Түүнтэй МУИС-ийн багш байхын танил. Тэгэхдээ  ном сонирхогч, цуглуулагчийн хувиар л даа. Ном сонирхогч, цуглуулагч гэдэг урлагийн бүтээл, уран зураг, эртний эдлэл цуглуулагч шиг сонирхол, бас ажил юм даа. Бид хэн хэнийгээ өөрт нь байхгүй ховор нандин ном олчихоод баярлан байхыг харсан, энд тэнд ийм ном байна, олж авахсан гэж хэн хэнийхээ “хүслийн” галыг асааж явсан ч бий. Хэн нэгнийхээ байхгүй номыг олчи­хоод бэлэглэх бас гоё. Хүний дуртай, хэрэгтэй юмыг өгч баярлахыг нь харж зогсох бүр гоё. Сүүлийн үед түүнтэй уулзах гэвч ажил албаны эрхээр таарах нь ховор болжээ. Энэ удаа би ажлын шугамаар уулзах гээд амжих­гүй нэлээд удлаа. Ажлын шугамаар гэх айхтар албаны үгээр ч яахав. Түүнтэй ярилцлага хийх гээд эрт тохирсон боловч нэлээд удав. Авст­рали руу эрдэм шинжилгээний хуралд явсан гэсэн, ирсэн болов уу. Мэдэх санаатай утасдтал ашгүй “Ажил дээрээ сууж байна” гэв. Энэ өдөр бидний ярьдгаар хагас сайны ам­ралтын өдөр байсан ч түүний “бичих” албыг нь алдагдуулав.

Гадна явахдаа олж ирсэн номуу­дыг сонирхож үзэж, нөгөө л ховор номын тухай баахан хууч хөөрөв. Саяхан Орос явахдаа ургамал суд­лаач эрдэмтэн В.И.Грубовын номын сангаас үлдсэн Монголтой холбоотой цөөн ч гэсэн ургамлын ном, хээрийн тайлан зэрэг номыг олж иржээ. Энэ ургамлын холбоотой номыг харъяа эрдэм шинжилгээний газарт нь бэлэг­лэх гэж байна. Их л хуучны, одоо бол олдох нь ховор номууд байна. “Ээ дээ амар олдсон юмыг хүн тоодоггүй юм шүү дээ. Цаадуул чинь үнэ цэнийг нь мэдэх л байгаа даа. Хавтас хуудас нь элэгдсэн, эмтэрсэн ном байна гээд үрэгдүүлчих вий. Одоохондоо жаахан азнаж байгаад өгвөл яасан юм. Чиний мэргэжлийн биш ч мэргэжлийн хү­мүүст бол алт шиг эд байна гэж” сануулаад орхив.

Лав л би В.И.Грубов “Конс­пект флоры Монгольской народной республики” 1955 гэсэн номыг нь мэдэх юм. Энэ эрдэмтнийг бурхан болоход гэргий нь номын сан, гар бичмэл өвийг нь академидаа бүтнээр нь өгчээ. Энэ хэдэн ном нь илүү хувь ч байсан юм уу үлдчихсэн байсныг түүнд өгчээ. Энэ эрдэмтний гэргий нь 80 хол гарчихсан настай аж. Буянтай энэ хөгшин В.И.Гру­бовын Монголд авсан гэрэл зургийн хальсуудыг бас өгчээ. Энэ зургаар В.И.Грубовын гэрэл зургууд гэсэн альбом хийнэ гэсэн.

Ийнхүү ШУА-ийн Түүхийн хүрээлэнгийн захирал, доктор, дэд профессор Сампил­дон­довын ЧУЛУУНТАЙ ярилцлаа.

-Чи ч сүүлийн үед хууч­ны гэрэл зураг их сонирхох болжээ?

-Тийм ээ. Ажил албаар гаднын архивт сууж эрдэмт­дийн өвтэй танилцаж байхад ховор, нийтлэгдэж байгаагүй хуучны гэрэл зураг их байх юм. Зурганд ороод байгаа ш дээ. /инээв/

-Ер нь одоогоор чиний цуглуулсан гэрэл зургийн тоо хэд хүрч байна вэ?

-Арван мянга гаруй байх аа. 1870 оноос эхэлсэн байна. Хуучны гэрэл зураг чинь түүхийн гэрч, баримт шүү дээ. Түүхийг гэрэл зургаар харах бас сонин.  Хамгийн гол нь энэ бол өмнө нь хэзээ ч хэвлэг­дээгүй зургууд. Сүүлийн үед би гэрэл зураг нэлээд сонир­хож байгаа. Өөрөө бол авах­гүй. Дэлхий ч энэ чиглэл рүү эрчимтэй орж байна даа. Түүхийг гэрэл зургаар тайл­барлан таниулах, гэрэл зургийг чухал түүхийн, соёлын өвийн хэрэглэгдэхүүн гэж үзэж байна. Ялангуяа дэлхийн томоохон улсуудын номын дэлгүүрт түүхэн гэрэл зургийн цомгууд жин дарж эхлээд байна. Монголын хуучин гэрэл зургуудаараа нэг сайхан мэдээллийн нэгдсэн сан байгуулах юмсан гэж боддог. Тэгвэл олон хүн үзэж судла­хад хэрэгтэй байх.

-Танайхаас гаргадаг угсаатан зүйн тайлангууд тун чухал санагдсан шүү?

-Угсаатан судлал яаж явсан нь тэр арван ботиос харагдаж байгаа байхгүй юу. Энэ номоос 1970-1980 онд угсаатны судалгаа явуулсан газрууд мэдэгдэж байгаа. Тэр арван жилийн боловсон хүчний чадамж нь ч харагдаж байгаа юм. Оросын шинжлэх ухааныг харахад яг оргил үе нь 1920-1930 он байдаг. Яагаад ингэсэн бэ гэхээр яг тухайн үед ид бичиж байсан хүмүүс бол 1910-аад оны үеийн том “акулуудаар” бэлт­гэгдсэн хүмүүс байсан. Б.Я.Владимирцов, Казакевич, Н.Н.Поппе зэрэг хүмүүс яг энэ үед ид жигдрээд ирсэн. Тэднийг С.Ф.Ольденбург ерөн­хийд нь залж, дэмжиж байсан. Тэр талаас нь харахгүйгээр гэнэт тэнгэрээс унаад ирсэн юм шиг, Владимирцов гараад ирсэн юм шиг яриад байгаа нь биш байхгүй юу. Ер нь шинжлэх ухааны өрсөлдөөн гэдэг хандлага нь тодорхой байж өрсөлдөнө. Тэгэхгүйгээр манайд бол өөрсдөө явах зам, хандлагаа сайтар тодорхой­лоо­гүй учраас хувь хүмүү­сийн өрсөлдөөнд хувийн атаа жөтөө гараад байгаа байхгүй юу. Тэр атаа бол шинжлэх ухааны биш хувийн харилцаа болж хувираад байна. Харин цэвэр шинжлэх ухааны өрсөл­дөөн бол хөгжлийг урагш нь явуулдаг зүйл. Өнөөдөр Мон­голын шинжлэх ухаанд олигтой шүүмжлэлийн бүтээ­лүүд ч нэн ховор байгаа биз дээ. Нэг номонд нь шүүмж биччих юм бол баярлахаасаа илүү бөөн гомдол болно.

-Зарим зүйл ер нь нэг л биш байна. Сумьяабаатар гэж мундаг эрдэмтэн байна. Гэтэл хүрээлэнгээсээ га­раад гаднын нэг дээд сур­гуульд багшилдаг бололтой?

