Өнгөрсөн баасан га­ри­гийн өглөө Монгол Ул­сын Ерөнхий сайд С.Бат­болд, ХХАААҮ-ийн сайд Т.Бадамжунай, холбог­дох албаны хүмүүсийг дагуу­лан Сэлэнгийн Баруун­харааг зорилоо. Ерөнхий сайдын ярих нь “Одоо сонгуулийн наана газар тариалангийнхаа бүс нут­гуудаар явж амжихгүй юм шиг байна. Гэтэл та­риа­лалтын ид үе байдаг. Гэхдээ ямар ч ажилтай байсан хамаа­гүй, газар дээр нь өөрийн биеэр очиж ажилтай та­нилцаж байхгүй бол асуу­дал үүс­чих гээд байдаг юм. Өн­гөр­сөн жил шата­хууны асуудал боссон. Үүнийг нь энэ жил шийд­сэн. Өөр хүндрэл тариа­ланч­дын минь зүгээс энэ удаад дуулдахгүй л бай­на. Ямар­тай ч өнөөдөр газар дээр нь нэг очоо­дохъё” хэмээн замд ярьж явсан юм. Бид л Баруун­хараа гэж нэрлэж занш­санаас биш албан ёсны нэр нь Баянгол сум. Өг­лөө эрт дөрвөн машинд хувааг­даж суугаад хө­дөлсөн бид Баруунха­раа­гаас 20 км-ийн зайд байх Дэрст хонд хэмээх газарт байх “Түмэн бут” ХХК-ийн та­риа­лангийн талбай дээр давхиад ирлээ. Ид тал­байн үрсэл­гээ хийгдэж байна. Захи­рал нь Л.Алимаа гэж эмэг­тэй бай­на. Энэ компани 1995 оноос үйл ажилла­гаа явуулж эхэлжээ. Эр­гэл­­тийн 600 га талбайтай гэнэ. Бидний зогсож буй талбай 300 га нь гэнэ. Үр тарианы аж ахуйнуудыг том, дунд, бага гэж гурав ангилна. Эднийх дунд хэмжээний аж ахуй ажээ.

Ерөнхий сайд “За тэгээд энэ жил чийг хэр байна” гэсээр маши­наас бууж үрсэлгээ хийж буй тал­бай руу алхлаа. Энэ хавар чийг бага унасан ч газрын гүний чийг харин гайгүй байгаа гэнэ. Талбай дундуур алхах тэрээр “Намар алха­хад халиураад мөн ч сайхан шүү. Тарианы чанар ямар байна. Ца­вуул­аг энэ тэр гээд яригддаг шүү дээ. Ямар үрээр үрсэлгээ хийв” гэж асуув. “Түмэн бут” компани энэ жил “Алтайский-530” сортоор үрсэлгээ хийж байгаа юм байна. Чанарын хувьд өнгөрсөн жилийн тарианы чанар маш сайн, будааны голог­дол гараагүйг хэлэв. Ерөнхий сайд “Бүх юм 100 хувь сайн байна гэж ч байхгүй дээ. Асуудал гарсан л байж таараа. Тэрийг нь яагаад ярихгүй байна” гэх. “Дэрст хонд”, “Цагаан чулуут” хэмээх хоёр газарт хийгдэж буй үрсэлгээний их ажлыг ердөө ганцхан трактор амжуулж байгааг харлаа. Үрсэлгээнийхээ ажлын 80 хувийг хийсэн, одоо гурав хоногт дуусчихна гэж тариа­лан­чид ярьж байв. С.Батболд “Энэ тэгээд хаанахын, ямар хүчин ча­дал­тай техник болоод ийм их ажлыг ганцаараа нугалдаг байна” гэв. “Атрын III” аяны хүрээнд хэрэгж­­сэн ажлын үр дүн гэнэ. Марк нь “ТМЗ-1221” гэдэг трактор ажээ. Үнэ нь 89 сая төгрөг ч “Тариалан эрхлэлтийг дэмжих сан”-гийн дэмж­лэ­гээр 50 хувийн хямдралтай ав­чээ. Ийм өндөр үнэтэй техник хэ­рэгс­лүүд бусад аж ахуйн нэгжүүдэд 50 хувийн хөнгөлөлтөөр очсон байна.

