Манайхан орон нут­гийн сонгуулиа явуулан ид улс төржиж байна. Улс төрөөс илүү чухал сэ­дэвгүй, улс төрөөс өөр чухал ойлголтгүй болж дээ гэж өөрийн эрхгүй бодмоор. Уншигч танд ч гэсэн тэгж бодогдож бай­гаа байх. Манайд өдөр бүр шинэ шинэ одууд төрдөг. Энэ үзүүлэлтээр дэлхийд бас л дээгүүр давхих байх. Тэр нь бид­ний дундаж ойлголтоор нийтийн дуучид ч юм уу байна. Гэвч бид өөр зүгийн салхийг үргэлжид хүсэмжилсээр, чих тавь­саар. Эцсийн дүндээ бид үргэлж хүлээж авдаг бэлэн зэлэн, басхүү амар хялбар гэмээр зүйлст төдийлөн ач холбогдол өгөхөө байсан нь сайн. Мөнхүү өөр зүгийн салхи огт үлээдэггүй биш уч­раас чих тавьдаг, итгэл найдвар тээн хүлээдэг нь сайхан. Өөр зүгийн сал­хийг…

Энэ удаа өөр зүгийн салхи Математикийн хүрээлэнгээс үлээлээ. Тэдний баг супер ам­жилтуудаараа дэлхийн энэ төрлийн шинжлэх ухааны ертөнцөд ца­хиур хагалж байна. Эд­ний тухай олж мэд­сэн гол шалтгаан Ч.Алтан­нар гэх нууцлаг эрхэм юм.  Түүний араас мөш­гиж яв­саар одоо тэрлэж буй сай­хан мэдээл­лүүд­тэй учир­сан хэрэг. Дэлхийд шинж­лэх ухаан, технологийн хэв­лэлтээр тэргүүлдэг “Сприн­гэр”, Европын инженер тех­нологийн салбарын тэргүү­лэх сургууль болох “Импэриал” их сур­гууль, АНУ-ын Флори­дагийн их сур­гууль гээд л түүний сураг холоос л дуул­даад бай­даг байв. Сурагла­сан эр­хэм маань Флорида­гийн их сур­гуульд матема­тикийн док­тор цол хамгаа­лаад хэ­дийнэ ирчихжээ.

Ирээд зогсохгүй ака­демич Т.Жанлав, доктор Р.Энхбат, О.Чулуун­баа­тар нартай хамт­ран “ТОО­­ЦОН БОДОХ МАТЕ­МА­ТИК БА ОНОВЧ­ЛО­ЛЫН ОНОЛЫН ШИНЭ­ ЧИГ­ЛЭЛ  ХАНД­ЛА­ГА, ХЭ­РЭГ­ЛЭЭ” сэ­дэвт бүтээл хийжээ. Энэхүү бүтээл нь тооцон бодох ма­тематикт Нью­тоны төр­лийн ите­ра­ци болон сп­лайн функ­цийн шинэ онол аргыг боловс­руулан, оновч­­ло­лын онолд “Ква­зи­гүд­гэр прог­рамч­­лал” гэ­сэн шинэ сал­барыг үүс­гэн хөг­жүүлж, тэдгээрийн онол, аргыг онолын физик, тех­ник, технологи болон эдийн зас­гийн хэрэглээнд нэвт­рүүл­сэн ма­те­мати­кийн ухааны шинэ бүтээл, нээл­тийн хэмжээнд үнэ­лэгд­сэн ажил юм байна. Манай­хан мундаг байна шүү гэж акаде­мийнхан ярьц­гааж байна. Даанч нийгэмд энэ тухай дуул­сан, сонссон юм алга. Дуулдаж байгаа, дуулгаж бай­гаа мэдээл­лүүд нь дандаа улс төр, дандаа урлаг спорт ха­вийн ме­даль сэлт тойр­сон, авсан, өгсөнгүй гэх мэдээл­лүүд л байдаг.