-Бүгд тэнд байгаа шүү дээ. Ж.Болдбаатар багш, Ц.Шаг­дар­сүрэн гуай, Санжаа гуай гээд бүгд л тийшээ очсон.

-Яагаад тэгдэг юм бол оо. Нөхдийг гомдоож дээ, янз нь. Тэд ч бас том өв хадгалж байгаа даа?

-Шинжлэх ухаан ерөөсөө өв дээр л тогтож байгаа байхгүй юү. Англи, Германыг хар. Япон бол дайны дараа энэ чиглэлээр эрчимтэй ажиллаж эхэлсэн. Орос ч гэсэн яагаад одоо хүртэл хүчтэй хэвээр бай­гаа вэ гэхээр тэр өв дээ­рээ байгаа байхгүй юу. Гэтэл Монголын шинжлэх ухаан өвдөө яаж хандаж байгаа юм бэ. Монголын ШУА-д ажиллаж байгаа залуусын бараг 80-90 хувь нь Л.Дэндэв, Ж.Цэвээн гуайг бараг мэдэхгүй л байгаа байхгүй юу. Манай академиас гаргасан Шинжлэх ухааны түүхэн 108 боть дээр Л.Дэндэв гуайг оруулж чадаагүй л байна. Гэтэл Монголын шинж­лэх ухааныг хамгийн хүнд үед арван жил толгойлсон.  1930-1940 онд архив, номын сан­гийн материалыг сүм хийдээс цуглуулах гээд бүх зүйлийг тэр хүн хийсэн. Ц.Дамдин­сү­рэн, Аюурзана нарыг сургах, буцааж ажиллуулах ажлыг ч тэр хүн хийсэн. Монгол бичиг­тээ муу Х.Пэрлээг Я.Цэвэлийг дагалдуул, Орос хэлэндээ муу Дамдинсүрэнг Шастинаг дагалдуул гэж дагалдуулан сургасан байдаг. Хожим монгол бичигтээ Пэрлээ гуай хамгийн мундаг нь, орос хэ­лэндээ Дамдинсүрэн гуай хамгийн мундаг нь болж ху­вирсан. Тиймээс Монголын шинжлэх ухааны оргил үед ажиллаж байсан хүмүүс түү­ний гараар дамжсан байхгүй юу. 1930-1940 оны үед Дэндэ­вээс өөр савлагаатай хүн бай­сан бол Монголын шинжлэх ухаан дуусах байсан. Тэр хүн төвшин, тулхтай тулдаа хүмүүсийг нэг их савлагаанд оруулаагүй. Орост 1930-аад оны үед олон монгол, дорно дахины судлаач нараа ихэн­хийг хөнөөчихсөн нь нэн хай­ран шүү дээ. Үзэл суртал ихтэй тэр үед энэ байгуул­лагыг авч гарахад мань хүний үүрэг маш их байсан юм билээ. Улсын архивын манж фондыг цэгцлэх ажлыг тэр хүн хийсэн. Шоронд таван жил сууж ирчихээд, 1945-1950 он хүртэл улсын түүхийн анхду­гаар ботийг хийхэд материа­лыг бүрдүүлж өгөх ажлыг тэр хүн хийсэн. МУИС-ийн анхны профессор цолтой, Монголын манж судлалыг үндэслэсэн хүн. Зөвхөн түүх ч биш геоло­ги, хөрс судлал, Улаанбаатар хотын хот төлөвлөлт гээд бүх чиглэлээр хүмүүсийг бас ажил­луулсан. Жишээ нь, Мон­голд орж ирсэн олон экспеди­цид дандаа нэг монгол хүн дагуулж явуулж байсан. Тэд хожим нь тухайн чиглэлээрээ нэртэй хүмүүс болсон байхгүй юу. Тэгж л өв буй болгож, эр­дэмтдээ бэлдэж байсан даа.

-Тэр бас ухаан байна шүү.

-Тэгж хүмүүсээ бэлдэж байж. Яагаад энэ тухай хэлж байна вэ гэхээр одоо бид энэ тухайгаа ярихгүй байгаа учраас академийг савлуулаад байгаа байхгүй юу. Одоогоос 90 жилийн өмнө бидний ахма­дууд Герман, Франц, Зөвлөл­тийн дэлхийд хүлээн зөвшөө­рөгдсөн эрдэмтэдтэй харил­цаад эхэлчихсэн байлаа. Тэр улсын “акулууд” Монго­лыг тоож харилцдаг байсан. Асууж лавладаг байсан. Ийм их өвөө өнөөдөр бид өөрсдөө бага гаргаж, зарим үед март­сан учраас хүмүүс устгахыг эрмэлзэж байна. Бид өвөө гар­гаад, дэлгээд байвал бусдад суурь нь том юм байна гэдгээ харуулж чадах чухал үзүү­лэлт. Тэгэхгүйгээр элэг барих хүн улам л олширно. Түүнээс биш ийм өв байна, агуу зүйл­тэй гэдгээ харуулах юм бол хэн ч ойлгоно, бас хүндэтгэж хандана. Тэгэхээр манай су­далгаа шинжил­гээний газрууд, их сургуулиуд эрдэм судла­лын асар баялаг өвөө хайр­лах, баяжуулах, олон тү­мэнд таниулах нь чухал юм даа.

-Танайхны баримт, эх бичгээ цэгцэлсэн ажлыг том ажил гэж боддог.

-Учир мэдэх хүмүүс бол их ойлгодог юм билээ. Түүнийг хийж байж, дархалж авч байгаа юм. Тэр ном гарснаас хойш Түү­хийн хүрээлэнд ийм ба­римт байна гэдгийг асар олон хүн мэддэг болсон. Одоо бид номын сангаас салгаад, академич Б.Ширэндэв гуайн нэрэмжит гар бичмэлийн бие даасан сан болгосон. Одоо цөөхөн байж болно. 40,50 жилийн дараа бүхэн бүтэл өв сан үүсч байна гэсэн үг. Оро­сын Дорно дахины хүрээлэн­гийн гар бичмэлийн өв XIX зуунаас эхэлсэн. Эрдэмтэн болгон л эх орондоо юм авчирсаар, өнөөдөр дэлхийд байхгүй хосгүй өвтэй болсон. Үсрээд 150 жилийн дотор л түүнийг хийсэн байхгүй юу. Эх орны дайны үед гэхэд түүнийг устгуулалгүй аваад үлдсэн агуу ард түмэн шүү дээ. Одоо бидний бичиж байгаа тайлан, цуглуулж байгаа баримт материалууд ч гэсэн алсдаа түүхийн баялаг өв болно. Одоо зарим маань явсан экспе­ди­цийн тайлангаа ч бүрэн бичээд өгчихөж байгаа нь хэд билээ.

-Хуучин бол хээрийн судалгааны тайланг заавал авдаг байсан байгаа юм.