“Түмэн бут” компанийн тариан талбай дээр Ерөнхий сайдтай уулзахаар тариалан эрхэлдэг 10 гаруй компанийн захирал иржээ. Тэдний санаа оноо ямар байгааг, энэ жилийн хүндрэл юу байгааг асуулаа. Тэд ярьж байна аа, “Өн­гөр­сөн жил шатахуун түлш хүнд байсан. Энэ жил төр засгаас шийд­вэр­лэсэн болохоор энэ тал дээр асуудал алга. Одоо хоёр асуудал бидний санааг зовоож байна. Өнгөрсөн жилийнх шиг үр тариа авах юм бол борлуулалт хэцүүднэ. Хоёрдугаарт агуулах савны хүрэл­цээ тааруу байна. Энэ хоёр дээр төр засгаас анхаарвал бид тариа­гаа та­риад хураагаад авчихаж чадна” гэж байв. Энэ яриаг сонсоод ердөө гуравхан жилийн өмнө “Тариагаа хаана агуулах, хаана борлуулах тухай ярих байту­гай тариа, будаа зээлэхээр төр засгийн өн­дөр­лө­гүүд гадагшаа нисч байсан даа” гэж бодогдож байлаа. Ерөнхий сайдын амнаас Төв аймгийн Угтаалд 34 мянган тоннын агуулах сая ашиг­лал­тад орсон,  “Улаанбаатар гурил” компа­нийн 50 мянган тон­нын агуулах Дарханд ашиглалтад орсныг сонслоо. Ийм байдлаар агуулах савны асуудал шийдэгдэж л бай­гаа юм байна. Дээр нь Т.Ба­дам­жунай сайдын хэлэх нь урд хөрш рүү 100 мянган тонн тариа экспортлох гэрээ хий­гээд байтал үнэ нь жаахан унасан юм байна. Одоо харин тавдугаар сар гараад үнэ нь өсч байгаа учраас тариагаа экспортлох болол­той. Өнгөрсөн жил манай улс түү­хэн­дээ байгаа­гүй их ургац буюу 370 мянган тонн үр тариа хураасан билээ. Ингээд бодохоор 100 мянгыг нь экспортод гаргах юм байна. Үлдсэн нь Мон­го­лын ард түмний жилийн хэрэг­цээг өлхөн хангаад илүү гарна. Дээрх тарианы агуула­хууд ашиг­лал­тад орсон, дээр нь энд тэнд ши­нээр агуулахуудыг аж ахуйн нэгжүүд барьсаар байгааг тооцо­ход үр тарианы хадгалалт, борлуу­лал­тын асуудал ойрын хугацаанд шийдэг­дээд явах юм байна гэж тариа­лан­чид ойлголоо. Т.Бадам­жу­най сай­дын яриагаар гэхэд бидний зогсож буй Баруунхараа орчимд гэхэд 4000 тоннын агуулах барих шийд­вэр гарсан байх жи­шээ­тэй.

Тэнд ирсэн арваад аж ахуйн нэгжийн дээд тал нь 1000 гаруй га эргэлтийн талбайтай бол доод тал нь 300 га-д тариалалт хийдэг байна. “Шанд төв” ХХК-ийн захи­рал Б.Жанчивдорж Ерөнхий сай­даас “Атрын IV” аяныг эхлүүлэхийг хүсэхээр иржээ. Тэрбээр бид чинь “Тариалан эрхлэлтийг дэмжих сан”-д өртэй байх туйлын сонир­хол­той шүү дээ. 400 га-д тариа тарихын тулд дөрвөн тонн шата­хуу­ны урьдчилгаа 30 хувийг төлөөд бусдыг тус сангаас зээлээр авна. Нэг тонн үрийн будааг 680 мянган төгрөгөөр бодож мөн сангаас зээл­нэ. Намар харин зээлснийхээ оронд будаагаа өгдөг байхгүй юу. Тэгэхээр эднийхээс зээлтэй байхад санаа зовох зүйлгүй гэв. Тэдний өгсөн үр тариаг сангийн зүгээс экспортод өндөр үнээр гаргаж байвал болдог л наймаа аж. Ямар­тай ч гурван жилийн дотор дотоо­дын нийт хэрэгцээгээ 100 хувь хангадаг болсонд Ерөнхий сайд ч тэр, тариаланчид ч тэр баяртай байгаа нь тэдний хөөрөлдөөнөөс анзаарагдах. Тэд цаашдаа яахав гэдгээ ярилцацгаав. С.Батболд “Үр тариа, хүнс гэдэг бол стратегийн ач холбогдолтой бүтээгдэхүүн. Бид “Атрын III” аяныг өрнүүлснээр том үр дүнг үзлээ. Том ажлын ард гарч чадлаа. Одоо бидний өмнө дараа­гийн шат ахисан ажил болох газар тариалангийн салбараа бүрэн техникжүүлэх, агуулах саваар хангах, экспортод гаргах гэсэн асуудлууд байна. Эдгээрийг яриад явах бус эхнээсээ хийгдэж эхэлсэн ажлууд. Өнгөрсөн дөрвөн жилд улсын төсвийн эх үүсвэрээс 70 тэрбум төгрөгийн техникийн ши­нэч­лэл хийгдсэн байна” гэсэн юм. Энэ салбарын албаны хүмүүс болон тариаланчдын яриагаар бол техник шинэчлэл төрийн дэмж­лэ­г­тэйгээр эрчимтэй хийгдэж бай­гаа нь наад захын жишээнээс хараг­даж байгаа аж. Манай улсын үр тарианы аж ахуйн нэгжүүд Аме­рик, Канад, Англи зэрэг улсуудад бол­дог томоохон үзэсгэлэн худал­даа­нуу­дад өөрсдийн биеэр орол­цож тех­никээ захиалаад авдаг болсон байна.  