Манай багийнхан  Мон­­­­гол Улсад хэрэг­лээ­ний матема­тикийн тоо­цон бодох, оновч­лолын чиг­лэ­­лүү­дээр шавь сур­гуу­лийг үүсгэн хөгжүүлсэн баг юм байна. Гадаадад  нэг сэдэвт бүтээл, моног­раф 10-ыг хэвлүүлсэн. “Спрингэр”, “Wорд Сциэнтифьц” зэрэг дэлхийд ал­дар­тай хэвлэлийн газ­руу­дад дөр­вөн боть хэв­лүүл­сэн. Хэ­рэг­лээний ма­те­матикийн чиг­лэ­лээр олон улсын нэр хүнд бүхий хурлыг эх орон­доо бо­лон гадаадад 18 удаа зо­хион байгуулсан гэнэ. Цааш нь дэл­хийн шинж­лэх ухааны тэр­гүү­лэх сэт­гүү­лүүдийн чан­сааг то­дор­­хойлдог Томсон Рой­­те­­рийн индекс, ин­факт фактор бүхий мэр­гэж­лийн сэтгүүлд 180 ор­чим өгүү­лэл хэвлүүлсэн гээд тэд­ний аж­лууд цувар­на. Товч­­хон­доо ма­те­ма­ти­кийн шинжлэх ухаанд шинэ чиг хандлагыг үүс­гэн хөгжүүлж, олон улсын хэм­жээнд хүлээн зөвшөө­рөгд­сөн эрдэм шин­жил­гээ­ний бүтээлүүдийг туур­вин, мон­гол хүний оюуны цар хү­рээ, сэт­гэлгээг дэл­хийн хэм­жээнд илтгэн ха­руулс­­­наар нь тэд­ний бү­тээ­­лийн шинжлэх ухаа­ны үнэ цэнэ тодорхой­лог­до­но.

Математик… мате­ма­тик… Хаа холын матема­тик… Яа­гаад энэ сэдэв хар багаас хамгийн тол­гой өвтгөсөн сэ­дэв бай­сан юм бол. Хүүхдийн гэмээр ийм нэгэн суурь бод­­лоосоо болоод сэт­гүүл­чийн­хээ хувьд ч энэ салбараас хол хөндий явж ирэв. Гэвч бидний шууд учрыг нь олчих эд үнэхээр биш ажээ. Хүн үнэнээ хэлж байх сайхан шүү дээ. Ма­те­­ма­тик нь хүн тө­рөлхтний унаган гэмээр бүр анхны эрэлт хэрэг­цээ­гээр үүсч хөгжсөн эртний шинжлэх ухаан. Тийм ч болоод “Бай­­га­лийн хууль нь зөв­хөн мате­матикийн хэлэн дээр би­чигд­­­­сэн байдаг” гэж Галилей хэл­сэн биз.

Хүн төрөлхтний амьд­рал түрэн хөгжсөөр XX зууны дунд үед хүрэхэд  шинжлэх ухаан-техни­кийн хөгжилд ма­тематик хэрэг­лээ илүү ихээр шаар­даг­­дах болсон нь хэрэг­лээний математик түрэн хөг­жих үнд­сэн нөх­цөл болсон гэж үздэг юм байна. Товчоор хэл­бэл хэрэг­лээ­ний мате­ма­тик нь шинжлэх ухааны бусад салбарууд дахь ма­те­матик хэрэглээ аж. Бүр энгийнээр хэлэхэд ма­тема­тик­гүй юм гэж алга. 