-Одоо бол би шахаж байгаа. Тэгээд захаасаа нэг ийм юм гаргачихаад сууж байна. /Ширээн дээрх зузаан нь аргагүй тайланг заав/ Өнөөдөр Монголын төр нүдээ нээхээр хичээж байгаа нь нэн сайн цаг. Түүнийг анзаараа­гүйгээс энэ олон өв соёл га­раад явсан байх даа. Монго­лын өв соёл 1990 оноос хойш буруу гартнуудын хамгийн хялбар газар нь болж хувир­сан. Одоо бүртгэнэ, цуглуулна гэж ярьж байна. Тэр яах вэ. Бүртгээд, цуглуулсан зүйлээ яаж авч явах юм бэ. Яаж цааш нь тээж явж, өв болгох вэ гэдгээ харахгүй байна шүү дээ. Хэзээ соёлын өв хүнд хүрдэг вэ, өвлөгддөг бэ гэвэл ойлголт, хэрэглээ гэсэн хоёр зүйл дээр л тогтдог. Хөдөөгийн малчин хүн өөртөө байгаа соёлын өвөө хэрэглээ болгох ёстой. Түүнээс биш малчин Дондог сайхан дуулдаг юм байна гээд зөвхөн нэр төдий бүртгээд орхиж болохгүй. Харин тэд чинь соёлын өвөө ойлгосон тохиолдолд цааш тээх сэтгэлгээ буй болдог юм даа. Жишээ нь хосгүй ганц дуу дуулдаг Өмнөговийн Манлай сумын Цэцэг-Өлзий  гэж хүн бий. Тэр дууны нэр Наранзун­хул. Түүний энэ дууг дуулуулж бичүүлж аваад үнэхээр ховор нандин дуу болохыг сануула­хад түүнээ нэн нандигнан хо­жим үр удамдаа заан өвлүүл­нэ гэж байсныг санаж байна.

-Чиний ном болгодог уу?

-Тэр ном болдог бол Баян-Овоо сумын Сүхбаатар гэж хүнд байсан ховор дууны цуглуулга бүхий гар бичмэл юм. Одоо бол нэлээд л сүрж­гэнэсэн ойлголт соёлын өвийн талаар яваад байгаа юм. Хүмүүс ч тэгж ойлгох хандлага нэлээд буй. Соёлын өвд ялгаа байхгүй шүү дээ. Гэтэл хэдэн зууны өмнөхийг нь чухал гэж үзээд одоо нүдний өмнө устаж арилж байгаагаа анзаарахгүй, хүндэтгэлтэй хандахгүй байх явдал их л байна. Соёлын өв гээд бүх зүйлийг хав дарж байгаад алдахыг хэлэхгүй. Харин ч судалгаа шинжилгээ­ний эргэлтэд оруулж, олон түмэндээ зөв түгээн дэлгэ­рүүлж, гадна дотнын эрдэмтэн мэргэдийн оюунд хүргэх хэрэгтэй. Гэтэл гаднынхантай хамтраад юм хийх гэхээр ухвар мөчид, хартай зарим нь бараг л эгэлгүй харамчийн дүрд тоглоод хийлгэдэггүй, садаа болдог зүйл илтэд их бий. Ер нь тэгээд ном уншдаг хүн л номыг хадгалдаг, цуглуулдагтай адил л ойлголт доо. Та юу эс андах вэ.

-Ленинградад манай өвөөс нэлээд юм байгаа байх аа?

-Манайханд нэг том буруу ойлголт байдаг. Ерөөсөө л Оросын Ленинград, Эрмита­жид л Монголын бүх юм байгаа шиг ойлгоод байдаг. Тийм биш л дээ. Мэдээж Монголын соёлын өв, цуглуулгын хувьд Орос орон бол ихээхэн баялаг л даа. Гэтэл өнөөдрийг хүртэл Оросын архив номын санд хэчнээн монгол хүн ажилла­сан юм бэ, юуг хамтран су­далгааны эргэлтэд оруулсан бэ, хамтын ажиллагааны бодит үр дүн юу байна гэдгийг бид өөрсдөө бодож үнэлэлт дүгнэлт өгөх хэрэгтэй. Түү­нээс биш жигтэйхэн их юм бай­гаа юм шиг л хөөрөх хэрэггүй л дээ. Зөвхөн Москвад Мон­гол­той холбоотой материал хадгалагддаг 20 орчим архив бий. Тэнд хэн ажилласан бэ. Бас ямар үр дүн гаргасан бэ бодох л асуудал. Гарын хэдэн хуруунд багтах хүн л очиж, оочин цоочин хэдхэн хоног л ажилласан даа. Тэд ирээд асар их зүйл  байгаа шүү гэж ярьдаг. Нөгөөдүүл нь тэр чигээ­рээ байгаа гэж ойлгодог. Өнөөдөр Оросын архив, номын сан, музейнуудтай хамтран ажиллах, судалгаа шинжилгээний бүтээлүүдийг хэвлэн нийтлэхэд бараг бүгд нээлттэй. Гэхдээ манайхан тэгж бүрэн ашиглаж чадахгүй л байна. Оросын шинжлэх ухааны нэн баялаг сайхан өвөөс бид өөрсдөө зүтгэл гаргаж шинжлэх ухааны олон сайхан бүтээлүүдийг хэвлэн нийтлэж, соёлыг өвөө танин мэдэх боломжийг бүрдүүлэ­хэд манай Оросын монгол судлаачид ихээхэн гавъяа байгуулсан, одоо ч идэвхитэй ажиллаж байгаад бид баярлаж хүндэтгэх хэрэгтэй. Түүнээс биш түүхийн хувьд мар­гаан­тай хүний хөшөөг босгохын оронд Монголын соёл, шинж­лэх ухаанд гайхамшигийг бүтээсэн эрдэмтэн мэргэдэд хөшөө дурсгал босгох нь зүй биз дээ. Жишээ нь Б.Я.Вла­димирцов ч юм уу Л.Н.Гуми­лев ч юм уу.

-Хувь эрдэмтэд очиход нээлттэй биз дээ?

-Одоо бол интернэтэд нэлээд архивуудын данс бүртгэл нээлттэй болсон. Оросууд бол аминч үзлээсээ салж чадсан ард түмэн. Тий­мээс хамтрах, эрдэм шинжил­гээний эргэлтэд оруулахдаа биднээс хамаагүй дэвшилт­тэй бас нээлттэй. Бүх юмаа нуугаад байгаа юм шиг манайхан хардаг. Аль ч улсад өөрийн нууц байдаг шүү дээ. Гэтэл бид наана нь нээлттэй байгаа зүйлээ судлаагүй байж цаадахад санаархах хэрэггүй юм. Үнэн хэрэгтээ Монголын­хоо архивыг ч үзсэн хүн тийм олон гэж үү. Өнөөдөр хэдэн хүн Монголын архивт мате­риал үзсэн бэ гэж тоолбол тийм ч элбэг биш дээ.

-Сониноос түүхчдээс архивт хэн их суудаг вэ?

