын валютын орлогыг эдийн засагт авчирсан байна. Ямар ч байсан бид хямралын үед өөрсдөөс шалтгаалах бүх арга хэмжээг авч ажиллаж байна. Үйл ажиллагааныхаа зардлыг бууруулж, ингэснээрээ нүүрсний өртгийг бууруулах, бусад орнуудын нүүрстэй өрсөлдөхүйц байлгахын төлөө хичээж ирлээ. Үүний ч дүнд бид улсаасаа нүүрсний үнийг хамгийн өндөр байлгаж, Ганц модны боомт дээр өнгөрсөн онд тонн нүүрсний үнийг дунджаар 90 ам.долларт барьж чадсан. Өнгөрсөн хугацаанд бид дотооддоо нэмүү өртөг шингээж, нүүрс боловсруулах үйлдвэртэй болсон нь яг энэ хямралын үед маш их чухал зүйл болох нь мэдрэгдэж байна.

– Энэ салбарын хувьд дэд бүтэц мэдээж маш чухал.  Танай компанийн хувьд дэд бүтцийн асуудалд хэр анхаарч  ирэв? Хөрөнгө санхүүжилтийн асуудлыг хэрхэн шийддэг вэ?

– 2008 онд Ухаа Худагийн нүүрсний уурхайг эхлүүлэхдээ бид уул уурхайн энэ төслийг цогцоор нь харж, хөгжүүлэхийг зорьсон. Ингээд нүүрсийг дан олборлоод байх бус өртөг шингээж баяжуулах үйлдвэрийг нь бариад, цахилгаан хангамж, ус хангамж, авто зам, ажиллагсдын орон сууц, сургууль, цэцэрлэг зэргийг ч давхар шийдсэн. Энэ нь уурхайн үйлдвэрлэлийн хүчин чадлыг бий болгоод зогсохгүй Цогтцэций сумыг тог цахилгаан, ус хангамж, дэд бүтэцтэй болголоо. Ухаа Худаг – Гашуунсухайт чиглэлийн 245 км хатуу хучилттай авто замыг бид барьж байгуулсан нь нүүрсний тээвэрлэлт нэмэгдэж байгаа энэ үед тээвэрлэлтийн өртгийг бууруулах, байгаль орчны сөрөг нөлөөг бууруулах гээд ач холбогдол ихтэй байна. Анх бид Ухаа Худагаас Цагаан хад хүртэл хайрган хучилттай авто зам ашигладаг байхад тээврийн өртөг тонн тутамд 18-20 доллар байсан бол авто замыг ашигласнаар энэ өртөг 10 доллараас бага болж буурсан. Засгийн газраас хэрэгжүүлж байгаа  төмөр зам төлөвлөсөн ёсоор ашиглалтад орвол нүүрсний тээвэрлэлтийн зардлыг бууруулахад мэдээж бүр их чухал ач холбогдолтой.

Хөрөнгө санхүүжилтийн хувьд бид Ухаа Худагийн уурхай, нүүрс баяжуулах үйлдвэр, дагалдах дэд бүтцийг бий болгохын тулд олон улсын зах зээлд IPO хийсэн. Мөн гадаад, дотоодын банк, санхүүгийн байгууллагуудаас зээл авч, төслүүдээ санхүүжүүлж ирсэн.

– Ер нь танай компанийн санхүүгийн бодит нөхцөл байдал одоо яг ямар байна вэ? Цаашид үйл ажиллагаагаа тогтвортой явуулах боломж байна уу?

– Оруулсан хөрөнгө, авсан зээлийн хэмжээ маш өндөр байгаа энэ үед зээлийн эргэн төлөлт, хүүгийн асуудал бидний хувьд мэдээж  маш хүнд, хурцадмал болж ирж байна. Бид өнөөдрийг хүртэлх хугацаанд Ухаа Худаг цогцолбор, түүний дэд бүтцэд 1.1 гаруйих наяд төгрөгийн хөрөнгө оруулалт хийсэн. Зөвхөн зээлийн хүүнд бид жил бүр 100 орчим тэрбум төгрөг төлж байна.

