-Нэгдүгээрт, Сингапур улсад Элчин сайдаар ажиллах болсонд тань баяр хүргэе?

-Баярлалаа.

-Хоёрдугаарт, арай ингээд улс төрийн тоглоомоос гарчих гэж байгаа юм биш биз дээ гэж бас асуумаар байна. Элчин сайдын албан тушаалыг улс төрийн тавцангаас бууж буй хүмүүсийн дамждаг дамжлаг гэж хүлээж авдаг болчихоод байгаа шүү дээ. Сонгууль тулчихаад байхад яагаад ийм шийдвэр гаргасан юм бэ?

-Миний томилгооны асуудлыг хүмүүс хоёр янзаар хүлээж авч байгаа. Нэг талаас Монгол Улсаа төлөөлж гадаад оронд Элчин сайдаар сууна гэдэг өндөр итгэл найдвар, их том нэр хүндийн асуудал гэж. Нөгөө талаас бүр социализмын үед төр улсдаа олон жил зүтгэсэн хүмүүсээ гавьяаных нь амралтад гаргаж, 3-4 жил амраад ир дээ гэдэг байсан уламжлалаас болоод хүмүүст “Энэ ч том улс төрөөс гарлаа даа” гэсэн сэтгэлгээ байх шиг. Би бол үүнтэй санал нийлэхгүй байна. Надаас хойших Монголын Элчин сайд нар нэлээн өөр байр суурьтай байгаасай. Бүхэл бүтэн улсаа төлөөлнө, тэр тусмаа өндөр хөгжилтэй оронд ажиллана гэдэг төр засгийн бодлогыг хамгийн идэвхитэй хэрэгжүүлэх хүн гэж би ойлгож байгаа. Эзэн Чингисээс улбаатай Элчин сайд гэдэг хүн нэгдүгээрт улсаа төлөөлөх, хоёрдугаар хоёр орны хамтын ажиллагааны бодлогыг тодорхойлох, гуравдугаарт тухайн орны хамгийн сайн сайхныг хамж шимж, улс орондоо авчирах “тагнуулын” үйл ажиллагаа явуулах ёстой. /инээгээд/ Би бол өөрийгөө нэлээд өөр байр суурьтай Элчин сайд байх болов уу гэж бодож байна. Сингапурт очиж амрах гэж явж байгаа юм биш. Элчин сайд ч гэсэн төр улсын бодлогын үргэлжлэл учраас улс төрөөс гарч байна гэсэн ойлголт байхгүй. Тийм ч учраас Элчин сайд нарын томилох асуудал дээр улс төрийн их том зөвшилцөл явагддаг. Парламентад суудалтай намуудын зөвшилцөл дээр мэдээж хэрэг мэргэжлийн ур чадвар, судалгаа нөлөөлдөг байх.

Монгол маань өөрөө бас их сонин өвөрмөц хөгжлийн зам дээр оршиж байна шүү дээ. Нэгдүгээрт дэлхийн улс орнууд манайхыг “Энэ улс хаашаа, яаж хөгжих гэж байна” гэж анхааралтай харж байна. Нөгөө талаас Монгол бол асар их баялагтай, баян орон. Тэгсэн хэрнээ иргэдийн дунд чинээлэг, дундаж давхарга бий болж чадаагүй учраас ядуу, их хэмжээгээр гадагшаа явж ажиллаж байна. Ийм сонин, өвөрмөц нөхцөлд Элчин сайдын яам гэдэг иргэд рүүгээ ч хандсан, төр лүүгээ ч хандсан төлөөлийн том байгууллага байх ёстой гэж харж байна. Нэг талаас иргэдийнхээ арх ашгийг дээдэлсэн, нөгөө талаас төрийн эрх ашгаа харсан том бодлого явуулаасай, түүнийг нь мэдээлж байх үүрэг, хариуцлага хүлээдэг хүмүүс байгаасай гэж төсөөлж байна.

-Манайхан болохоор таны хэлээд байгаа энэ ажлыг хааяа хийдэг гадаад айлчлал, гарын үсэг зурсан хэлэлцээр, санамж бичиг зэргээр орлуулчих гээд байдаг. Тэгээд Элчингүүд нь их том ажил хийлээ гэхэд үсрээд “тэдэн хүн тэр улсад ажиллуулах боломжтой, ажиллуулахаар боллоо” л гэж ихэнхдээ ярьдаг шүү дээ?

