Дам тамхидалтаас урьдчилан сэргийлэхэд агуулга чиглэж байсан Тамхины хяналтын тухай хууль зүсээ өөрчлөөд тамхичдын, тамхи худалдаалагчдын эсрэг чиглэсэн. Хэтэрхий явцуу, сэтгэлийн хөөрлөөр баталсан энэ хууль хэрэгжих боломж нь угаасаа байхгүй. Нийслэлийн хэмжээнд Төрийн өмчийн 111, бусад хэвшлийн 109  дунд сургууль үйл ажиллагаа явуулж байна. Үүн дээр 94 их, дээд сургуулийг нэмбэл 316 сургууль үйл ажиллагаа явуулдаг гэсэн үг. Дээр нь 100 орчим цэцэрлэгтэй гэж тооцвол 416 болно. Тамхины хяналтын тухай хуулиар бол сургууль, цэцэрлэгээс 500 метрийн дотор тамхи худалдаалахыг хориглосон. 50 метрийн дотор тамхи татахыг хориглосон. Ингээд тамхийг худалдаалахыг нь хориглоод дам тамхидалтыг зогсоочихно гэж зүүдэлсэн чинь үгүй шүү. Харин ч эсэргээ хачин сонин үзэгдэл харагдаж байна. Хотын захаас бусад газарт нэг километрийн зайтай сургууль, цэцэрлэг тун ховор доо. Ингээд ил байсан худалдаа далд хэлбэрт шилжинэ. Эрэл байгаа цагт нийлүүлэлт байх нь мөнөөх зах зээлийнх нь жам юм хойно яах вэ. Нууцаар ч болов нийлүүлж л таараа. Ингэснээр тэндээс орж ирдэг, авдаг татвар тэг болсон гэсэн үг. Гаалийн татвараас бусдыг нь авч чадахаа байжээ. Гааль гэснээс статистик харвал тамхины импорт тэгтлээ багасчихаагүй л байна.

Гэтэл УИХ-ын гишүүн /цахим ертөнцөд бенз нэр аваад байгаа/ Л.Эрдэнэчимэг “Өчигдрөөс эхлэн твиттер, фэйсбүүкт “Тамхигүй орчин” гэдэг нэртэй хуудас нээсэн. Энэ хуудас руу иргэд хандаад хориотой газар тамхи татаж байгаа иргэдийн зургийг, тамхи татуулж байгаа байгууллагуудын зураг зэргийг авч бидэн рүү илгээгээрэй. Бид уг мэдээллийг дагуу цагдаагийн байгууллага, мэргэжлийн хяналтаар дамжуулаад шалгалтуудаа хийгээд жинхэнэ торгуулиа тавиад явна. Хамгийн гол нь тухайн зөрчил гаргасан газрын хаягийг нотлох баримт болох хэмжээнд бидэнд илгээх хэрэгтэй” гэж байна. Уг нь ийм утгагүй хууль батлахын оронд тамхичдыг тодорхой цэгт татдаг болгоод, тамхи татдаггүй хүмүүсийн эрхийг хамгаалахад чиглүүлсэн бол илүү үр дүнтэй байх байлаа. Туйлширсан, хөрсөнд буугаагүй хууль батлах нь сөрөг үр дагаврыг авчирч л таараа.

Гэтэл энэ хуулийн жишгээр Архины хяналтын тухай хуулийг  өөрчлөхөөр мөнөөх нөхдүүд санаачилж, боловсруулаад шинэ жилийн өмнө өргөн барихаар болжээ. “Тамхины хяналтын тухай хууль, архины хууль хоёр ойролцоо. Хэрэгжих механизм нь ч ойролцоо учраас тамхины хяналтын тухай хуулийг 100 хувь хэрэгжүүлдэг байж архины хяналтын тухай хууль хэрэгжинэ шүү дээ” гэж хууль санаачлагчдын нэг Л.Эрдэнэчимэг ярьжээ.

Энэхүү хуулиар бол архийг зөвхөн тусгай цэгүүдээр худалдаалах юм байна. Ингэхдээ 3000 хүн тутамд нэг архины цэгтэй байна гэж хуульд тусгах гэнэ. Архины цэгийг цөөлбөл архидалт буурна гэж тэд үзсэн бололтой. Тиймээс ч суманд 1-2, хороонд 15 мянган хүн амтай бол 2-3 эсвэл таван цэг байх уу гэдгийг хэлэлцүүлэг хийж байж тогтоох гэнэ.

Энэ нь араасаа бөөн авлига, арын хаалга, монополь боломжийг олгоно гэсэн үг. Ц.Нямдорж Хууль зүй, дотоод хэргийн сайд байхдаа архины эсрэг тэмцэж, элдвээр хориглосон журам сэлтийг гаргаж, гэр бүлийнх нь хүн тусгай зөвшөөрлийг өгдөг байлаа. Тусгай зөвшөөрөл гээч ганцхан гэр бүлийн мэдэлд орж, нэг гараараа зөвшөөрөл өгч, нөгөөгөөр нь торгодог тийм механизм үйлчилж байсан гэхэд болно. Магадгүй энэ нь Монголын томоохон архи үйлдвэрлэгчдээс орон сууц бэлгэнд авсан гэх харыг араасаа дагуулсан байх.

Америк нэгэн зууны өмнө архи хориглоод эцэстээ хар тамхи, мафийн сүлжээнд идэгдэж, цагдаагийн байгууллага нь түүний эсрэг зогсох нь байтугай авлигад идэгдсэн гашуун түүх бий.

“Ямар ч байсан зөвхөн шар айргаар үйлчилдэг цэгүүд гэж тусдаа байх ёстой” гэж хууль санаачлагч бас л хэлж байна. Тодорхой шалгуурыг хангасан газрууд л архиар үйлчилнэ гэнэ. Бусад нь бол зөвхөн орой 22.00 цаг хүртэл шар айргаар үйлчлэхээр тийм зохицуулалттай байх гэнэ. Бидний бэлээхэн сургамж бий. 00 цагаас хойш архи, согтууруулах ундаа зарахыг хориглолоо гээд архидалт улам гаарсан. Гэртээ, буудалд нийлээд архиддаг болсон. Хориглох тусам хортой зүйл рүү тэмүүлдэг хойно 24 цагаас урьтаж ширээ дүүрэн захиалга өгч байгаад уудаг болсон доо.

Ер нь хориглохоос илүүтэй сэтгэл зүйд нь нөлөөлж, түүний хор уршгийг тайлбарлан таниулах бодлого барьдаггүй. Архи үйлдвэрлэгчдэд ногдуулах татварыг нь нэмэхгүйгээр архидалтыг багасгана гэвэл гонж. Хүн амынх нь тоонд дүйцүүлбэл 10 хүний олох орлогыг нэг хүн л олдог болно гэсэн үг. Тамхи татдаг, архи уудагтаа ч биш. Хамгийн гол нь нуухыг нь авах гээд нүдийг нь битгий сохлоод байгаач ээ. Нийгэмд гарах сөрөг үр дагаврыг нь тооцолгүйгээр нэг хэсэг хүмүүсийн гар, хөл болоод байгаа юм биш байгаа. Энэ үнэхээр хэрэгтэй өөрчлөлт мөн үү?