-С.Ичинноров гуай, З.Лонжид гуай гээд манай ахмад түүхчид байна. Бо­ловсролын их сургуулийн Л.Алтанзаяа, Цэргийн хүрээ­лэнгийн Г.Мягмарсамбуу зэрэг хүмүүс тэгээд сүүлийн үед манай хүрээлэнгийн залуус нэлээд сууж байна аа. Ерөөсөө түүхийн судалгаанд эхлээд баримт материалаа гаргах гэдэг их чухал. Түүнээс биш дан онолдоод байвал соц үеийнх шиг юм болно. Нэг өдөр өнөөх онол нь нурдаг, юу ч үлддэггүй. 1990-ээд оны дараа соц үед архивын баялаг материал ашиглаад бичиж байсан цөөн хэдэн бүтээлүүд л үлдсэн шүү дээ. Харин социализмыг алдаршуулж байсан том онолууд бүхий бүтээлүүд нураад унасан.  Манай хүрээлэнгийн хувьд тавигдаж буй нэг гол зорилго юу юугүй онолдохыг зорихгүй л байна. Ерөөсөө дэлхийн стандартад хүртэл бичих гэдэг бас нэлээд юм үзсэний дараа харагдах явдал. Тиймээс эхлээд байгаа эх сурвалжууд­тайгаа өөрсдөө ажиллах хэрэгтэй. Эрж олох хэрэгтэй. Хоёрдугаарт, аль ч эх сур­валжаа тухайн эх хэл дээрээс нь уншиж, судалж чадах судлаачаа бэлтгэх хэрэгтэй. Үүний дараа жинхэнэ юм чинь бичигдэнэ. Манайхан их сургуулийн Ш.Чоймаа багштай хамтран XVII зууны таван гол эх сурвалжаараа таван боть бүтээсэн. Тэр таван боть цог­цоороо хэзээ ч гараагүй л байхгүй юу. Хүмүүс мэддэг юм шиг яваад л байдаг. Яг гар дээр нь судалгаатайгаа, эх баримттайгаа очно гэдэг хамгийн чухал. Сүүлийн үед гарч байгаа нэг сайхан үзэгдэл бол бидний монголчууд түүхээ эргэж харж, сонирхож байгаа явдал. Нэг ёсондоо өөрсдий­гөө хайж байна шүү дээ. Бид хэн юм бэ, түүхийн үнэн нь хаана байна гэж байна.  Нөгөө талаараа түүх асуудалтай байгаа учраас хүмүүс сонир­хоод байна шүү дээ. Тэр асуултад баримттай хариу өгөх л чухал биз дээ. Хүрээ­лэнгийн хувьд сүүлийн хоёр гурван жил хийсэн судалгааны ажил, бүтээлүүдийн дунд Монголын түүхтэй холбоотой эх сурвалж, баримт материа­лууд нэлээд байсан гэдгийг хүмүүс гадарлах л байх.

-Сүүлийн үед өөрөө яагаад биологи, ургамал судлалын ном сонирхоод байна аа?

– Монголын түүхийг зөвхөн ганц эх сурвалж дээр тулгуур­лан судлах гэдэг бас л учир дутагдалтай зүйлс гардаг. Нүүдэлчдийн хувьд ихээхэн анхаарч үзэх нэг зүйл бол энэ байгаль орчин, ус ургамлын асуудлыг ихэд анхаарах хэрэгтэй. Ялангуяа миний хувьд XVII зууны Монгол-Оросын харилцааны түүхээр сүүлийн хэдэн жил ажиллаж байна. Гэтэл XVII зууны тэр олон үйл явдлуудын цаана тухайн үеийн байгаль орчин, цаг уурын өөрчлөлт, бэлчээ­рийн хомсдол, ган зуд гээд олон хүчин зүйлүүд түүхэн үйл явдалд нөлөөлөөд байсныг олж харахыг хичээж байгаа юм. Оросууд энэ тал дээр асар чухал судалгааг хийсэн. Сүүлийн 500 жилийн байгалын үзэгдлүүдийг он дарааллаар гаргаж чадсан. Тухайлбал 1608 онд дорнод Монголд ган болсон, өвөл нь зуд болсон, 1616 онд Монголд намар эрт болсон, 1664 оны өвөл Монго­лын умард хэсэгт ихээхэн цас унасан гэх мэтээр нийгэм байгалийн үзэгдлийг харь­цуулсан хүснэгт гаргасан байдаг. Тэгээд ойр болохоор нь Ботаникийн хүрээлэн­гээ­сээ их асуудаг юм. Ядаж л Мон­голын аль хэсэгт ямар урга­мал түлхүү ургаж, өвөл­жөө хаваржааны даац нь түүхийн сурвалжид гарч буй нэрс бүхий газарт ямар байдаг гэх мэтийг л үзэж байна даа. Саяхан XVII зуунд Сибирийг дамжин Монголд ирсэн Оросын элч нарын тэмдэг­лэлийн дагуу Тува, Уулын Алтай, Хакасийн нутгаар явж тэр үеийн гол усны нэр хэвээрээ байгааг үзэж газар нутгийн байдлыг нүдээр үзэж танилцах жишээтэй.

Мөн саяхан Петрбургэд нэг сонин зүйлтэй таараад. Москва, Петрбургийн хуучин номын худалдагч нар намайг сайн мэднэ л дээ. Нэг муу монгол сүүлийн 10 гаран жил ингээд л ном хайж явдаг юм гээд /инээв/. Нэг хуучин номын худалдагч “Чамайг нэг хүнд хэлсэн чинь номоо зарна гээд байна” гээд хаягийг нь надад өгөв. Би шавь Ч.Батдоржийн хамт хаягаар нь бэдэрч очтол гэрт нь 84 настай Ольга гээд эмгэн нь байна. Грубов гуай бол Монголын ботаникчдын бараг бүгдийнх нь багш, 1940-өөд оноос Монгол, төв Азид ажилласан юм билээ. Хэдэн жилийн өмнө таалал болсны дараа олонхи материалыг нь хөгшин нь академийнхаа архивт өгсөн юм байна. Азаар 1920-1950 онд Монголын комиссоос гаргаж байсан цувралууд, бусад сонин ховор ном, баримт материал, гэрэл зургууд үлдсэнийг бидэнд худалдсан юм. Түүний дотор буй ботаниктай холбоотой баримтат номноос нь би Ботаникийн хүрээлэнд бэлэг­лэе гээд ялгаад тавьсан байгаа нь энэ. Грубовын шавь Санчир гэж хүн байдаг. Тэр хүн өмнөх үгийг нь бичих болсон. Угааж чадаагүй, өргөн фор­маттай хальс олон бий. Хөдөөгийн номын санд хааяа ном бэлэглэдэг юм. Хүнээр өгөөд явуулахаар замаас нь дарга нар нь авчих­даг юм уу, эзэндээ очихгүй юм. Өнгөрсөн гурван жилийн хугацаанд хүрээлэн­дээ гэхэд 300 гаруй ном бэлэглэчихсэн байна лээ шүү.

-Одоо судалгааны ямар бүтээл дээр ажиллаж байна вэ?

-Миний судалгаанд Оро­сын архивын XVII зуунд Монголд ирсэн элч нарын өдрийн тэмдэглэл гээд 40-өөд элч нарын замын тэмдэглэл, тайлан, мэдүүлэг, захидал орох юм. XVII зууны Монголын түүх тодорхойгүй шүү дээ. Оросын эртний түүхийн ар­хиваас хэрэгтэй материалаа цуглуулаад, үүн дээр хэдэн жил сууж байна. Бас Кунст­камерийн фондод байсан Монголын тухай хуучин гэрэл зургуудаар хамтран гэрэл зургийн цомог, Грубовын XX зууны дунд үеийн Монголын тухай хуучин гэрэл зургаар ганц нэг ном хийж байна. “Эдмон”-той хамтран Ман­жийн үеийн Монголын түүхийг “Монголчууд” гэсэн зурагт ном гарсан шүү дээ. Түүний өмнөх ботийг бас хийгээд дууссан. 1200 эд өлгийн зүйлс, түүхэн үйл явдал болсон газрын зургаас бүрдсэн. Анх удаа Манж чин улсын үеийн Мон­голын түүхийг гэрэл зургаар хийх гэсэн л оролдлого доо.

-Манайд ирж байсан элч нарын тэмдэглэлээс сонин зүйл ч олдоно доо?

-Элч нарын тэмдэглэлд Монгол, Оросын харилцаа­наас гадна тухайн үеийн Мон­гол ямар байсныг Манжийн үеийн архивын материалтай харьцуулж үзэж байна. Өндөр гэгээн, Галдан бошготтой уулзсан уулзалт, ярилцлага, Москвад Монголоос очсон элч нарын сэтгэгдэл, протоко­лууд, монгол ноёд, лам нарын захидлууд, оросын элч нарын Монголд ирсэн тэмдэглэлүүд бараг бүгд байгаа даа.