-Би бас Монголоо төлөөлж маш олон хурал чуулган, зөвлөлгөөнүүдэд ордог байсан. Харамсалтай нь тэр болгон Монголынхоо Элчингээр тэр болгон орж байгаагүй л дээ, яагаад ч юм. Элчин сайдын яамд ч гэсэн Монголоос төлөөлөгч ирлээ гэдэг утгаар нь “Энэ хүн хуралд оролцож, ямар илтгэл тавих нь вэ” гэж сонирхож байх хэрэгтэй юм билээ. Жишээ нь, би Брюссельд дэлхийн 200 гаруй улсын төлөөлөгч оролцсон ядуурлыг бууруулах асуудлаарх том хуралд оролцсон юм. Дэлхийн банк, ОУВС-ийн удирдлагууд Брюссельд ирээд гурав хоног чуулж, тэнд байсан ихэнх Элчин сайд нар оччихсон улс орондоо хөрөнгө мөнгө татах, санхүүжилт хүсэх том арга хэмжээ тэнд болж байхад харамсалтай нь манай Элчин сайд тэр хуралд оролцоогүй.

-Яагаад?

-“Өө, Дэлгэрмаа ирчихсэн юм уу?” гээд л, өөр намаас томилогдсон Элчин сайд учраас тэр гэнэ. Тэгэхэд би маш их харамссан. Гэхдээ тэр намайг угтуулахаар жолооч явуулсан байсан л даа./инээв/

-Та ямар ажил хийж байсан юм, тэр үед?

-Ерөнхий сайдын Нийгмийн бодлогын зөвлөх байсан. Асуудлын гол хүн хувь хүн Дэлгэрмаа очиж байгаад биш, бүхэл бүтэн Засгийн газрын Ядуурлыг бууруулах хөтөлбөрийг хариуцсан зөвлөх нь ирээд олон улсын хуралд оролцож байхад гэж л гайхсан. Монгол Улсад ядуурал ямар байгаа билээ, 2000 оноос л бид ядууралтай тэмцэх талаар төрийн бодлогын түвшинд ярьж эхэллээ шүү дээ. Тэнд хөгжлийн гарцыг ядуурлыг бууруулах бодлоготой холбосон том том асуудал яригдаж байсан. Тэр тусмаа Брюссель бол Европын холбооны төв, маш том хандивлагч байгууллагууд оролцож байсан.

Гэхдээ би урьд нь Элчин сайд хийж байсан биш, надад дипломат албаны туршлага байхгүй. Гэсэн хэдий ч миний сэтгэл юуны өмнө Монгол Улсаа төлөөлж суугаа хүн гэдэг утгаараа асар их хариуцлага. Ялангуяа явж байгаа орон маань Сингапур улс, ямар орон байгаад яаж хөгжлөө, тэр түүх нь байна. Тэгээд Азийн улс. Сингапур улс эрүүл мэнд, боловсрол, санхүү, ложистикийн хувьд гайхалтай хөгжсөн орон л доо.

-Гэвч таны хэлээд байгаа энэ асуудлууд дээр одоогийн манай Элчингүүд юу хийж байна вэ, таны Ерөнхий сайдын зөвлөх байсан үеэс хойш бас нэг сонгуулийн хугацаа өнгөрчихлөө шүү дээ. Сая Кувейтэд очиход К.Сайран сайд лав харамсаж байсн. Кувейт улс Монголыг маш ихээр дэмждэг, тодорхой салбаруудад хөрөнгө оруулалт хийх ч сонирхолтой. Харамсалтай нь манай төрийн ажил их удаан яваад, шийдвэр гаргаж чадахгүй байна гэж?

-Манайх парламентын засаглалтай орон учраас, ихэнх бодлогын чанартай асуудлууд парламентаар дэмжигдэж байж шийдэгддэг, жаахан удаашралтай, хүнд сурталтай, дараа нь эзэнгүйдэх асуудал гарах гээд байдаг. Яг сонгодог утгаараа Вестминстерийн буюу парламентын засаглалтай орон бол, тэр тусмаа эвслийн Засгийн газар ажиллаж байгаа тохиолдолд тэртэй тэргүй хоёр намын бүх лидерүүд энэ засагт байгаа гэдэг утгаараа бодлого хэрэгжих боломж нөхцөл бол нээлттэй шүү дээ. Заавал хорио тээг тавиад байдаг парламент байхгүй, эвслийн Засгийн газартай учраас бодлого бодлогын шинжтэй бүх асуудлууд дэмжигдээд явах боломжтой. Тийм учраас энэ парламент их азтай парламент гэж би боддог.

-Одоо бол боломж байжээ л гэж ярихаас аргагүй боллоо л доо, бүрэн эрхийн хугацаа нь бараг дуусч байна?

