Арилжааны банкуудаас иргэд зөвхөн зээл авч, бизне­сийн ажлаа өргөжүүлдэг байсан үе ард хоцорчээ. Учир нь бизнес эрх­лэгчдийн зарим нь арилжааны банкийг арай өөр зорилгоор ашиг­ладаг болсон байна. Тодруулбал хуримтлуулсан бэлэн мөнгөө ашиг­лан бусдын нэр дээр данс нээлгэж, мөнгөтэй гэсэн баталгаа гаргаж өгс­нийхөө төлөө үлэмж хэмжээний мөн­гө завших болжээ. Гэвч уг баталгаа нь тухайн иргэнд амин чухал хэ­рэг­цээтэй байдаг учраас ийнхүү зав­шуулсныхаа хариуд зарга хийх нь тун ховор байдаг аж. Энэ нь уг хууль бус бизнесийг өөгшүүлэн дэмжих чухал хөшүүрэг болж байна.

Жишээ нь дансандаа 50 сая төг­рөг­тэй гэсэн тодорхойлолт гаргуу­ла­хын тулд гурван сая төгрөгийг мөн­гөний “жинхэнэ эзэн”-д төлдөг ажээ. Өөрөөр хэлбэл иргэн Дорж га­даадын аль нэг оронд зорчих зөв­шөөрөл авахын тулд, эсвэл барь­цаа хөрөнгийн баталгаа хэрэг боло­ход аль нэг банкинд очиж 50 сая төгрөгийн үнийн дүнтэй данс нээл­гэдэг. Маргааш нь иргэн Дорж мө­нөөх дансаа хаалгачихдаг. Учир нь Доржид зөвхөн “Өөрийн нэ­рийн дансандаа 50 сая төгрөгтэй бай­гаа нь үнэн” гэсэн тодорхойлолт л хэрэгтэй байв. Тиймээс хэн нэгэнд гур­ван сая төгрөгийн шагнал амлаж, 50 сая төгрөгийг ганцхан хоногийн хугацаатай зээлэх шаардлага байсан. Дэндүү шударга бус наймаа гэдгийг мэдсээр байвч зайлшгүй хэрэгцээ байсан учраас өөр арга байдаггүй. Тэгэхээр 50 сая төгрөгтэй бол хуруу­гаа ч хөдөлгөхгүйгээр нэг хоногийн до­тор гурван сая төгрөг олоод байж болох нь. Гэхдээ хууль зөрчөөгүй, хул­гай, залилан, луйвар алиныг нь ч хий­гээ­гүй. Яг энэ тохиолдолд банк ч, мөн­­гө хүүлэгч ч, Дорж ч буруугүй. Харин цаагуураа хууран мэх­лэх үйл ажиллагаа гэдэг нь илт ха­раг­даад байдаг. Ямартай ч үүнтэй тэмцэх хэрэгтэй болж байна. Энэ та­­лаар зарим банкны удирдлагууд эх­­ний ээлжинд банкны дотоод жу­рамд өөрчлөлт оруулах, зохион бай­гуулалтаа шинэчлэх арга замаар тэм­цэж эхэлжээ. Тухайлбал, шинээр данс нээсэн тохиолдолд дансан дахь мөн­гөний битүүмжлэлийн хугацааг уртасгах нь зүйтэй гэсэн шийдэлд хүр­сэн байна. Үүний дараагийн ар­га хэмжээ нь банк хоорондын төлөөл­лүүд уулзалт зохион байгуулах гэнэ. Ингэснээр банкны үйл ажиллагаанд хохирол учруулж болохуйц эрсдэ­лийг хамтдаа хэлэлцэх нь зөв арга за­мыг олох гарц гэж үзжээ. Учир нь сүүлийн үед шинээр данс нээл­гэсэн хүмүүс тодорхойлолтоо ав­магц, теллер дээр буцаж очоод “Одоо данснаас мөнгөө буцаагаад авъя” гэх болсон нь аль ч банкинд сэжиг төрүүлж, ямар нэг арга хэмжээ авахаас аргагүйд хүргэж байгаа аж. Энэ талаар УИХ-аас хууль санаачилж батлахыг хүлээвэл тэр хооронд ямар ч хохирол амсаж мэдэхээр байна. Тий­мээс эхлээд банкны дотоод жур­мын хүрээнд асуудлыг цэгцэлмээр байна гэдэг дээр санал нэгджээ.

Гэхдээ дансан дахь мөнгөний би­түүмжлэлийн хугацааг уртасгах нь шалгарсан сайн арга, зөв шийдэл үү. Нэгэнт банк тодорхойлолт хий­гээд өгсний дараа зээлдүүлэгч хувь хүн бас хохирох талтай. Нөгөө талаар тухайн банкинд данс нээлгэсэн ир­­гэнд тодорхойлолт өгөхгүй байх аргагүй. Арилжааны банкны ажилт­нуу­дын уулзалтын үеэр зарим тел­­лер­тэй ярилцаж үзэхэд голдуу жи­­жиг, дунд бизнес эрхлэгчдийг зээл авахад дансны баталгаат хө­рөн­­гийн тодорхойлолт хэрэгтэй бол­­дог ажээ. Уг тодорхойлолтыг үзүү­­лээд тухайн банкаасаа, эсвэл өөр аль нэг банкаас зээл авахаар оч­дог. Нэ­гэнт банк тухайн иргэнийг банк­ны ха­рилцах дансан дахь хөрөнгийн то­дорхойлолтоо бариад очиход өөр ямар нэг хэлбэрээр шалгах, хувийн дансанд нь нэвтрэх эрх байхгүй. Тиймээс шинээр данс нээлгэгчдийн дансан дахь мөнгийг битүүмжлэх ар­гыг хэрэглэхийн тулд олон талаас нь нягталж, нарийн төлөвлөгөөтэй хэ­рэг­жүүлэх хэрэгтэй болж бай­на. Тэгэхээр дахиад л ямар нэг ши­нэ хууль санаачилж батлуулахгүй бол мөнгө хүүлэгчдийн бизнес ч өргөжиж, цаашдаа хянах боломжгүй болж мэ­дэх юм. Дашрамд дурьдахад энэ талаар судалж байхдаа бусдын дан­санд мөнгө байршуулж, ашиг олдог Баянзүрх дүүргийн нэгэн иргэнтэй ярилцсан юм. Тэрбээр нэрээ нууц­лахыг хүссэн бөгөөд Монголдоо то­моо­хонд тооцогдох хоёр банкны байн­гын үйлчлүүлэгч юм билээ.

