Замын ойролцоо саарал төмрөөр хуягласан агуулах байх. Ойртон очих тусам сэрүү татсан тэр агуулахад нийслэлчүүдийн жилийн хэрэгцээг хангах махыг нөөцөлсөн байгаа гэдгийг албаны хүн тайлбарлав. Энэ бол нийслэлийн нөөцийн махны бэлтгэл, худалдааг хариуцсан хоёр компанийн нэг болох “Баатарууд тэнгэр” ХХК-ийн Баянзүрх дүүргийн оффицеруудын ордны тойргийн зүүн талд байрлалтай агуулах. Тэрхүү агуулахын өмнө албаныхан зогсоод “Нөөцийн махыг хугацаандаа амжиж бэлтгэж дуусна. Санхүүжилт гацсан зүйлгүй” гэж хэлээд “Нөөцийн махны менежер” гэж өргөмжлөгдсөн компанийн мэргэжилтнүүдээс мах бэлтгэх явцын талаар асуун, шалгасан юм. Тодруулбал, өчигдөр Үйлдвэр, хөдөө аж ахуйн яамны Төрийн нарийн бичгийн дарга Х.Золжаргал, Хүнсний үйлдвэрийн бодлогын хэрэгжилтийг зохицуулах газрын дарга Д.Тунгалагаар ахлуулсан ажлын хэсэг нийслэлд байрлалтай гурван агуулахаар орж, нөөцийн махны бэлтгэлийн үйл явцтай танилцсан. Баянзүрх дэх агуулахад гэхэд, үйл явцыг шалгана гэсэн ч агуулахыг нээж, хураалгаастай байгаа махыг хальтхан харуулж, уутлах уутны барааг үзүүлсэн төдий.  Ямартай ч нөөцийн мах хүлээн авах, шалгах, бэлтгэх ажиллагааг бүрэн харуулаагүй ч асууж шалгах нь учиг, холбогдлоор дүүрэн. Жилийн жилд хэл аманд өртдөг нөөцийн махтай холбоотой асуудал сүүлийн үед үүсч, нөөцийн мах бэлтгэх санхүүжилт тасарсанаар ирэх жилд хэрэглэх хангалттай махаа бэлтгэж чадахааргүй болж, улмаар махны үнэ “тэнгэрт хадах нь” гэсэн мэдээлэл тархсантай холбоотой. Хэдхэн хоногийн өмнөөс яригдаж эхэлсэн энэ асуудал хурдан хугацаанд эрчээ авч, ирэх жилийн махны үнийг иргэд дор дороо тунгаан байлаа. Тэгвэл албаныхны яриагаар бол ирэх жилийн нөөцийн махандаа санаа зовох хэрэггүй болох нь. Бидний очиж агуулахыг нь хальтхан цухуйж харсан “Баатарууд тэнгэр” компани гэхэд нийт 6000 тонн нөөцийн мах бэлтгэхээс одоогийн байдлаар 4200 тонныг бэлтгэжээ. Үүнээс 1800 тонн маханд сертификат авч бэлэн болгожээ.

Энэ жилийн мах бэлтгэлд хардлага төрүүлсэн асуудлыг сөхье. Монголчууд угийн л махсаг түмэн болохоор мах, сүүнийхээ чанар, нийлүүлэлтийг сайн мэдэж, шүүмжилсээр ирсэн. Ирэх жил нийслэлд “Баатарууд тэнгэр” ХХК, “Эи Эн Ди Эм” ХХК нийт 12 мянган тонн нөөцийн мах, Дарханд 1000 тонн махыг “Дархан мийт фүүд”  ХХК, Эрдэнэт хотод 1000 тонн махыг “Эрдмийт” ХХК бэлтгэн нийлүүлэхээр сонгогдсон. Ингээд нийт 14 мянган тонн нөөцийн махыг ирэх жил нийлүүлэх ажээ. Гэтэл энэ жил нөөцийн мах бэлтгэлийг дунд хугацаанд эхлүүлсэн ч санхүүжилт тасарч, арванхоёрдугаар сарын 25-наас худалдаанд гаргаж амжихааргүй боллоо гэсэн мэдээлэл тарсан юм.  Энэ жил Засгийн газраас “Махны нөөц бүрдүүлэх, үнийг тогтворжуулах” хөтөлбөрийн хүрээнд 87 тэрбум төгрөгийг төсөвлөжээ. Үүнээс 77 тэрбум төгрөгийг яг нөөцийн мах бүрдүүлэлтэд зориулах бөгөөд энэ хөрөнгө бүрэн шийдэгдсэн тухай Үйлдвэр, хөдөө аж ахуйн яамнаас хэлж буй. Компаниудад нийт 80 орчим тэрбум төгрөг төсөвлөсөн, санхүүжилт бэлэн байхад яагаад тасарсан гэж? Үүнийг албаны хүнээс асуухад, “Компаниудыг шууд махаа өөрсдөө бэлд, дараа нь зардлынхаа санхүүжилтийг аваарай гээгүй. Эхлээд Монголбанкнаас 20 хувийн санхүүжилтийг нь өгч байж, мах бэлтгэлийн ажлыг эхлүүлсэн учраас санхүүжилт тасарсан асуудал байхгүй. Гагцхүү компаниуд урьдчилгаа 20 хувийн санхүүжилтээрээ махаа бэлтгэж амжсан л бол бэлтгэсэн махныхаа сертификатыг үндэслэн үргэлжлүүлэн бэлтгэх махныхаа зардлыг арилжааны банкнаасаа аваад л явна” гэж хариулсан. Тэгэхээр урьдчилгаа төлбөрөө үр ашигтай зарцуулж чадсан компаниуд дараачийн санхүүжилтээ аваад ажиллах нөхцөл бүрдэж байгаа юм.