-Тийм. Тэр утгаараа ч Оюутолгой, Тавантолгойн асуудлууд тодорхой хэмжээнд шийдэгдээд яваад байсан байх. Нөгөө талаас гүйцэтгэх эрх мэдлийн байгууллага нь парламентад олонхи болж, тэднийг манлайлж яваа нөхцөлд хөгжлийнхөө концепцийг нь тодорхойлчихвол асуудал дэмжигдээд л явчихна шүү дээ. Аль ч парламентад өөр өөрийнхөө улс төрийг хийх гэж оролддог хувь тоглогч нар байдаг л даа. Гэхдээ тэд эцсийн эцэст “цаг агаар”-ыг тодорхойлохгүй шүү дээ. Би бол Засгийн газар гэхээсээ илүү гүйцэтгэгч байгууллагууд нь дунд, доод шат руу очихоороо хүнд сурталжчихдаг юм болов уу гэж боддог. Яг Засгийн газрын түвшинд асуудлыг шуурхайлах, боловсруулах тал дээрээ бол харьцангуй гайгүй. Тэр нь дахиад л манай боловсон хүчний чадавхи, бодлоготой холбоотой. Сингапурын жишээн дээр харахад асар ядуу, авлигад идэгдсэн улс орныг л 1959 онд Ли Квон Ю хүлээж авсан шүү дээ. Нөгөө домогт Ли Квон Ю. Тэгээд түүний хийсэн зүйл нь эхлээд нийгмээ эрүүлжүүлье, нийгмээ эрүүлжүүлэхийн тулд хамгийн түрүүнд шүүгч нартаа амаар гартал мөнгө өг гэсэн. Асар их цалин хангамжтай шүүгч нарын толгойд нь юм хийхийн тулд Британи мэтийн өндөр хөгжилтэй оронд явуулж боловсрол олгосон. Түүн шиг манай яам тамгын газар, дунд түвшний түшмэлүүдэд оюуны хөрөнгө оруулалт хийж, цалин хангамжийг нь нэмэхгүйгээр мянган АТГ байгуулаад ч нэмэргүй. Төрийн хүн гэдэг утгаар нь сэтгэлгээний ядуурлаас гаргах хэрэгтэй байна шүү дээ. Яагаад энэ улс орон ийм их баялаг, боломж нөөцтэй хэрнээ хөгжиж чадахгүй байна гэхээр алхам тутамд нь жижиг сажиг авлигын шинжтэй, авлига ч юм шиг, бэлэг ч юм шиг уламжлал тогтчихсонтой л холбоотой. Энэ бүхнийг засч залруулахын тулд тэр хүмүүсийн амьжиргааг сайжруулах, таарсан цалин хангамжийг нь бий болгох хэрэгтэй. Тэгж байж төрийн ажил илүү хурдан, илүү хүнд сурталгүй явна. Тэгээд дээрээс нь гадаадын ямар ч хөрөнгө оруулагч орж ирэхэд “Надад хэдийг өгөх бол” гэхээсээ илүү “Энэ хүн ямар хөрөнгө оруулалт хийж, манай ямар салбар хөгжих вэ” гэж сэтгэж, ажлаа үнэн сэтгэлээсээ хийнэ.

-Цалин хангамжаас гадна чадварын асуудал байна. Төрийн албаны хуулиар ямар ч толгой нь ажилладаггүй, ажил хийдэггүй нөхдийг насаар нь мөнхөлчихсэн юм биш үү? Халья халж болдоггүй, ажиллуулья ажлаа мэддэггүй. Тэгээд цалин багатай гэсэн хэрнээ бүгд төрийн алба руугаа үхэлдээд уралдаад байдаг?

-Дахиад Сингапураас жишээ авахад нэгэнт өндөр цалин хангамж өгч байгаа юм чинь хамгийн чадварлаг, хамгийн сайн хүмүүс шилэгдэж ажиллах ёстой шүү гэдэг өрсөлдөөн нь нээлттэй байх ёстой. Сүүлийн 20 жилд өрнөдөд боловсрол эзэмшиж, оюуны хөрөнгө оруулалт авсан нэг үеийнхэн гараад ирчихлээ. Жоржтауны их сургуулийг төгссөн Ш.Отгонбилэгийн хүү хаана явна, Колумбын их сургуулийг төгссөн, Токиогийн их сургуульд мастер хийсэн залуу хаана явна. Тэд ерөөсөө төрд ажиллахгүй байна.

-Тэгсэн хэрнээ яагаад сонгуульд өрсөлдөж, улс төрд хөл тавих гэж яараад байгаа юм?

-Хүссэн хүсээгүй бид улстөрчдийнхөө хоёрдахь генераци руу орж байна. Холимог оддын баг гэдэг шиг туршлагатай улстөрчид, Монголынхоо асуудлыг мэддэг дунд, ахмад үеийнхнээс гадна өрнөдийн мэдлэгийг агуулж, зөөж байгаа хүмүүс бас улс төрд орж ирэх хэрэгтэй. Тэр хүмүүсээс Монголыг хөгжүүлэх санаа, санаачлага гарна. Тэдний зөөж ирсэн мэдээлэл, дэлхийн том жишээ, их гүрнүүдийн бодлогыг дунд, ахмад үеийнхэн нь Монголын хөрсөн дээр буулгаж байж Монголын төр өөрөө нийгмийн бүх бүлгүүдийн төлөөлөл болж, Монгол Улс хөгжлийн бодлогоо тодорхойлох байх л даа.