Хэрэглээний мате­ма­тикт хамгийн ихээр хэ­рэг­лэгд­дэг математикийн чиг­­лэ­­лүүд нь оновчлол, тооцон бодох мате­матик бөгөөд орчин үед энэ дот­роо цалгиалаг онол, гло­бал оптимизаци, стохас­тик тоолол, санхүүгийн мате­матик, робаст оновч­лол, па­раметрт оновч­ло­лын чиглэ­лүүд нь түлхүү суд­лаг­даж байгаа юм бай­на. Оновчлол гэж юу вэ гэх асуулт гарч ирж байгаа байх. Оновчлол нь мате­ма­тик хэрэг­лээ шаард­­даг шинжлэх ухаа­ны бүх л салбаруудад хэрэг­лэгд­дэг ухагдахуун. Тийм ч учраас хэн нэгэн суутан нь ертөнц дээр оновчлолын дүрэм үйл­чилдэггүй нэг ч зүйл байх­гүй” гэж хэлсэн байдаг биз. Үнэ­хээр ч энгийнээр бодоход хүн төрөлхтний хийж буй бүх зүйлд оновч­­ло­лыг хэрэглэс­нээр илүү төгс, илүү хэмнэлт­тэй бол­но гэсэн үг юм байна. Эдийн засгаар жи­шээ­лэ­хэд хязгаарлагдмал нөө­цийг хяз­гааргүй хэрэг­цээнд хэрхэн зар­цуу­ла­хыг судал­даг бөгөөд зар­цуу­лалтыг аль болох оновч­той байл­гахын тулд эдийн засгийн онолын загва­рууд нь оновч­ло­лын бодло­гууд дээр суу­рил­сан байдаг гэнэ. Ха­рин манай Мон­голд хэ­рэг­лээний мате­ма­ти­кийн тооцон бодох, оновч­ло­лын салбарууд үүсээд хориод жил болж байна. МУИС дээр хэрэг­лээний математикийн сал­бар нээгд­сэн явдал нь энэ чиглэлээр үндэсний мэр­гэ­­жилтэн бэлтгэх болом­жийг бүрдүүлжээ. Энэ салбарыг Монголд анх шинжлэх ухаа­ны түв­шинд хөгжүүлж тооцон бодох математик ба оновч­­лолын чиглэ­лүү­дээр шавь сургууль үүсгэ­сэн хүмүүс нь дээр дурд­сан манай акаде­мич Т.Жан­­лав, шинжлэх ухааны доктор Р.Энхбат нар юм. Өнөөдөр Мон­голын ма­те­матикчид дээрх чиглэлүү­дээр ам­жилт­т­ай ажиллаж олон улсын хэм­жээнд хүлээн зөв­шөөрөгд­сөн бүтээ­лүү­дийг туурвиж тэдгээр нь гадаадын бү­тээлд ишлэг­дэн, олон ул­сын хурал семинарт тогт­мол орол­цон, эх орондоо олон улсын хурлуудыг амжилт­тай зохион бай­гуулж бай­гааг бид анзаа­рах­гүй сууж боломгүй. Сүүлийн үед энэ чиглэлээр олон залуу эрдэмтэд төрөн гарч байгааг онцлон тэм­дэг­­лэхийг би хүсч байна. Үүний нэгэн тод томруун  жишээ нь Ч.Алтаннар. Мон­голын мате­матикч­даас анх удаа дэлхийн шинжлэх ухааны бүтээ­лүү­­дийг хэвлэн нийтэлдэг тэргүү­лэх хэвлэлийн ком­пани болох Спрингер (Спрингэр)-д “Паре­то оновч­­лол, тоглоомын онол ба тэнцвэрийн онол” (Парэто Оптимальтү, Гамэ Тхэорү анд Эqуйлибриа)  гэсэн номыг дэл­хийд энэ салбартаа тэргүүлэх эр­дэм­тэдтэй хамтран гар­гасан явдал нь түүний нэр хүндийг энэ салбарт хонх мэт цахилуулан сонс­го­сон чухал үйл яв­дал. Мөн 2010 онд доктор Ч.Ал­тан­нар, шинжлэх ухааны доктор Р.