Иргэдийн махны хэрэглээнд юун сертификат яриад эхлэв гэж гайхах байх. Нөөцийн мах бэлтгэлийн компаниуд “Манайх тэдэн тонн мах бэлдчихсэн, одоо хураалгаастай байна. Дараа нь тэдэн тонн мах бэлтгэнэ. Тиймээс ийм хэмжээний санхүүжилт хэрэгтэй” гээд арилжааны банкинд хандах нь ямар ч баталгаагүй. Тиймээс нөөцийн махыг хэдий хэмжээгээр, чанартай бэлтгэж чадсан эсэхийг гэрчлэх сертификатыг авч байгаа юм. Үүгээрээ үргэлжлүүлэн бэлтгэх махныхаа зардал, санхүүжилтийг гаргуулах боломж бүрдэх ажээ. Одоогийн байдлаар Дархан, Эрдэнэт хотуудын  бэлтгэх нийт хоёр мянган тонн махыг 100 хувь бэлтгэсэн бөгөөд 86 хувийг нь серификатжуулжээ. Өөрөөр хэлбэл, Дархан, Эрдэнэтэд нөөцийн мах бүрдүүлэлтэд ямар ч асуудал үүсээгүй байна. Харин нийслэлд нийт 12 мянган тонн мах бэлтгэхээс одоогийн байдлаар 61.5 хувийг нь буюу 7382 тонн мах бэлтгэжээ. Үүний 60 хувийг сертификатжуулаад буй учраас ийнхүү удаашралтай байна, арванхоёрдугаар сарын 25-нд худалдаанд гаргаж амжих уу? гэж шүүмжлүүлж байна. Ямартай ч мах бэлтгэлийн компаниуд болон салбар яамныхан хугацаандаа амжина гэж амлаж байх юм.

Мах бэлтгэл дэх санхүүжилт гээд явцын асуудлуудыг ярих авч, эцсийн бүлэгтээ иргэдэд хэр чанартай махыг хэдэн төгрөгөөр худалдах вэ гэдэг асуудал хамгийн чухал. Үнийн хувьд өнгөрсөн жилийнхтэй адилаар тогтоох ажээ. Тухайлбал, нэг кг үхрийн мах 5950 төгрөг, ямааны мах 4900 төгрөг, хонины мах 5750 төгрөгөөр худалдах бол бөөний үнэ нь үүнээс 250 төгрөгөөр бага байх юм байна.

Махны чанар, худалдах хэмжээний хувьд, хэрэглэгчдийн хүсэлтээр үхрийн махны жингийн таван хувь ямааны махны жингийн 10 хувиас доошгүй хэсгийг шулж, 0.5 кг-аар, үлдсэн 90 хувийг хувийг гулуузаар худалдах ажээ. Харин хонины махыг ямааны махтай андуурах тохиолдол байдаг учраас шулахгүй юм байна. Ингээд 0.5, 2, 3, 5 кг-аар ууталж болон гулуузаар худалдана. Худалдах цэгүүд одоогоор тодорхой бус бөгөөд энэ жил нэг онцлог бий гэж дууллаа. Нөөцийн махыг агуулахад хадгалж, савладаг учраас уут нь амархан задардаг. Тэгвэл махыг бэлтгэн, хуваах, дэлгүүр, худалдааны төвд хуваарилах явцад уутыг задруулахгүйн тулд сагсанд хийн зөөх ажээ. Ийнхүү нөөцийн мах оройтохгүй, давгүй чанартай гарах нь уу гэдгийг хүлээх л үлджээ.