-Та ийм төрлийн бизнес эрхлээд хэр удаж байна вэ?

-Би 1999 онд БНСУ-ыг зорьж, тэнд ажиллаж, амьдарч байгаад 2009 онд ирсэн. Ирсний дараахан санаанд таарах ажил олдохгүй хэцүү байлаа. Тэгээд  зарим хүн ийм аргаар мөнгө олж байгааг мэдээд энэ бизнесийг эрхлэх болсон. Ажлын байр­ны түрээс, татвар, удирдлагын ха­раа хяналт, ажлын шаардлага гэх­гүй амар л байна. Миний ажлыг цэ­вэрхнээр тайлбарлавал банкинд данс­ны баталгаа гаргаж өгөх үйлчилгээ үзүүлдэг гэж хэлж болох юм. 

-Гэхдээ шударга бусаар мөн­гө олж байна гэдгээ хүлээн зөвшөө­рөх үү. Яагаад хуулийнхан энэ үйлд­лийг таслан зогсоож чадахгүй байна вэ. Хуулийн цоорхойг овж­ноор ашиглаж байгаа хэрэг биш үү?

-Хөдөлмөрлөхгүйгээр, шударга бус аргаар мөнгө олж байна гэдгээ хүлээн зөвшөөрч болно. Би болон ийм төрлийн бизнес эрхлэгчид хуулийн ямар ч зүйл, заалтыг зөрчөөгүй. Гэх­дээ харилцах дансандаа төдөн төг­рө­гийн хөрөнгөтэй гэсэн тодорхойлолт гаргуулж байгаа хүмүүст эрсдэлийг нь сайн ойлгуулж хэлдэг.

-Тухайлбал ямар эрсдэлтэй гэж?

-Миний мэдэхийн хоёр хүн ямар ч мөнгөгүй байхдаа надаар то­дорхойлолт гаргуулж авсан. Нэг нь Канад улсыг зорьсон. Одоо гэр бүлийнхнээ аваачаад сай­хан амьдарч байгаа. Нөгөө нь тодор­хой­лолтоо гаргуулж аваад, дансаа хаал­гаад миний мөнгийг буцааж өгс­ний дараа тухайн улсын Элчин сай­дын яамныхан банкнаас лавлахад данс нь хоосорсныг хэлж өгснөөр гадагшаа явж чадахгүй болсон. На­дад төлсөн мөнгөөрөө хохироод үлд­дэг тохиолдол бий. Үүнийг эхэлж анхааруулдаг. Гэсэн ч хүмүүс азаа со­риод үзье, туслаач гэж гуйдаг. Зарим нь ч бизнесийн зээл авах гэтэл давхар зээлтэй байдаг учраас хөрөнгийн эх үүсвэр нь шинэ зээлийн шаардлагад хүрэхгүй, аргагүйн эрхэнд бидэнд ханддаг.

-Нууц биш бол та сард дунджаар хэдэн хүнд тодорхойлолт гаргаж өгдөг вэ?

-Сард 5-6 удаа тодорхойлолт гар­гах тохиолдол ч бий. Сүүлийн үед ихэвчлэн гадаад явах гэсэн хүмүүс л хан­дах болсон.

-Нэг удаа тодорхойлолт гаргах­даа хэдэн төгрөгийн ашиг олдог вэ?

-Жишээ нь 10-30 сая хүртэлх төгрөгийн баталгаа гаргаж өгвөл 2-3 сая төгрөгийн ашиг олдог. Нуулгүй хэлэхэд сард дунджаар 10 гаруй сая төгрөгийн ашиг олдог.

-Энэ мөнгөнөөс банкинд хэ­дийг төлдөг вэ. Данс нээлгэх то­хиол­долд?

-Банк болгон өөр. Гэхдээ тийм ч их зардал гарахгүй. Хамгийн гол нь баталгаа гаргуулах хүмүүс буюу клиентүүдээ олох л амаргүй.

-Хэрэв банкууд данс нээх үнээ нэмээд, хөрөнгийн битүүмжлэлийн хугацааг ихэсгэвэл яах вэ?

-Бизнес бүхэн эрсдэлтэй байдаг. Үүнд банк ч, бид ч буруугүй. Дансны системийн алдаанд суурилсан биз­нес учраас үүнийг цэгцэлснээр ийм төрлийн бизнес эцэслэх нь дам­жиггүй.

Ийнхүү банкны салбарын алдаан дээрээс ашиг олдог бизнесийн нуу­цаа задалсан тэрбээр цаашид  автома­шин худалдах бизнест азаа сорих бо­долтой бай­гаа хэмээсэн юм. Энэ бол энгийн жишээ. Ямартай ч үүнийг цэгцлэх шаардлагатай байна. Бид энэ талаар эргэн сурвалжлах болно.