Энхбат нар Сприн­герд “Оновчлол ба оновч­той удирдлага” (Оптимьзатион анд Оптимал Цонтрол) гэсэн номыг ч эм­хэтгэн гаргажээ. Үүний үр­гэлж­лэл болох бүтээл удахгүй гарах бө­гөөд түүнд академич Т.Жанлав, доктор Л.Алтан­гэрэл, М.Мэнд-Амар нарын бүтээлүүд мөн орж байгаа юм байна. Доктор Р.Энхбат Гер­маны Ламбэрт Публишэр-д “Квазигүдгэр програмчлал ба түүний хэрэглээ” (Qуасьцон­вэx Программинг анд Иц Аппльцатионс) номоо гар­гасан ч манай хэвлэлүүд энэ талаар юу ч мэдээгүй өнгөрсөн. Олон улсын сэтгүүлүүдэд эрдэм шин­жил­гээний ажлаа хэв­лүү­лээд зогсохгүй одоо ч доктор Ч.Алтаннар Том­сон Ройтер­сын индекс­тэй Спрингер ком­панид хэв­лэгд­дэг “Жоурнал оф Глобал Оптимьзатион”, “Оптимь­затион Лэттэрс” сэт­гүү­лүүдийн дэд редак­то­роор ажиллаж бай­на. Энэ нь Монголын мате­ма­тикчидыг дэлхийн түв­шинд өндрөөр үнэлж бай­­гаагийн тод илрэл биш гэж үү. Оновчлол ба оновч­той удирд­лагын олон ул­сын хурлыг 2002, 2007, 2010 онуудад док­тор Р.Энх­бат, Ч.Алтан­нар нар Монголд ам­жилт­тай зо­хион байгуулж энэ чиг­лэлийн дэлхийн нэртэй эрдэмтдийн хуран чуулдаг талбар болгож чадсан тухай урьд нь нэгэн ахмад эрдэмтэн манай ре­дакци руу утас­дан дуулгаж байв. Энэ хурал бол олон улсын хэмжээнд хүлээн зөв­шөө­рөгд­сөн дэлхийд алдар­тай сургуулиудын про­фес­сорууд оролц­до­гоо­роо хам­гийн онцлог үйл явдал гэдгийг тэр чухал­чилж байсан юм. Тухайл­бал 2010 онд тус хуралд дэлхийн 22 орны 150 эр­дэм­тэд оролцсоноос Аме­­рикийн Принстоны их сур­гууль, Их Британы Империал Коллеж, Гер­маны Гумболдын их сур­гууль, Японы Токио, Кио­то­гийн их сургуулиуд, Австралийн Балларатын их сургууль, Москвагийн их сургуулиас нэртэй эр­дэм­тэд ирж оролцсон байна. Гэтэл манай бо­ловс­ролын салбар, шинж­лэх ухааны салбар, хэвлэл мэдээллийн сал­бар таг чиг л суув. Удахгүй энэхүү хурлыг дөрөв дэх удаагаа зохион бай­гуу­лахаар ажил­лаж байгаа юм байна.

Бид гүн зүйлсээс дөл­сөөр, суурь шинжлэх ухаа­­нуудаас холуур гүй­сээр байх юм бол манай эрдэмтэд эх орондоо хэ­зээ ч нутагшихгүй. Хэзээ ч тогтож суухгүй. Тэд маань гадагшаа уриг­даад явчихдаг, бид эндээ бүх на­рийн ТЭЗҮ-үүдээ гадны хөлс­нийхөн ав­­чирч, өндөр үнээр хийл­гэ­сээр л байх болно. Гад­ныхан хальт мульт, хэ­рүүлтэй уруултай, гол нь харь сэтгэлээр хийж өгсөн болоод авдгаа аваад зуг­тац­гаана. Ийм жишээ сүү­лийн 20 жил хэд гарсныг тооцоог нь гаргаж ирээд хэлсэн ч болох юм. Тэгэхээр бид өөрс­дийн­хөө эрдэмтдийг хүндэт­гэж, хийж бүтээж буйг нь олж харж, үнэлж, өөрс­дийн­хөө нэр хүндийг дэл­хийн түвшинд өрсөл­дүүлж сурах цаг бол­жээ. Амжилт хүсье… Мате­матикийн хүрээлэн… Ахин амжилт хүсье манай багийн­хаан…