-Эх сурвалжууд  нь өмнө нь нийтлэгдэж байгаагүй эд үү?

-Эх сурвалж нь зарим нь нийтлэгдсэн. Гэхдээ судал­гаа­ны эргэлтэд бол ороогүй.

-Түүх бичлэгийн хэв маяг гаднынх нэг ондоо, манайх нэг ондоо байх юм. Энэ ямар учиртай юм бэ?

-Манайхан хэтэрхий академический байна уу. Түүх бичлэгийн хэв маяг өрнөдийн хэв маягт шилжиж чадаагүй л байна гэж хүмүүс үздэг. Үнэн шүү. Сүүлийн үед ганц нэг өөр оролдлого хийж байгаа. Ялан­гуяа антрополо­гийн судалгаа дээр. Гэхдээ түүх бичлэгийн дэгийг өөрчлөх хэцүү л дээ. Тийм ч хурдан жигдлэхгүй, аажимдаа өөр болж л байна.

-Түүхийг харах өнцгөө өөрчилмөөр санагддаг юм.

-Асуудлыг олж харах гэж өөр. Түүхийг танин мэдэх гэж бас өөр. Судлах гэж нэг өөр. Танин мэдэх нь өнгөрсөн түү­хийг эргэж сэргээн мэдэх л явдал. Судлах гэдэг бол тухайн түүхэн үйл явцын учир зүйг олох, зүй тогтлыг нь тайлбарлах шинжлэх ухааны ажил. Манайхан өнцгөө огт олж хардаггүй гэх нь хаашаа юм бэ, гэхдээ хэт ерөнхий зүйл бичдэг байхгүй юу. Жишээ ньь Өндөр гэгээн Манжид яг бууж өгсөн юм уу, үгүй юу. 1911 онд монгол ноёдууд яагаад гэнэт хувьсгалын асуудалд оролц­сон юм бэ гэх мэтээр нарийн судалмаар байгаа юм.  Гол нь эх сурвалжаа сайн олох хэ­рэгтэй. Эх сурвалжийг түүхч өөрөө хөтөлдөг болохоос биш, түүхч эх сурвалжид хөтлөгдөж болохгүй. Учир нь эх сурвалж өөрөө эргэлзээтэй асуудал. Хэний байр сууриас бичиж байна гэдэг чухал. Чингүнжа­вын түүхийг харах юм бол Манжийн албан түүхэнд хулгайч, урвагч гэж байгаа. Энэ өнцгөөс харвал түүнээс сайн зүйл харагдахгүй. Гэтэл яагаад 200 жил ард түмний сэтгэхүйд баатар дүрээр яв­сан юм бэ. Тиймээс ард түм­ний сэтгэхүйгээр бас харах хэрэгтэй болж байгаа байхгүй юу. Манай эх сурвалжууд голдуу хаадад зориулсан, шүүлтүүртэй, албан түүхүүд байдаг. Албан бичгийг орчуул­сан орчуулагч нь хэн байна вэ гэдгийг ч харгалзах ёстой.

-Сүүлийн үеийн гайгүй судалгааны бүтээл юу байна вэ?

-О.Батсайханы “Богд хаан” бол үнэхээр сайн ном. Бас нэлээд олон түүхч байна даа. Тэр бүрийд нэрсийг гүйцэд дурдаж чадахгүй учир зарим нь гомд­чихож мэднэ шүү. Гэхдээ мо­ног­рафи биш голдуу өгүүлэл бичиж байна. Ер нь муу мо­нографиас сайн өгүүлэл дээр ч гэж ярьдаг. Түүх бичлэгт ямар өөрчлөлт гаргахыг бид хичээнэ.

-Түүнийг би хэзээ харах вэ?

-Удахгүй биз дээ. /инээм­сэглэв/. Түүхийг онолтойгоос гадна материалтай, цөхрөлт­гүй эрэлхийлдэг хүн судалдаг л даа. Бас ядаж шохоорхдог бай­вал болно. Баримт мате­риал бол түүхчийн багаж гэсэн үг. Түү­нээс биш багажгүйгээр та­риан талбай дээр гарчихаад, яаж газар хагалах гээд байгаа юм бэ. Харамсалтай нь манай зарим түүхч ерөөсөө ном со­нирхож байгаа нь харагд­даггүй. Ном материал эрэл­хий­лэхгүй бол яаж ч шинэ юм гаргах, ши­нэ юм бичих вэ дээ. Тиймээс бидэнд түүний төлөө улайрч зүтгэх л чухал байна шүү дээ.

-2010 онд Түүхийн хү­рээ­лэнгийн захирал болоод юуг хамгийн түрүүнд ан­хаарч ажил хэрэг болгоё гэж бодсон бэ. Их сургуу­лийн багш байсан ч урьд нь энэ хүрээлэндээ эрдэм шинжил­гээний ажил хийж байсан учраас эндэх байд­лыг сайн мэдэж байсан шүү дээ?

-Хүрээлэнгийн захиралд нэрээ дэвшүүлсэн нь учир­тай. Энэ мэргэжлийн чиглэ­лийнхээ төвшинг би Орост сур­даг байхдаа маш их мэдэр­дэг байсан. Монгол хаана яваа юм бэ гэж. Асар их амбийц, атаархал тэнд бий болсон. Атаархал гэдэг нь яагаад бусад улсын номын сан нь, музей нь, эрдмийн орчин нь ийм сайхан байдаг юм бэ гэж үргэлж биширч, сурч байсан даа. Монголд үнэхээр тийм өв бий болгох ёстой, энэ олон сайхан өвийг хэвлэн нийтлэх ёстой, Монголын судалгааны газар ийм байх л юм бол сайхан гэж бодож явсан. Тэр үед Е.Да­ревс­каягийн “Сибирь и Мон­голия” гэдэг номыг ширээний ном болгодог байв. Манай багш Н.Л.Жуковскаягийн “Монголын нүүдэлчид” гэдэг ном байна. Угсаатан судлалыг ингэж бичвэл зүгээр юм уу, үүнийг монголчууд хараасай  гэж би боддог байсан. Оросын агуу монгол судлаачдын дунд их зүйлийг нь сонсч, мартаг­дашгүй тусыг нь хүртэж явс­наа хамгийн их аз гэж боддог.