Тэгэхгүй бол бүр нэг цус ойртчихсон хэдэн нөхөр л суугаад байдаг, бие биенээсээ давж гарах гээд нэг л юмаа янз янзаар яриад байдаг. Гэтэл цаана чинь дэлхий хөгжөөд байна. Ялангуяа сүүлийн үед залуучууд сонгуультай холбоотой янз бүрийн хөдөлгөөнүд өрнүүлж байна. Би бол үүнийг тэгж буруушаагаад байдаг хүн биш.

-Илүү эергээр хүлээж авч байгаа юм байна. Олонхи хүн “Баячуудын эрх танхи хүүхдүүд мөнгөөр бүгдийг шийдэх гэлээ. Монголын баялаг мөнгөтэй хүмүүсийн өмч болох нь” гэж л болгоомжилж байгаа шүү дээ?

-Эцсийн дүндээ мөнгөтэй хүний хүүхдүүд чинь ядаж гарсан хойноо төсвийн мөнгө хумслаад байхгүй шүү дээ. Би гэрээ засчихсан, одоо төрөө засья, нийгмийн төлөө зүтгэе л гэж байгаа бол яагаад болохгүй гэж. Гэхдээ дандаа түрийвч зузаантай хүний хүүхдүүд цуглачихаад улс орны баялгийг яаж хуваарилах вэ, бялууг хэн хуваах вэ гэж ярих юм бол утгагүй. Тэгэхгүйн тулд л сонгууль гэж байдаг шүү дээ. Сонгууль гэдэг угаасаа “хэн нь хэн бэ” гэдэг их том шүүлтүүр. Харамсалтай сонгуулийн томсгосон мажоритари систем маань яалт ч үгүй тийм мөнгөний өрсөлдөөнд оруулсан л даа.

-Түрүүчийнхээ яриа руу эргээд орьё. Одоо манайд яг үнэндээ болж бүтэж байгаа салбар алга. Боловсрол, хууль шүүх нь авлигад идэгдсэн, одоо дээр нь нэмээд энэ утаа униар, эрүүл мэндийн асуудал гамшгийн хэмжээнд хүрчихлээ. Хүн болгон л нэг асуудал ярьдаг, тэгээд алийг нь ч шийдэж чаддаггүй. Хаанаас нь эхлэх нь зөв юм бэ?

-Хамгийн түрүүнд тулгамдаад байгаа 1-2 салбар дээрээ л хөрөнгө хаях хэрэгтэй, яг өөрийн чинь хэлсэнчлэн. Хүн гэдэг утгаараа монгол хүнд хамгийн түрүүнд орон сууц хэрэгтэй. Бловсролгүй байж болно шүү дээ хөөрхий, гэсэн ч эхлээд тохилог сайхан орон байртай байх ёстой. Тэгвэл нэг сумаар хоёр туулай буудна гэдэг шиг агаарын бохирдлыг ч гэсэн багасгана. Тийм учраас Улаанбаатар хотын дагуул хот, бичил районуудыг бий болгож, дөрвөн уулынхаа дунд шахцалдаад суугаад байх бус, магадгүй Богд ууландаа тунель гаргаад Төв аймагтай холбочихвол агаарын урсгал ч өөрчлөгдөөд ирнэ. Тэгж байж бид энэ гамшгаас сална. Ингэж цогцоор нь харж, хот төлөвлөлттэйгээ холбож шийдэх ёстой. Эхний 10 жилд бид Улаанбаатар хотын гэр хорооллын 60 хувийг орон сууцжуулна, үүнд жил бүр тэдэн их наядыг өгнө гэдэг ч юм уу.  

Хоёрдугаарт ямар ч хүн хөдөлмөрийн бүтээмж гаргахын тулд, бүх нийтээрээ “Либерти” сургуульд мастер хамгаалдаггүй, дээд боловсрол эзэмшдэггүй юм гэхэд амьдралынхаа төлөө тэмцэх чадвартай байхын тулд эрүүл байх ёстой. Тэгэхээр бид эрүүл мэндийн одоогийн системийг үндсээр нь өөрчилж, эмнэлгүүдийг хувьчилж, эрүүл мэндийн даатгалын системээ өөрчлөх хэрэгтэй байна. Эрүүл мэндээ жинхэнээсээ даатгадаг, эмчилгээндээ хүрэх хэмжээний даатгалыг төлж байж чанартай үйлчилгээ авах хэрэгтэй байна. Зүгээр нэг хэдэн эмч, сувилагч нарын цалинг нэмсэнээр энэ суудал шийдэгдэхгүй. Хувийн хэвшил, хувийн секторт очсоноор систем нь өөрөө эрүүлжээд ирнэ. “Сонгдо” эмнэлгийг хар л даа, ямар их оочер дугаартай байна, улсын нүсэр том эмнэлгүүдийн хэрэг алга байна шүү дээ. Хамгийн гол нь үйлчилгээний чанар, эмч нарын хариуцлагын асуудал. Үнэхээр буруу оношлоод хүний эрүүл мэнд, амь насыг хохироосон бол эмч нарт хариуцлага хүлээлгэж, хохирлыг нь төлүүлдэг байх ёстой. Тийм айхтар хариуцлагын тогтолцоо руу орж байж л бид эрүүл мэндийн салбараа эрүүл болгоно.