Монгол Улс өнөөдөр тариа­лал­тын 700 мянган га эргэлтийн тал­бай­тайгаас Сэлэнгэд 300 мянган га нь байгаа аж. Үүнийгээ сэлэнгэчүүд 100 хувь ашиглаж байгааг Сэлэнгэ аймгийн Засаг дарга Эрдэнэбат ярив. Сэлэнгэчүүд 7200 га-д улаан буудай тарьснаас ажлын явц нь өнөөдөр 42 хувьтай явна. Аймгийн техникийн шинэчлэл 68 хувь хийгд­жээ. Өнгөрсөн жил эднийхэн га-гаас 24-25 центр ургац авсан нь маш өндөр үзүүлэлт. Хавар, намарт Сэлэнгэ рүү Ерөнхий сайд байс­хий­гээд давхиж очоод байдаг нь улсын тариалангийн талбайн тал хувь энд байдаг, дээр нь энэ хавиас монголчуудынхаа хаврын тариа­лал­тын ажлын ерөнхий ханыг харчихдагт учир нь байдаг болол­той. С.Батболд тариаланчдад хэлсэн “Манай үр тарианы томоо­хон аж ахуйн нэгжүүд хөл дээрээ зогсож, үйл ажиллагаа нь жигдэрч, бэхжээд авлаа. Одоо манай Зас­гийн газрын бодлого ямар байх вэ гэвэл энэ салбарын дунд, жижиг аж ахуйнууддаа хандсан дорвитой бодлого, үйл ажиллагаа явуулахад чиглэнэ. Ядаж эдгээр аж ахуй­нуу­даа орчин үеийн комбайнаар хан­гах ёстой. Ингэхийн тулд орж ирж буй техникийг аливаа татвараас чөлөөлөх, НӨАТ-ыг 2016 он хүртэл хөнгөлөх, зээлийн хүүг хөнгөлөх ч гэдэг юм уу, дорвитой арга хэмжээ­нүү­дийг төрөөс авах ёстой. Ингэж дэмжих нь төр засаг, түүнд ажил­лаж буй бидний үүрэг. Тийм боло­хоор миний бие газар дээр нь явж ажил байдалтай танилцаад байгаа нь энэ” гэлээ.

Тариан талбайнаасаа шууд Баянгол сумын урд захад байрлах Р.Дагвадорж гуайн чацарганын талбай дээр ирлээ. 2005 оноос хойш энэ газарт чацарганын аж ахуй эрхэлж эхэлжээ. “Миний до­лоон жилийн хөдөлмөрийн үр дүн гар­сан нь энэ” хэмээн томоо хашаа дүү­рэн чацарганын мод, ургасан байдалтай таницууллаа. Ноднин жи­лийн маань ургац өнөөдөр дуусч шинэ ургацтайгаа золгож байна. Та манай түрүү жилийн ургацаас амтал хэмээн ширээ дүүрэн ярайх чацарганаараа дайллаа. Засгийн газраас хэрэгжүүлж буй “Чацар­га­на” хөтөлбөрийн хэрэгжилт, үр шим хөдөөд ийм байгаа аж. Тэд­нийх аж ахуйгаа өргөжүүлж байгаа гэнэ. “Маргааш Эрхүүгээс алимны 100 ширхэг мод ирнэ. Түүнийгээ тарина. Засгийн газрын дэмж­лэ­гээр Солонгос улсад үйлдвэрлэсэн орчин үеийн таван хүлэмж өгсний нэгийг сая авчирлаа. Хүлэмжийн аж ахуй маш чухал. Төр засгийн дэмж­лэг ийм сайн байхад бид хичээлгүй яахав. Аж ахуйгаа цааш өргө­жүү­лэх төлөвлөгөөтэй ажиллаж байна” хэмээн Дагвадорж гуай ярив. Баян­гол сумын Засаг дарга Б.