Хүрээлэнд би гурван зорилготой ирсэн. Нэгдүгээрт, институт гэдэг судалгааны өвтэй байх ёстой, тиймээс хамгийн түрүүнд хэчнээн жил хэн ч анзаараагүй бидний өм­нөх түүхчдийн үлдээсэн бага боловч асар үнэтэй гар бич­мэл, баримтуудыг бүртгэж, стандартаар хадгалалт хам­гаа­лалт хийж, тусгай бүртгэ­лийг хийж бүхэл бүтэн ном гаргасан. Гадна дотнын судлаачдад судлах, ашиглах боломжийг нь хангаж өгсөн. Энэ бол эхний үр дүн.  Хоёр­дугаарт, Монголын түүхийн эх сурвалж янз бүрийн хэл дээр байна. Миний мэдэхээр арав гаруй хэл дээр байна. Үүнийг монголчууд эх хэл дээрээс нь уншдаг, ашигладаг болъё гэвэл боловсон хүчин бэлтгэх хэрэгтэй. Гурван жилийн хугацаанд 20 орчим залуусаа янз бүрийн оронд тодорхой төлөвлөгөөтэй явуулсан. Гадна сурч байсан мэргэжлийн залуусаа ч ирэхэд нь тосч авч ажиллуулж эхэлсэн. Одоо манай хүрээлэнд эх сурвал­жийг үндсэн хэлээр нь бараг ихэнхийг нь уншдаг болсон. Турк, манж, төвд, солонгос, хятад, араб хэлний сурвалж орчуулж чадах залуустай болж байна. Перс хэл ч үзэж байна, залуус маань. Энэ жил гэхэд долоон залууг докто­рантурт явуулсан. Стамбул, Варшавын их сургууль, Япон, Хятадад гэх мэт газарт сурч байна. Энэ залуусаас бид одоо юм нэхэх биш, боломжийг олгож сургаж бэлтгэж аваад 5-8 жилийн дараа нэг үе бий болж байгаа юм. Тэр үед таны хүсээд байгаа түүх бичлэгийн стандарт өөрчлөгдөнө. Өрнө­дийн стандартад ойртож очно. Монголын түүхчдийн бүтээ­лийг дэлхий уншдаг болно. Мон­голын түүхийн эх сурвал­жуудтай жинхэнэ ажиллаж чаддаг боловсон хүчин бий болно. Гуравдугаарт, 1990 оноос хойш дэлхийн монгол судлал өөрийн байр сууриа их алдаж эхэлсэн. Тиймээс дэлхийн монголч эрдэмтэдтэй маш хүчтэй харилцаа бий болгох, болж өгвөл хамтран бодитой ажил хийх хэрэгтэй гэж төлөвлөсөн. Үүний үндсэн дээр дэлхийн нэр хүнд бүхий монголч эрдэмтэдтэй харил­цаж, хамтран ажиллаж, хурал зөвлөгөөн хийж, хүндэтгэл үзүүлж байна. Хэдэн жишээ хэлэхэд зөвхөн Оросын гэхэд л арав гаруй эрдэмтдийн бүтээлийг нийтэлсэн байна даа. Манай хүрээлэн дээр 2010 оноос гадаадын залуу монгол судлаачийг тэтгэх дэмжлэгийг өөрсдөө санаачлаад, одоо 15 дахь хүнээ хүлээж аваад байна. Замын зардлаас бусад байр, цалинг нь өгдөг, судалгаа хийх боломжоор хангадаг, тийм төсөл хэрэгжүүлсэн юм. Магадгүй Монгол дахь монго­лын судлалын байгууллагуу­даас манайхаас өөр ийм ажлыг хийж буй газар байхгүй гэж бодож байна. Уг нь олон газар ингэж хийвэл монгол судлалын талбарт зүтгэж буй залууст нэмэр болохсон доо. Энэ залуус үнэхээр дайчин сайхан ажилладаг. Судалгаа­ны орчинд байж чаддаг гэж санана. Тодорхой хугацааны дараа үр дүн харагдана байх аа. Өөрөөр хэлбэл, дэлхийн монголч эрдэмтдийг бэлтгэ­хэд бага атугай ч дэм болох­сон. Гэхдээ бодитой. Үүнийгээ бид Монголдоо зарлаад сүйд болдоггүй ч манай сайтаас гаднынхан сайн мэддэг. Хам­гийн сүүлд Бүрэн гэж Японы Киото сургуульд сурдаг Өвөр­монгол залуу манайд ирж гурван сар ажиллаад явсан.  Мөн Монголын түүхтэй хол­боотой материалыг хэвлэе гэж бодож байгаа. Ер нь өнөөг хүртэл бид ийм л төлөвлөсөн концепцоор ажиллаж байгаа даа. Төлөвлөсөн зүйл ч их буй. Мэдээж энэ бүхэнд маш их саад байдаг, гэхдээ би саад болгон дээр гоншигнох дургүй. Болох юм зүтгэвэл бүтдэг. Цаад утгаараа түүхийн шинж­лэх ухаан гэдэг Монголын маань оршин байх үндсэн дархлаа юм. Ямар ч үед, ямар ч төр засаг энэ түүхийг хайрлах, түүхчдийг хүндэтгэх ёстой. Улс мөхөхөд түүх үлдэнэ шүү.

-Уучлаарай, хүний хө­рөнгө мөнгийг асууж со­нирх­доггүй юм гэсэн. Танай хүрээлэн нэг жилд хэдэн төгрөгийн ном худалдан авах төсөвтэй байдаг вэ?

-/Инээмсэглэв/ Хэлэхэд ч ичмээр дамшиг даа.

-Хэл  л дээ. Тийм нууц юм уу?

-Нууц нь юу байхав. 200 мянган төгрөг.

-Арай үгүй байлгүй дээ. Наадахаар чинь тэр хараг­даж байгаа Англид хэвлэгд­сэн ХIII Далай ламын тухай баримтын номын ганц шир­хэгийг ч авч чадахгүй шүү дээ.

/тэрээр зүгээр л инээм­сэглэн, толгой дохив/

-Би чиний эрд­мийн зэрэг хамгаалсан бү­тээлийн чинь нэрийг ердөө асууж байгаагүй юм байна шүү.

-2004 онд “Умард Монго­лын угсаатны бүлгүүдийн нийгэм, аж ахуй, угсаа соёлын түүхийн асуудал” сэдвээр хамгаалсан юм аа. Миний удирдагч Тэнгэр уулын сав нутгаар судалгаа хийдэг байсан нэртэй дорно дахин судлаач, профессор Л.В.Сап­лина гэж хүн байсан. Одоо энэ ном маань үргэлжлээд л явж байгаа царайтай.

-Миний мэдэхийн сүү­лийн үед уламжлалт “Угсаа­тан судлал”, “Түүхийн суд­лал”, “Дурсгалт бичгийн чуул­ган” цувралууд өгүүл­лүүдийн чанар, гаднах өнгө зүсээ сайжруулаад юу бол­чихов гэмээр зэрэг зэ­рэг гарсан шүү. Бас “Монголын түүхийн шинэ судалгаа ба хандлага” цувралууд, “Мон­голын түүх судлалын шилдэг бүтээлүүд”, “Жуулч­дын тэмдэглэл дэх монгол­чууд”, “Залуу судлаачдын бүтээ­лүүд” цуврал шинээр гарлаа.

-Энэ эрдэм шинжилгээний бүтээлүүд өнгө зүсээс гадна судалгааны чанарт анхаарч олон улсын жишигт хүргэх эх­лэл тавигдсан. Ахмад эрдэмт­дийн эхлүүлсэн энэ уламжлал ороо бусгаа цагийн эрхээр 1990-ээд оны эхээр тасрах шахсан шүү. Түүнийг үргэлж­лүүлж гаргаж эхэлсэн нь тэр. Мэргэжлийн хүмүүс төдийгүй сонирхогчид ч ам сайтай байгаад манай хамт олон урамтай байгаа. Одоо ч үндэсний ухамсар түүхээ мэдэх сонирхол нэмэгд­чихсэн үе. Мөн хаалттай, хориотой байсан олон зүйл ил тод болж байна. Үзэл суртлаас ангид байгаа нь ч нөлөөтэй буй биз.

-Түүхийн хүрээлэн­гийн­хээ түүхэн баримтын бүрт­гэлийг ном болгоод гарга­лаа. Аливаа зүйл ил тод байна гэдэг нэг талаасаа үрэгдэж хоргодохоос хам­гаалж байгаа хэрэг шүү дээ. Нийтийн хараа хяналтад орно гэсэн үг. Энэ мэт олон ач тустай. Эрдэмтэд төдий­гүй сонирхогч олон нийт ч сонирхмоор баримт олон байна лээ.