Монгол Улсын нэг сул тал нь асар их орон зайд алслагдсан. Нэг суманд хүн өвдлөө гэхэд яаж эмнэлгийн үйлчилгээ үзүүлэх вэ гэдэг хүнд. Түүнд нь ёстой явуулын станц гэдэг шиг нисдэг тэргээр хүрч яаралтай тусламж үзүүлдэг, нэг аймагт хэдэн ч нисдэг тэрэгтэй байж болно шүү дээ. Нөгөө талаас хүмүүс маань ч гэсэн өөрсдийнхөө эрүүл мэндийн төлөө хариуцлага хүлээдэг, жилдээ ядахдаа нэг удаа төвдөө орж ирээд оношлуулчихдаг байна шүү гэдэг хариуцлагыг өөрсдөд нь үүрүүлэх хэрэгтэй. Асуудлыг цогцоор шийдэж чадахгүй болохоор л даамжирсаар байгаад эрүүл мэндийн салбар бүхэлдээ унаж байгаа юм. Энэ хоёр асуудлаа 10 жилдээ шийдэж чадах юм бол дараа нь боловсролоо ярьж болно. Боловсролоос болж хүн үхдэггүй л байхгүй юу.

-Одоо танд хамгийн сонирхолтой байх ёстой сэдэв рүү орьё. Сонгууль дөхөж байна. Түүнийг дагаад эмэгтэйчүүдийн идэвхи ч сэргээд, квот энэ тэрээ яриад, нэхээд эхэллээ. Уг нь зорилго нь зөв ч арга барилын хувьд арай л өрөөсгөл, тэр ч байтугай өөрсдөд нь халтай болж харагдаад байх юм. Та юу гэж бодож байна?

-Квотыг зөвхөн Монголын эмэгтэйчүүд ч зохиочихсон юм биш. Дэлхийн аль ч улс оронд эмэгтэйчүүд улстөрд ороход ер нь л хүнд байдаг. Улстөрд ч, бизнест ч, ер нь аливаа салбарт хэн ч “май” гээд орон зайгаа тавьж өгдөггүй. Тэр тусмаа улс төрд бүр ч үгүй. Өөрөө л маш их эрч хүчтэй, харизмтай, хүмүүсийг байлдан дагуулах, нийгэмд өөрийгөө таниулах чдвартай байж, тодорхой хэмжээнд юм бүтээж байж олноо танигддаг болохоос биш өдөр болгон зурагтаар гарснаас шалтгаалахгүй. Ер нь эр нь ч бай, эм нь ч бай өөрийн орон зайг зүгээр тавиад өгөхийг хүсэхгүй шүү дээ. Тэр тусмаа эрчүүд багийн тоглолтыг сайн хийдэг, хэн дамжуулагч, хэн гол довтлогч, хаалгач хаана байх вэ гэдэг ажил үүргийн хуваарилалт сайтай байдаг учраас улс төрд эрчүүд сүргээрээ их сайн явж чаддаг. Харин эмэгтэйчүүд тэр тоглолтод тийм ч сайн байдаггүй. Хувийн ааш араншин ч юм уу, гэр орны нөхцөл байдлаасаа ч болдог уу, угаасаа “айл гэр болж тоглоод” ирсэн учраас ээжийн үүргээ гүйцэтгэх гээд, тэр болгон өөртөө харизм бий болгож, баг бүрдүүлж чаддаггүй, багт орохоороо алдаа их хийдэг гээд дутагдлууд бий л дээ. Улс төрд орохоороо яг тэр дутагдал нь илрээд байдаг учраас тэр болгон амжилттай явж чаддаггүй юм уу гэж би хувьдаа боддог. Хорь гаруй жил Монголын улс төрд явж, хүүхнүүдийн ааш аягийг харсны хувьд.

Тэгээд ч энэ чинь зөвхөн Монголын биш, дэлхий нийтийн эмэгтэйчүүдийн бэрхшээл, хүйсийн ялгаа яах аргагүй байна. Үүнтэй холбоотойгоор хүн төрөлхтөн биднээс өмнө “Энэ эмэгтэйчүүдийг бодлогоор дэмжиж байхгүй бол болохгүй нь, заавал ч үгүй суудал өгье” гээд квотын механизмыг гаргаад ирсэн. Угаасаа хувь тэнцүүлсэн сонгуулийн системтэй, намаас нэрсийн жагсаалт гарч байгаа учраас эмэгтэйчүүд тэр нэрсийн жагсаалтад орох сонирхол байлгүй яах вэ. 48:28 гэж байгаа тохиолдолд эмэгтэйчүүд тэр 28 дотор угаасаа орохоос аргагүй. Гэхдээ яаж эрэмбэлэх вэ гэдэг асуудал дээр бас л янз бүр гарна л даа.

