Монгол, Оросын Засгийн газар хоорондын гэрээгээр “Дорнод Уран” компанийг байгуулахаар болсон нь өнгөрсөн оны арванхоёрдугаар сар. Хоёр улсын хамтарсан төрийн өмчит уг компанийг байгуулах ажлыг Монголын талаас “Мон-Атом”, Оросын талаас “Атомредметзолото” компанид хариуцуулсан бий.2010 оны арванхоёрдугаар сарын дундуур Монгол Улсын Ерөнхий сайд С.Батболд ОХУ-д айчлал хийх үеэр дээрх гэрээг байгуулсан бөгөөд гэрээнд зааснаар бол 2011 оны эхний улирал гэхэд “Дорнод Уран” компани албан ёсоор байгуулагдаж, үйл ажиллагаагаа эхлүүлсэн байх ёстой байж. Харамсалтай нь “Хан ресурс”-ийн заргаас болоод хоёр улсын гэх төрийн өмчит компанийг байгуулах ажил бүтэлгүйтэх хандлагатай байна.
2009 оны сүүлчээр ОХУ-ын Ерөнхийлөгч Д.Медведев Монголд айчлах үеэрээ Монголоос уран олборлох хүсэлтэй байгаагаа, мөн Дорнодын орд газарт хоёр улсын хамтарсан төрийн өмчит компани байгуулах бодолтой яваагаа уламжилсан. ОХУ-ын Ерөнхийлөгчийн уламжлал, Монголын ураны салбарыг атгахыг хүссэн оросуудын ил далд хүсэлт, шахалтын дагуу Цөмийн энергийн газраас Дорнодын орд газарт үйл ажиллагаа явуулах 237 А тоот тусгай зөвшөөрлийн эзмшигч “Төв Азийн уран”-аас лицензийг нь хурааж авсан нь Монголын Засгийн газрыг арбитрын шүүхийн өмнө дуудагдах шалтгаан болоод байгаа юм. Анх 1998 онд Орос, Канад, Монголын хамтарсан “Төв Азийн уран” компанийг байгуулж, ураныхаа нөөцөөр Монголд тэргүүлдэг Дорнодын орд газарт үйл ажиллагаа явуулах тусгай зөвшөөрөл авсан байна. “Төв Азийн уран” компанийн 58 хувийг Канадын хөрөнгө оруулалттай “Хан ресурс” компани, үлдсэн 42 хувийг Орос, Монгол хуваан эзэмшиж байсан ч Цөмийн энергийн тухай шинэ хуулиар Монголын төрийн хөрөнгөөр эрэл хайгуул хийгдсэн орд газрын 51 хүртэлх хувийг Засгийн газрын мэдэлд авна гэсэн заалтын дагуу Монгол Улс 51 хувиа эзэмшихээр болжээ. Мөн шинэ хуулиар олгогдсон эрх мэдлийн дагуу Цөмийн энергийн газраас ураны тусгай зөвшөөрлүүдийг шинэчлэх ажлыг өрнүүлсэн бөгөөд Улсын мэргэжлийн хяналтын ерөнхий газрын байцаагчийн хүсэлтээр “Хан ресурс”-ийн тусгай зөвшөөрлийг түр түдгэлзүүлсэн аж. Учир нь нөхөн сэргээлт хийгээгүй, байгаль экологид сөрөг үйл ажиллагаа явуулсан гэх үндэслэлээр улсын байцаагчаас “Хан ресурс”-ийн үйл ажиллагааг түр зогсоож, тусгай зөвшөөрлийг нь хураах санал гаргасан гэх.
Ийнхүү тусгай зөвшөөрлөө алдсан “Хан ресурс”-ийнхан Монголын шат шатны шүүхэд хандаад тус болоогүй учраас олон улсын шүүхэд гомдол гаргаснаар тэдний эзэмшиж байсан талбайд үйл ажиллагаа явуулах “Дорнод Уран” компанийг байгуулах ажил тушигдаад байгаа.
Албаны эх сурвалжууд “Дорнод Уран” компанийг “Хан ресурс”-ийн зарга шийдэгдсэн хойно байгуулна хэмээн мэдэгдэж байгаагаас үзэхэд тус компанийг байгуулах хоёр улсын шийдвэр хууль бус байсан уу гэх эргэлзээг төрүүлж байна. Нэрнээсээ эхлээд, зорилго нь Дорнодын ураны сав газарт чиглэгдэж буй “Дорнод Уран” төрийн өмчит компани байгуулах гэрээний хугацаа ирэх сард дуусгавар болох бөгөөд энэ тохиолдолд гэрээг дахин үзэглэх үү гэдгийг хариулж мэдэх хүн алга.
Хэрвээ Монголын Засгийн газар арбитрын шүүхийн өмнө бүдэрвэл яах вэ, энэ тохиолдолд оросуудын мөрөөдөл талаар өнгөрч, тэр хэрээр Монголын Засгийн газарт ямар нэгэн шахаа хойд зүгээс ирэхгүй гэх баталгаа байхгүй. Оросууд холын хүслээ биелүүлэхийн тулд Монголыг шатахуунаар барьцаалсан тохиолдолд эрх баригчид хүссэн ч эс хүссэн ч оросуудын үгийг сонсоход хүрнэ. Учир нь бензин шатахууны хувьд Монгол Улс ОХУ-ын “Роснефть”-ээс зуун хувь хараат билээ. Дэлхийн хоёрдугаар дайны дараахнаас Монголд ашигт малтмалын геологийн судалгаа, эрэл хайгуул хийж эхэлсэн оросуудын хувьд монголчуудаас илүү энэ талын мэдээлэл сайтай. Тиймдээ ч тэд Монголын аль ордыг гартаа оруулах хэрэгтэйг судалж, хүртэх ашгаа ч тооцоолчихсон байгаа.
Ураны салбарт ОХУ-тай хамтарч ажиллах нь олон талын ач холбогдолтойг Цөмийн энергийн газрынхан дурддаг. Техник, технологийн хувьд ч, тээвэрлэлт, олборлолтын талаар ч, туршлагыг нь бодолцсон ч Оростой түншлэх нь зөв гэх бодлого баримталдаг Монголын эрх баригчдын гуравдагчаар сонгоод буй орнуудын дотор Канад багтаагүй нь “Хан ресурс”-ийн зарга хийх бас нэгэн шалтаг болсон аж.
Монголын Засгийн газар, “Мон-Атом” компаниас 200 сая ам.долларыг нэхэмжлээд буй “Хан ресурс” компанийн заргыг шийдвэрлэх арбитрын шүүх хурал ирэх сарын эхээр болох төлөвтэй байна. Уг хурлыг Австралид хийх хүсэлтэй байгаагаа “Хан ресурс” компанийнхан арбитрын шүүхэд илэрхийлсэн бол Монгол Улсын зүгээс Европын аль нэг оронд явуулах санал гаргажээ.
Дэлхийн ураны нөөцийн нэгхэн хувийг агуулдаг Монгол Улсын ураны салбар дахь зөрчилдөөн ийнхүү олон улсын шүүх дээр өрнөж, эцэст нь хэн ялахаас “Дорнод Уран”-ыг байгуулах асуудал шийдэгдэх бололтой. Шүүхийн шийдвэр хүлээсээр байгаад “Дорнод Уран”-ыг байгуулах хугацаа нь дуусчихвал Орос, Монголын хамтарсан компанитай болох гэрээ хүчингүй болж магадгүй нь.