-Тийм ээ. Судалгаа хийж буй эрдэмтэд, эрдэм шинжил­гээний ажилтнууд гадна дот­нын хэнд ч хайж, онгичих ямар ч хэрэг байхгүй. Тэр хөмрөг, тэд­дүгээрт ийм зүйл байгаа гэдгийг тодорхой бичсэн байгаа. Бид 2010 оноос өмнө түүхийн хүрээлэнгийн баримт, мэдээллийн төвийг шинээр өргөжүүлсэн. Монголын түүх судлалын тулгуур судалгаа, манай Түүхийн хүрээлэнгийн үе, үеийн эрдэмтдийн нөр их хөдөлмөр хийгдэж ирсэн. Энэ судалгааны том суурь хөрс нь эрдэмтдийн маань цуглуулж, эмхтгэж, хуулбарлаж авсан, орчуулсан материал, хээрийн судалгааны тайлан юм. Энэ бүхэн бол манай баримт, мэдээллийн төвийн хөмрөг юм. Энэ хөмрөгийг эрдэмтэн судлаачдад нийтийн хүртээл болгох зорилгоор энэ төвийн болон энэ чиглэлээр мэргэш­сэн судлаачдын чамгүй нүсэр хөдөлмөр зүтгэлээр эмх­лэгдсэн.

-Ялангуяа түүхийн шинж­лэх ухаанд өв, баримт гэдэг л чухал даа?

-Ер нь аливаа шинжлэх ухаан судалгааны баялаг өв, түүний хөгжиж ирсэн түүхээ­сээ хамаарч цаашдын хөгж­лийн төлөвөө тодорхойлдог. Тиймээс манай түүх, угсаат­ны судалгаа ямар хөгжлийн үе шатыг туулсан судлаачдын аргазүйн хандлага, чиглэл өөр хоорондын харилцаа, шинж­лэх ухааны үндсэн эх барим­туудын чансаа, гар бичмэл тэмдэглэл зэргийг энэ барим­тын сангаас олж мэдэж  болно.

-Танай сан хөмрөгт ямар баримт байдгийг сонирх­вол?

-Ихэнхийг нь Монголын эзэнт гүрнээс хойших Мон­голын түүхийн хамааралтай баримт материалуудыг хуул­барлан бүрдүүлсэн. Жишээ­лэ­хэд хөмрөг нэгийн гол хэ­сэгт Манжийн үеийн Монголын түүхэнд хамаарах баримт бий. Энэ хөмрөгт манж, мон­гол хэлний архивын баримтыг хуулбарлан авсан материа­лаас гадна зарим нугалбар нь эхээрээ бий. Энэ баялаг мате­риал ахмад эрдэмтэн нэрт манжич Л.Дэндэв, Ш.Нацаг­дорж, Ц.Насанбалжир нарын олон эрдэмтдын нөр хөдөл­мөрөөр бүрдсэн.

-Сонирхолтой, ховор баримтууд гэвэл?

-1900 оны Улиастайд бол­сон Монгол цэргийн бослогын тухай тэр үеийн үйл явдалд оролцогсдоос авсан дурсамж, аман түүхийн баримтууд,III Богдыг залахад үүссэн мар­гаан, хошуудад алт, байгалийн баялгийг бусдад ашиглуу­лахгүй гэж эсэргүүцсэн бич­гүүд гээд түүхийн судалгаанд төдийлөн ороогүй судалгааны зүйлс олон бий.

-Энэ цэсийг харж байхад Ц.Цэдэнжавын “Галдан бо­шигт” / түүхчилсэн тууж/ гэж байна. Цэдэнжав гуайн зо­хиол бүртгэлд үүнийг би харж, ер нь дуулж байгаагүй юм байна. Энэ жил чинь ахмад зохиолч Ц.Цэдэнжав гуайн 100 жилийн ой болж байгаа л даа. Зав гаргаж сүүлд үүнийг сонирхоно оо.

-Тэр бол чөлөөтэй. Манай хү­рээлэнгийн үйл ажилла­гаа­ны нэг хэсэг бол энэ баримт мэдээллийн төвийг бэхжүүлэх, номын сангаа арвижуулах, энэ бүхнээ олон нийтэд чөлөөтэй ашиглуулах нөхцлийг бүр­дүүлж өгөх юм. Судалгааны ер­төнц хэн бүхэнд нээлттэй байх ёстой. Хав дардаг, дараад юм хийдэггүй үе байж болохгүй.

-Танай номын сангийн фонд хэр вэ?

-Одоогоор 10 мянгаад ном бий. Мөн бэлгийн номын хэсэг гэж бий. Анх Японы Васэда их сургуулийн профессор, монгол судлаач Ёшида Жүничи дөрвөн сая гаруй төгрөгийн үнэтэй 300 гаруй ном бэлэглэсэн юм. Ах­мад эрдэмтдийн номын сан ч бий болж  эхэлж байна.

Чулуун 33 насандаа ШУА-ийн Түүхийн хүрээлэнгийн  за­хирал болоход өөрийнхөө хүүх­­­­дийг энэ ажилд томи­логдсон юм шиг л баярлаж билээ. Ажил алба ч тэр, гавьяа шагнал ч тэр эзнээ, цагаа олох шиг сайн бас сайхан зүйл байхгүй юм шиг санагддаг юм. Баярласны учир эрдэм номонд шамдангуй, ном, соёлын өвдөө чин сэтгэлээсээ хайртайг мэд­дэгийн хувьд юмаа. Бас хийж бүтээх залуу насанд нь, шинэ сэргэг сэтгэлгээнд нь, уйгагүй хөдөлмөрлөдөгт нь найдсан юм. Энэ бол 2010 он гэж бодо­ход санаж сэдсэнээ хийж яваад нь баярлаж явдаг юм аа.

Эрдэм судлалын эрдэмтэн судлаачийн хувиараа тэр ном сонирхогч, цуглуулагч биш юм. Манайд яг үнэндээ ном сонир­хогч, цуглуулагч цөөхөн шүү дээ. Ер нь ном сонирхогч, цуг­луу­лагч гэснээс дурлагч, өв хад­га­лагч, хайрлагч гэвэл оновч­той ч байж мэднэ. Номын цуглуулга тоо,  ширхгээр хэмжигддэггүй. Ховор чухаг гэдэг хэмжиж боломгүй хэм­жүүр, үнэ цэн гэж бий. Энэ сайн дурын ажилд өөрийн дүрэм журам гэж байдаг юм. Жишээ нь, цуглуулгын ном заавал анхны хэвлэл нь байх ёстой ч гэдэг юм уу. Монголын тухай хуучны ховор номын баялаг цуг­луулгатай нь ахмадаас эр­дэмтэн эмч, Ж.Раднаабазар гуай, залуугаас С.Чулуун гээд цааш хол явахгүй байж мэднэ. Гэхдээ гадаадад олон жил болсон дипломатчид бас хоо­сонгүй байх аа.

С.Чулуун эрдэмтэн судал­гаа шинжилгээний ажлын ха­жуу­гаар гэрэл зургийн арвин цуг­луулгатай болжээ. Түүнийг хайж олж судалгааны хэрэг­лээний эргэлтэд оруулна гэдэг үнэ цэнтэй ажил шүү.