-Жагсаалтын ард нь орох уу, урд нь, эсвэл дунд нь орох уу гэж үү?

-Угаасаа тогтсон системд номер нэг хүн бол намын дарга шүү дээ. Яах гэж тэр хүн намын дарга болсон юм, өөрийнхөө нэр хүндээр сонгуульд ялалт авчирах гэж. Хоёрдугаарт намын генсек ч гэдэг юм уу, намдаа хамгийн их субботник хийсэн хүмүүсээ л жагсаана л даа. Тэгээд харин эмэгтэйчүүдээ 2:1 гэж эрэмбэлэх үү, 3:1, эсвэл бүр 10:1 гэж оруулах уу гэдэг тухайн намын асуудал. Би бол үүнийг хуулиар шийдэхээсээ илүү улс төрийн нам дотроо шийдэх ёстой гэж бодож байна.

-Одоо 20 хувийн квот ярьж байгаа тохиолдолд 5:1 гэж л эрэмбэлэх байх даа…      
    
-Тийм. Хоёрдугаарт эрэмбийн асуудал өөрөө их том зодооны асуудал. Тэгэхээр тодорхой шалгуур л байх ёстой, шалгуур нь хэр шударга вэ гэдэг дахиад дараагийн асуудал. Шалгуур гэдэг бол тэр хүний улс төрийн “хөрөнгө”. Энэ хүн жагсаалтад орсноор тухайн намд ямар оноо авчирах вэ, намынхаа төлөө хэр их “субботник” хийсэн, намаа босгохын төлөө яаж ажилласан, ард түмэнд яаж үнэлэгдсэн юм гэхчлэн. Ард түмэн чинь бас тэнэг биш шүү дээ, жагсаалтыг харна. Хөрөнгө гэдэг нь тэр хүний одоо хашиж байгаа албан тушаал ч байж болно, энэ бол их том шалгуур. Сайд, дэд сайдыг тохиолдлоор хийдэггүй юм, тухайн хүний олон жилийн хөдөлмөр шингэсэн учраас төрийн өндөр албан тушаал хашиж байна гэсэн үг. Дээр нь хувь хүний нэр хүнд, ёс суртахуун, Монголын нийгэмд яг юу хийсэн юм гэдэг үзүүлэлт. Р.Амаржаргал гишүүн бол анхны санхүү, эдийн засгийн дээд сургуулийг байгуулсан, Баабар жишээ нь Монголд олон урьгалч үзлийг бий болгоход анхны том хөрөнгө оруулалтыг хийсэн хүн. Энэ мэтчилэн ардчиллын энэ олон лидерүүд чинь дор дороо ямар нэг зүйл хийсэн гавьяатай л байхгүй юу. Тэр гавьяаг нь улс төрийн хөрөнгө гэж байгаа юм. Зүгээр л даргыг дагаж яваад гэв гэнэт жагсаалтын дээгүүр гараад ирвэл хүмүүс гайхна. Одоо чинь хүмүүс шагнал, албан тушаалд хүрч байгаа хүний зам мөрийг маш сайн хардаг болсон байна. Тэгэхээр тэр шалгуур маш олон зүйлээс бүрддэг. Зарим оронд жишээ нь сонгогчдоороо эрэмбэлүүлдэг юм билээ. 5000 хүний дунд судалгаа явуулаад эхний 10-т орсон хүн жагсаалтын дээгүүр бичигддэг ч юм уу. Манайх шиг 220 хүн дотроо санал хураагаад, ханцуй дотроо шийдчихдэггүй, сонгогч түмнээс ямар дэмжлэг авч байна гэдгээр нь шийддэг жишиг байна.

-Квотыг шууд ингэж хүчлэх нь зөв үү, буруу юу? Асуудлаа зөв тавьж чадаж байна уу гэдэгт хариулсангүй?

-Ардын намд ч, Ардчилсан намд ч чадалтай эмэгтэйчүүд олон байгаа. Гэхдээ энэ квот, жендерийн асуудлыг НҮБ-ын төслөөр сурталчилж байгаа байдлыг харахад, ний нуугүй хэлэхэд энэ нь эмэгтэйчүүдийнхээ эсрэг сурталчилгаа болчихоод байна. Яах гэж энэ хаалгаар чихцэлдэж байгааг нь би үнэндээ ойлгоогүй. Дараа нь баахан ярилцлага өглөө, эмэгтэйчүүд маань. Яг үнэндээ дандаа өөрсдийнхөө эсрэг зүйл ярих юм.

-Бидэнд мөнгө байхгүй, улс төрийн туршлагагүй, хүмүүст танигдаагүй гэхчлэн үү?