Өнгөрсөн 8-р сард нүүрсний экспорт маш хүнд болж ирэх үеэр төрийн холбогдох албаны хүмүүснүүрсний салбарын төлөөллүүдтэйуулзаж, санал солилцсон. Ингээд Засгийн газраас нүүрсний экспортыг дэмжих чиглэлд 299-р тогтоолыг гаргаж, боомтын төмөр зам барьж, нүүрсний тээвэрлэлтийн өртгийг бууруулах, цаашлаад Ухаа Худаг – Гашуун сухайтын авто замыг төрийн мэдэлд шилжүүлж авах,  ингэснээр нүүрс экспортлогч, тээвэрлэгч компаниудад ирэх замын хураамжийн aчааллыг бууруулах, өртгийг багасгах боломжийг бүрдүүлэх шийдвэр гаргасан. Шийдвэрийн дагуу манай компанийн автозамд оруулсан хөрөнгө оруулалтыг зохих журмаар буцааж олгосноор манай компанид хуримтлагдаад байгаа дотоодын аж ахуйн нэгжид төлөх ёстой 240 гаруй тэрбум төгрөгийн өр авлагын асуудлыг шийдвэрлэхэд дэмжлэг үзүүлэх ач холбогдолтой байсан юм. Харамсалтай нь шийдвэрийн биелэлт удаашралтай байна. Ер нь энэ тогтоолыг нэн даруй  хэрэгжүүлэхгүй бол манай компанийн хувьд үйлдвэрлэлийн хэмжээгээ бууруулах, үйл ажиллагаагаа зогсоох хүртэл арга хэмжээ авахаас өөр аргагүй байдалд хүрч байна.
    
– Өнөөдөр нүүрсний салбар улсын төсвийн орлогын багагүй хувийг дангаараа бүрдүүлдэг чухал салбар болжээ. Гэтэл салбарын компаниуд нь эхнээсээ “үүдээ бариад” эхэллээ. Цаашид энэ салбарыг өндийлгөхийн тулд юу хийх шаардлагатай гэж үзэж байна вэ?

– 2011 онд нүүрсний экспортын орлого анх удаа зэсийнхийг давж гарсан. Ингэснээр нүүрс бол улсын эдийн засагт чухал ач холбогдолтой экспортын бүтээгдэхүүн болсон. Өнөөдөр улсын экспортын 90 гаруй хувийг уул уурхайн бүтээгдэхүүн бүрдүүлж байна. Нүүрсний оргил үе буюу 2010, 2011онуудад нийт экспортын 40 гаруй хувийг нүүрс дангаараа бүрдүүлж байсан. Энэ жилийн хувьд  манай улс 17-18 сая тонн нүүрс экспортолсон гэх урьдчилсан мэдээ байна. Энэ салбараас улсын төсөвт оруулж байгаа орлого бол маш өндөр. ТЕГ-ын мэдээгээр 2013 оны улсын хамгийн том татвар төлөгч 10 байгууллагын 4 нь МАК, Тавантолгой ХК, Энержи Ресурс, Эрдэнэс Тавантолгой гээд үндэсний хувийн болон төрийн өмчит нүүрс экспортлогчид байна лээ. Өөрөөр хэлвэл байдал хүнд байгаа үед ч нүүрсний компаниуд улсын төсвийн орлогыг тасалдуулахгүйн төлөө ажилласаар байгаа нь харагдаж байна. Нүүрсний салбарыг өндийлгөхийн тулд монгол нүүрсний өрсөлдөх чадварыг дээшлүүлэх шаардлагатай. Ингэхийн тулд 3 зүйл дээр л анхаарах хэрэгтэй. 1-рт, урт хугацаанд маш их хэмжээний хөрөнгө оруулалт шаарддаг, эрсдэл ихтэй салбар гэдэг утгаараа салбарын хууль, эрхзүйн орчин нь тогтвортой байх ёстой. Ингэж байж л тэр шаардлагатай хөрөнгө оруулалтыг татна. 2-рт, нүүрсийг түүхийгээр нь бус дотооддоо боловсруулж, өртөг шингээж экспортлох асуудал чухал байна. Түүхий нүүрсний овор их, үнэ бага, дээрээс нь эцсийн хэрэглэгчдийн шаардлагад нийцүүлэхийн тулд орд газрын аль чанар сайтай нүүрсийг сорчилж ашиглах байдалд хүргэдэг. Гэтэл нүүрсийг боловсруулж, баяжуулснаар олон янзын чанартай нүүрсийг хольж, стандартын жигд чанартай эцсийн бүтээгдэхүүн гаргаснаар байгалийн баялгийг хорогдолгүй, бүрэн ашиглах боломж бүрддэг. Мэдээж боловсруулах салбараа хөгжүүлэхийн тулд дахиад л 1-р асуудал буюу хөрөнгө оруулалт сайн байх хэрэгтэй. Тэгэхээр энэ хоёр асуудал маань ямагт уялдаж явна.  Манай компани гэхэд зөвхөн нүүрс баяжуулах үйлдвэр болон түүний дагалдах дэд бүтцийг байгуулахад 400 гаруй сая ам.долларын хөрөнгө оруулсан. Энэ хөрөнгө оруулалтыг нөхөхөд багагүй хугацаа шаардлагатай. 3-рт, мэдээж нүүрс гэдэг овор ихтэй бүтээгдэхүүнийг өрсөлдөх чадвартай байлгахын тулд тээвэрлэлтийн дэд бүтэц маш чухал. Одоогоор Тавантолгойн бүсээс нүүрсний эцсийн хэрэглэгчид буюу Шар тэнгисийн эрэг орчмын дагуу байрласан төмрийн үйлдвэрүүдэд нүүрсээ хүргэе гэхэд тээврийн зардал нь тонн тутамд 80-90 доллар болж байна. Гэтэл Австралийн боомтоос яг тэр үйлдвэрүүдэд нүүрсийг далайгаар тээвэрлэж хүргэхэд ердөө 10-15 доллар шаардагддаг. Манайх шиг далайд гарцгүй орны хувьд энэ зардлыг бууруулахад хамгийн оновчтой шийдэл бол мэдээж төмөр зам. Байгаль орчин, аюулгүй байдлаа бодсон ч төмөр зам баригдаж байж асуудал шийдэгдэнэ. Энэ асуудлуудыг шийдэхгүйгээр Монгол Улс нүүрсний зах зээл буюу Хятад улсад ойрхон байрладаг давуу талаа ашиглаж чадах биш харин ч зах зээлээс шахагдах хандлагатай болж байна.