Японы Осакагийн Угсаат­ны үндэсний музейгаас эрхлэн гаргадаг “Senri Ethnological reports” цувралын 113 дугаарт Оросын судлаач М.И.Клягина-Кондратьевагийн бичсэн “Мон­гол дахь буддын сүм хийдүү­дийн судалгааны эх хэрэглэг­дэхүүнүүд” гэсэн урьд өмнө хэв­лэгдээгүй сонирхолтой бү­тээлийг олж С.Чулуун, Т.И.Юсу­пова нар эрхлэн хэв­лүүлсэн. Энд Бэрээвин, Эрдэ­нэ­зуу, Манзушир, Дүүрэгчийн Вангийн хүрээ гээд олон том хүрээ, хийдээс гадна Даш-Сандуйлин, Бэйсийн, Зуугийн сүм гээд жижиг дацан, сүмийн бүтнээрээ байсан үеийн гэрэл зургууд бий. Мөн судлаачийн өөрийнх нь зурж, тэмдэглэсэн хий­дүүдийн дэвсгэр /план/ зу­раг ч байгаа. Энэ номонд гэхэд 75 маш ховор зураг бий. Мөн но­мын хавсралт болгож зо­хиогч болон нөхөр нь болох С.А.Кондратьевийн тухай Мон­голын архивт байгаа баримтын жагсаалт, баримтууд, тэмдэг­лэгдсэн сүм хийдийн газрын тойм зургийг ч нийтэлсэн байна лээ. Үүнийг яагаад тодотгон бичээд байна вэ гэхээр гадна, дотнын архивт Монголын хол­богдолтой баримт бичиг, гэрэл зураг их байдаг юм байна.  Тэр бүхнийг судалгааны эргэлтэд оруулах, эрж сурах хэрэгтэй байна гэдгийг сануулах гэсэн хэрэг юм аа. “Явсан хүн яс зуу­на” гэж Чулуун эрдэмтэн хэлдэг юм. Яс зуух хэрэгтэй л байна даа. Соёлын биет, биет бус өвийг хамгаалах гэдэг эн­дээс л эхэлнэ дээ. Манай түү­хийн хүрээлэнгийн эрдэмтэд, ажилтнууд насаар ихэд залуу юм билээ. Дундаж нас 30. Тэ­гэхээр ямар их эрч хүч, шинэ санаа сэдэл, хичээл зүтгэл ор­гилж даргилж байна вэ. Жижиг нэг жишээ гэхэд зүгээр л тэд­ний хийсэн түүхийн хүрээлэнд байгаа түүхэн баримтын бүрт­гэл цэсийг гүйлгэн хараад С.Буян­нэмэх “Уран зохиолын хөгжлийн тухай илтгэл”, Ц.Цэ­дэнжав “Янжмаа” болон А.М. Позднеев “Лекций о историй литературы” номын орчуулгыг үзнэ дээ гэсэн бодолтой үлдэж билээ. Надтай хамт очсон Д.Пү­рэвсүрэн сэтгүүлч маань ямар сэтгэгдэлтэй үлдсэн бол. Өөрөө сүүлд ярих, бичих эсвэл  зүгээр л сайхан бодолтой үл­дэхэд хангалттай. Ярилцлагын далимаар ховор нандин ном гэж юу байдгийг үзүүлэх л гэж түүнийг дагуулж очсон юм аа.

“Ховор нандин зүйл очих л эзэндээ өөрөө ирдэг юм” гэж  Чулуун хэлэх дуртай. Энэ нээ­рээ үнэн юм шиг санагддаг юм. Аав минь тэр үеийн хэллэ­гээр наймаачин, панзчин хүн байв. Урт цагаан гаанс, хөөрөг барьж л байдаг, зарж л байдаг. Эд хө­рөнгөд шунах хэрэггүй, ирэх юм эзэндээ өөрөө ирдэг юм гэ­дэгсэн. Хамгийн ойрын жишээ хэлэхэд урьд мэдэгдэж бай­гаа­гүй говь нутгийн уртын дуу­ны нэгэн гар бичмэлийг Өмнө­говь аймгийн Баян-Овоо су­мын иргэн Ж.Сүхбаатарт бай­гааг Чулуун маань анх үзэж, түү­нийг эрдэм шинжилгээний эргэлтэд оруулж, нийтэд тү­гээх, эхийг нь хэвлэж нийтлэх зөвшөөрөл авч түүнийг нь Ч.Мөнхтөр, Ж.Сүхбаатар нар “Оюутолгой” компанийн соёлын өвийн хөтөлбөрийн хү­рээнд ном болгон хэвлүүлсэн.

Энэ гар бичмэл нь 28 уртын дууны үгийг нимгэн муутуу цаасан дээр хулсан үзгээр хар өнгийн бэхээр бичсэн аж. Энэ гар бичмэл Ж.Сүхбаатарын мэдэж байгаагаар өөрөөс нь дээш таван үе дамжсан тайж угсааны хүмүүс өвлөн хадгалж иржээ. Энэ бол говь нутгийн төдийгүй Монголын соёлын үнэт өв мөн. Бас нэг тохиол­дол. Чулуун Санкт-Петербур­гийн хуучин номын дэлгүүрт ном сонирхож гарах гээд үүдэнд  иртэл хайрцаганд овоол­сон номон дундаас мон­гол бичигтэй ном харагдах шиг болж, юу билээ гээд нөгөө овоолсон номын дундаас “Хо­зяйство Монголии”, “Совре­мен­ная Монголии” гэж манайд 1920-1930-аад онд гарч байсан сэтгүүлийн бүтэн дугаарууд байсан гэсэн. Юм гэж ийм л юм. Би ч бас аливаад учрах эрт­ний ерөөл бий гэж итгэдэг хүн дээ. Тэр сэтгүүлүүд угш­лаа­раа одоо манай III эмнэл­гийн нэрийн өмнө нэрэмжит гэж бичигддэг Шастин эмчийн охин нэрт монголч эрдэмтэн Н.П.Шастинагийн цуглуулга бай­сан гэнэ лээ. Холын тэр ну­тагт монгол бичгээр хэвлэгд­сэн ном хаягдахын дайтай бай­хад Монголдоо бол эрдэнэ мэт үнэт зүйл шүү дээ. Түүхийг хү­мүүс ихэд сонирхож байна. Тэнд асуудал байгаа учраас тэр. Чулуун бид хоёр бүрэнхий болчихсон хойно гарч зүүн дөр­вөн зам хүртэл яриандаа халаад явган явав. Бас л хол зай шүү. Түүхийн хүрээлэн чинь яг Батлан хамгаалах яам­ны замын урт талд байдаг юм. Бид аанай л номоо ярьсаар яв­лаа. Чулуун доктор “Би маш их номтой, сонирхооч” гэхээр нь нэг айлд очиж үзсэнээ яриад хоёулаа баахан инээлдэв. Зү­гээр л жишээлье. Цуглуулагч хүн дэлхийн уран зохиолын цув­рал 200 ботийг цуглуулах­гүй. Яагаад гэвэл  энэ цуврал эртний Грекийн “Илиада”, “Одисей”-гooс эхлээд өнөөд­рийг хүртэлх цаг хугацааны 200 зохиолчийн номыг хэвлэсэн байгаа шүү дээ. Харин  тэр 200 ботийн боть бүрийн анхны хэв­лэлтийг цуглуулах гэж эрэлд хатдаг юм шүү дээ. Цуглуул­гын номын үнэ цэн үүнээс л эхэл­дэг. За ер нь энэ тухай сүүлд нь тогтож ярилцъя. Чу­лууны ярилцлага чулуу болох нь өнгөрөх нь ээ.