-Харин тийм. Эсвэл “Хуулиудад эхийн хайр дутагдаад байна” ч гэх шиг, гончигсум минь. Би тэр нэвтрүүлгүүдийг хараад “Хэрвээ ингэж ярих юм бол энэ жендерийн тэгш байдал, квотын асуудал сонгогчдоос хэзээ ч эерэг дэмжлэг авахгүй юм байна” л гэж бодсон. Би өөрөө улс төрийн амьдралд их идэвхитэй оролцоогүй байгаа учраас “Та нар минь битгий буруу зөрүү яриад байгаач, энэ чинь ямар үр дагаварт хүргэхийг ойлгооч“ гээд хэлчихмээр, хэл загатнаад л яваа. Их зөв ярих хэрэгтэй.

-Тэгвэл яаж ярих ёстой гэж?

-Боловсрол, эрүүл мэнд, хууль зүй, сэтгүүл зүй гээд нийгмийн ихэнх салбарт эмэгтэйчүүд давамгайлж, жендерийн урвуу байдал бий болчихоод байгааг хүн болгон л мэдэж байгаа шүү дээ. Нөгөө талаас харвал харин шийдвэр гаргах түвшинд эмэгтэйчүүд цөөхөн байгааг бас хүн болгон харж , “Нээрээ арав, 15 болгочих юмсан” гэж дэмжиж байгаа. Гэхдээ түүн дээр нь дөрөөлөөд тэнд ямар хүн, хэн байх ёстой вэ гэдгийг ярихын тулд “Ашигт малтмалын хуулинд эхийн сэтгэл дутагдаж байна” гэж ярих хэрэггүй шүү дээ. Зүгээр л өөрсдөө ямар нэг бүтээн байгуулалтын зүйл хийх ёстой. Намдаа субботникийг хийнэ гэдэг нь тэр. Аймаг орон нутагтаа очиж, сонгогч түмэнтэйгээ уулзаж, олноо танигдаж, “би ингэж ажиллаж байгаа, цаашдаа ингэж ажиллана” гэдгээ ярьж, ана мана үзэлцэх ёстой. Нам дотроо ч гэсэн хүлээн зөвшөөрөгдөх хэрэгтэй. Намынхаа даргад өргөх бичиг барьчихаад намынхаа байр суурийг шүүмжлээд яваад байхаасаа илүү “Эмэгтэйдийн байгууллага эмэгтэй сонгогчидтой ингэж ажиллана, ажилгүйдэл, ядуурлыг бууруулах асуудал дээр намынхаа бодлогыг ингэж дэмжинэ, мөрийн хөтөлбөрийн энэ хэсэг дээр ажиллана, ингэж ажиллавал хүмүүсийн саналыг авах бололцоо байна” гэж л ярих ёстой байхгүй юу. Хүн их сонин шүү дээ. Суудал гуйж, жендер ярих тусам “Яг чамайг дэмжиж харагдаач” гэдэг байхгүй юу.

-Нээрээ тийм шүү…

-Тийм учраас одоо тэр жендер гэдэг юмаа ерөөсөө ярьсны хэрэггүй. Бүх зүйл дээр эмэгтэйчүүдийг ялгаварлан гадуурхаж байна гэж ярьж болохгүй. Яагаад гэвэл манай эмэгтэйчүүд маш өндөр боловсролтой, чадалтай, ухаалаг, Азид монгол эмэгтэйчүүд шиг эрх чөлөөтэй, эдийн засгийн эрх мэдэлтэй хүүхнүүд байна уу. Гэр орондоо бид яаж даналзаж байна, тийм биз дээ. Нөхөртэйгээ яг адилхан цалин авч, нөхөр нь хүндэтгэж байна. Ийм сайхан эрүүл монгол гэр бүл байхад заавал нөхрийнхөө дээр гарч суух гээд яах юм. Эсвэл уул овоон дээр гаргасангүй л гэнэ. Яах гэж байгаа юм, түүн дээр гарч. Эрчүүд нь л гараад хийморио сэргээгээд явбал болоо биз дээ. Ийм барьцах сэтгэлгээгээр  хандах тусам энэ улстөрчид, эрчүүд чинь улам дургүйцдэг байхгүй юу. Ер нь хүнд хүчээр юмыг тулгах тусам улам л дургүй нь хүрдэг биз дээ. Түүнийхээ оронд “Би яаж туслах вэ, сандал ширээг чинь зөөх үү, энэ асуудлыг чинь ингэж шийдье” гээд гарцаа заагаад явах юм бол хүн болгон л “нааш ир” гэнэ.

-Үнэхээр л шууд 20 хувийн квот өгөөд, тэр тооны эмэгтэй намын жагсаалтад ороод ирлээ гэхэд нам нь өөрөө хохирол амсахаар тийм байдал бас үүсчихээд байгаа юм биш биз дээ, нөгөө талаас. Яагаад гэвэл эмэгтэй сонгогчид нь өөрсдөө эмэгтэй нэр дэвшигчдийг дэмждэггүй, итгэдэггүй юм байна гэсэн бас нэг судалгаа байдаг юм билээ?