– Нүүрсний үнийн уналт,  өнөөгийн хүндрэлтэй нөхцөл байдал цаашид хэр удаан үргэлжлэх бол?  Нүүрс экспортлогч бусад улс орнууд ийм үед ямар арга хэмжээ авч хэрэгжүүлдэг юм бэ?

– Дээр хэлсэнчлэн 2012 оноос хойш нүүрсний зах зээлд нийлүүлэлт нь эрэлтээсээ давж ирлээ. 2014 оны хувьд байдал тэгтлээ сайжрахгүй, үнийн өрсөлдөөн ширүүссээр байх болно гэдгийг зах зээл шинжээчид хэлж байна. Тэгэхээр манай компани гэлтгүй Монголын нүүрс экспортлогчдын хувьд өрсөлдөх чадвараа л сайжруулах асуудал зайлшгүй тулгарч байна. Бид нүүрсний үнийг барих, дэд бүтцээ сайжруулах чиглэлд бусад компаниудтайгаа хамтарч боомтын төмөр зам барих зэргээр хамтарч ажиллах санал тавиад, хамтраад явж байна.

Нүүрсний зах зээл хямралтай байгаа энэ үед нүүрс экспортлогч улс орнууд түрүүчээсээ салбараа дэмжих алхмуудыг авч хэрэгжүүлж байна. Хятад улс л гэхэд өөрийн зах зээлээ хамгаалахын тулд бага илчлэгтэй, хүхрийн өндөр агууламжтай нүүрсний импортыг хориглох буюу импортын татвар ногдуулах, дотоодын нүүрсэнд ногдуулах татвар хураамжийг бууруулах, нүүрс үйлдвэрлэгчдэд ирж байгаа татварын дарамтыг багасгах, цэгцлэх арга хэмжээнүүдийг аваад эхэлжээ. Дэлхийн коксжих нүүрсний зах зээлийн гол нийлүүлэгч Австралийн Засгийн газар гэхэд уул уурхайн хөрөнгө оруулалтын орчноо сайжруулахын тулд өмнөнь Засгийн газрын ногдуулж байсан өндөр татваруудыг багасгах, цуцлах, цаашлаад нүүрсний хайгуулын лицензүүдийг олон тоогоор үнэ төлбөргүй, хүнд сурталгүйгээр хурдан шуурхай олгож, хөрөнгө оруулагчдыг татах зэргээр төрөл бүрийн арга хэмжээ авч байгаа юм байна лээ. Ингэж нүүрсний хайгуулыг идэвхижүүлснээр мэдээж урт хугацаанд Австрали улс нүүрс экспортлогч гол орон хэвээр байна гэдэг байр сууриа баталгаажуулахаар эрмэлзэж байгаагийн илрэл байх. Манай улс ч гэсэн гадны улс орнуудын эдгээр туршлагаас санаа авч, хэрэгжүүлэх шаардлага зүй ёсоор тулгарч байх шиг байна.

– Ярилцсанд баярлалаа.