Энхбат “Манай сум 5700 хүн, 1700 өрх айлтай. Үүнээс 350 орчим өрх нь хүнс­ний ногооны аж ахуй эрхэлж байна. Үрийн төмсний шинэч­лэ­лийг өнгөрсөн жил хийж дууссан. Одоо Баянгол сумын хөрсөнд ур­гасан төмснөөс вирустэй төмс га­рахгүй” гэсэн юм. Сумандаа 266 сая төгрөгийн эх үүсвэртэй зээлийн сан байгуулж эдгээр өрхийн аж ахуй­нууд­даа нэг хувийн хүүтэй зээл ол­гож эхэлжээ. Энэ сумынхан ойрын хугацаанд “Ногоон сум” болох зорилт тавьжээ. Үүнийг нь Ерөнхий сайд Монгол Улсын Засгийн газ­раас ногоон хөгжлийг дэвшүүлсэн. Тийм болохоор танай сумын энэхүү үйл ажилагааг бүх талаар дэмжинэ гэв. Мөн цугласан ногоочидтой “Та бүхэн хорших, нэгдэх хэлбэрээр цаашид ажллавал ямар вэ” хэмээн санал бодлоо солилцов. Тус сумын ногоочин С.Оюун “Бид хот руу ногоогоо зарахаар очдог. Олон хонож чаддаггүй. Сүүлдээ хотынх­ны аманд ногоогоо хямдхан зара­хад хүрдэг. Хотын удирдлагуудтай ярилцаад нийслэл, дүүрэг, хороо, багуудтай биднийг шифлэж өгч болох уу” гэснийг Ерөнхий сайд “Маш сайн санаа байна. Үүнийг ажил болгох ёстой шүү салбарын удирдлагууд аа” гэж байлаа. С.Бат­болд “Та бүхний хотод ногоогоо аваачаад хадгалах, борлуулахад гардаг бэрхшээлийг сайн ойлго­лоо. Энэ асуудлуудыг чинь шийд­чи­хэд бусдыг нь та нар хийчих юм байна” гэсэн юм. Мөн С.Батболд баянголчуудад хандаж хэлсэн нэгэн чухал үг бол “Дэлхий даяар хүнс улам хомсдож байна. Гэтэл та бүхний маань хөдөлмөр зүтгэлийн үрээр монголчууд гурилаар 100 хувь хангагддаг боллоо. Дээр нь хүнсний ногооныхоо дотоодын хэрэгцээг 70 хувь хангаад илүү гарсанаа хаана агуулах вэ, хаана борлуулах вэ гээд сууж байгаа нь нэг талаар сайхан байна. Та нарын дараагийн зорилго бол дэлхийг Монголын хөрсөнд ургуулсан эко­ло­гийн цэвэр бүтээгдэхүүнээр хангах явдал юм шүү” гэсэн юм.

Ерөнхий сайдын тариалангийн бүсэд ажиллахдаа амжуулсан гурав дахь ажил нь тусхүү Баянгол сум нь “Монгол улсын тэргүүний сум”-аар шалгарсан батламж, 100 сая төгрө­гийг баянголчуудад гар­дуу­лах ёсло­лын ажиллагаа бай­лаа. Баянгол сумын иргэд буюу баруунхараачууд олноор цугла­жээ. Монгол Улсын 329 сумаас хоёр сумыг улсын тэр­гүү­ний сум хэмээн шалгаруулсны нэг нь эднийх юм. Сумын Засаг дарга Б.Энхбат “Тэр­гүү­ний сум болтлоо хөдөлмөрлөж байгаа Баян­гол сумынхаа иргэд та бүхэн­дээ баяр­ла­лаа. Та бид үүнээс илүү ихийг хийж чадна. Бидний өмнө ногоон сум болох зорилго байна. Монгол түмнээ, цаашлаад олон улсад экологийн цэвэр хүнс гаргах зорил­го зорилт гэхчлэн их ажил хүлээж байна. Үүний төлөө бүг­дээ­рээ зүтгэнэ шүү” хэмээн дахин дахин хэлж байлаа. Шилдэг тэргүү­ний сумыг шалгаруулах үзүү­лэл­тэд Монгол Улсын Засгийн газар юуг голлох үзүүлэлт болгос­ныг сонирх­лоо. Гол нь эдийн засгийн үзүүлэлт аж. Ажлын байр нэмэгд­сэн. Өр­хийн амьжиргааны орлогын үзүү­лэл­түүд. Үүнийг дага­сан ядуу­рал буурсан байдал. Явуулж буй үйл ажиллагаа нь байгаль орчинд хоргүй эсэх гээд гарцаа байхгүй өнөөдөр нийгэм нэхэж буй шаард­ла­гуудыг баян­гол­чууд хангажээ. Ийм учраас “Монгол Улсын тэргүү­ний сум Баян­гол” гэсэн төрийн хүндэтгэлийг Ерөнхий сайд С.Бат­болд өөрийн биеэр хүрэлцэн очиж гар­дуулсан нь энэ аж.