-Аливаа улс төрийн намын өөрийнх нь мөн чанар ганцхан л зорилгод байдаг, парламентын суудлын олонхийг авч эрх барих. Парламентын суудлын олонхийг авахын тулд тухайн нам хамгийн сонгуульд ялах магадлал бүхий нэрсийн жагсаалтыг гаргана. Тэгэхээр “энэ эмэгтэйчүүдийг нэр дэвшүүлбэл өрсөлдөгч намд өгөөш болчихно” гэдэг болгоомжлол аль ч намд байгаа. Тийм байдалтай байхад “Бид энэ жагсаалтад чинь орно оо” гэж ороод суудлаа өрсөлдөгч намдаа алдах эрсдэл байдаг. Тийм учраас эрэгтэйчүүд эмэгтэйчүүдэд дургүйдээ ч биш, яг бодит байдал дээр  олноо танигдсан тэр улс төрийн хөрөнгө нь эмэгтэйчүүдэд хэр зузаан бэ гэдэг нь өөрөө их том асуудал болчихож байгаа юм. Хүн амбицтай байж болно, гэхдээ тэр амбиц нь бодит байдалд хэр нийцэж байна вэ гэдэг дээр эмэгтэйчүүд ч гэсэн өөрсдийгөө толинд харах л хэрэгтэй. Би эмэгтэй хүн учраас сонгогдох ёстой вэ гэхээсээ илүү “Би энэ нийгэмд юу бүтээв ээ“ гэдгээ бодох ёстой. Нэг зүйлийг хэлэхэд улстөрч болно гэдэг чинь нэг ёсондоо “public” амьтан л болж байгаа юм. Хүн үргэлж олны өмнө амьдарна гэдэг маш хэцүү, тэр тусмаа эмэгтэй хүнд. Эмэгтэй хүнд хамгийн эрхэм зүйл нь гэр бүл байдаг. Тэр эрхэм зүйл нь мөнхийн тайзан дээр байна гэдэг бол маш том ачаа.

-Сүүлчийн асуулт. Уг нь та ҮЗХ-ны гишүүн, гэхдээ удахгүй болох ҮЗХ-ны хуралд оролцож амжих эсэхийг тань мэдэхгүй байна. Энэ хурлаар намын даргаа солино, Н.Алтанхуягтай сонгуульд орвол нам ялагдана гэсэн хүмүүс их олон байх шиг байна. Зарим нь ч бас намын даргад өрсөлдөхөөр мессэж илгээгээд хүмүүсийн байдлыг тандаад эхэлчихсэн байх. Та үүнийг юу гэж бодож байна?

-Гарман дээр морио сольдоггүй гэж үг байдаг, энэ бол миний зарчим. Бид 2008 онд бас Ц.Элбэгдоржийг намы намын даргаас солих уу, солихгүй юу гээд л бужигнаж байсан. Би өөрөө 2007 онд АЭХ-ны тэргүүний ажлаа өгье гэж ч үзэж байсан. Тэгэхэд Элбэгээ дарга “Хоёулаа хариуцлагаа үүрээд сонгуульдаа орно оо” л гэсэн. Н.Алтанхуяг дарга ч бас 2008 оны сонгуулийн үр дүнгээр гарч ирсэн намын дарга. Сонгуулийн үр дүнгээр хамтарсан Засгийн газрыг байгуулж, ҮЗХ-ны олонхи нь Ардчилсан нам Засгийн газарт орохыг дэмжээд явсан. Энэ дөрвөн жилийн хугацаанд засгаас явуулсан бодлогыг хариуцаж байгаа гэдэг утгаараа ч, хувь улс төрчийнхөө хувьд ч, Ардчилсан намын дарга гэдэг утгаараа ч энэ хүн бүхэл бүтэн багийг бий болгочихсон. Тийм учраас энэ багаараа сонгуульд орох нь зөв гэж би хувьдаа бодож байгаа. Гэхдээ энэ хүнтэй орвол сонгуульд ялагдана гэдэг асуудлыг тавилаа гэж бодоход хэн түүний оронд намаа авч сонгуулд ороод ялалт байгуулах юм бэ гэдэг нь бас энэ нам дотор тодорхой байх ёстой. “Би намын дарга болно, миний мөрийн хөтөлбөр, миний бүрдүүлсэн баг энэ. Энэ баг Засгийн эрхэнд гарах юм бол Засгийн газарт ийм хүн ажиллана” гэдэг франкциудын өрсөлдөөн нь ил тод байгаа тохиолдолд Н.Алтанхуягийг сольё гэдэг асуудлаа тавьж болно. Тэгэхгүй зүгээр л амбицууд яваад байгаа бол би хүлээн зөвшөөрөхгүй.