-Монголын Хотуудын хол­­бооноос Хотын захирагч на­рын уулзалт, сургалтыг энэ сарын 9-10-нд Хөвсгөл аймгийн Мөрөн хотод зохион байгууллаа. Энэ удаагийн сур­галтын гол сэдэв нь хо­тын бохирдлыг багасгах ту­хай асуудал байсан. Ямар ший­дэл, үр дүнд хүрэв?

-Агаарын бохирдол бо­лон хатуу хог хаягдлын асуу­дал зөвхөн нийслэлд төдий­гүй орон нутагт асуудал бол­чихоод байна. 1990 оноос өмнө аймгийн төвүүдийг төв­лөрсөн дулааны станцаас ха­лаа­даг байсан бол эдүгээ ихэнх нь ажиллахаа больсон бай­на. Хот өргөжихийн хэм­жээгээр халаалтын зуухууд ол­ширсон. Галладаг, ердийн халаалтын зуухууд нь ашигт үйлийн коэффицент багатай, шаталт дутуу байдаг учраас утаа ихээр ялгаруулдаг. Улаан­баатар хотын ДЦС-ууд утаа­ны хорыг багасгах нэмэлт тоног төхөөрөмжүүдээр то­ног­логдсон учраас ердийн ха­лаалтын зуухуудыг бодвол утаа­ны хортой хольц нь  харьцан­гуй бага байдаг.

Нөгөө­тэйгүүр сүүлийн үед айм­гийн төвүүдэд орон сууц бага барьж байгаа учраас гэр ихэссэн, мөн үнс, хуванцар сав, гялгар уут зэрэг хуурай хог хаягдлын хэмжээ нэмэгдсэн. Са­яын сургалтын үеэр хотын захи­рагч нар энэ асуудлыг хэрхэн шийдэж бай­гаа талаар туршлагаа солилцлоо. Зарим аймгийн төв хогоо анхнаас нь ял­гаж устган, гялгар уутыг хэрэг­лээнээс халснаар хуурай, хортой хог хаягдлаа багасгаж чадаж байна.

-Манай улс ганцхан л хотын за­хирагчтай. Тэр нь Нийслэлийн Засаг дарга, Улаанбаатар хотын за­хирагч Г.Мөнхбаяр гэсэн ойлголт олон нийтэд буй. Гэтэл та хотын захирагч нар гээд яриад байгаа нь сонирхолтой байна л даа. Са­яын сургалтын үеэр ч хотын за­хи­рагч нар энэ талаар маргаан өр­нүүлж байсан. Яагаад манай улс нийслэлтэй, мөн олон жижиг хот­той байж болохгүй гэж?

-Үндсэн хуулиараа энэ асуудлыг шийдчихсэн шүү дээ. Засаг захиргаа, нутаг дэвсгэрийн нэгжүүдээ тогтоож, үүний дагуу Засаг захиргааны нэгж, түүний удирдлагын тухай хуулиар аймаг, нийслэлийн Засаг дарга на­рын үйл ажиллагааг зохицуулж бай­гаа. Гэхдээ Үндсэн хуульд “Хот тос­гоны эрх зүйн байдлыг хуулиар тог­тооно” гэж заасны дагуу УИХ –аас Хот тосгоны эрх зүйн байдлын ту­хай хуулийг баталсан. Энэ хууль тө­дийлөн хэрэгжихгүй байна. Жи­шээ нь одоогоор Засаг дарга, хо­тын захирагч хоёрыг хавсаргаж ажил­луулаад байгаа. Уг нь Засаг дар­га нь улс төрийн шийдвэрүүдээ хэрэг­жүүлээд, захирагч нь орон нутгийн аж ахуйн талын ажлаа хийж, хотоо төлөвлөх, хөгжүүлэх гол ажлаа зан­гидаж хийвэл болмоор санагддаг. Зарим хүн үүнийг бүтцийн талаас нь шүүмжилдэг. Бүсчилсэн хөгжлийн асуудлыг хариуцдаг Засгийн газрын түш­мэл нь Шадар сайд, чөлөөт бү­сийг Тэргүүн шадар сайд, Орон нут­гийн удирдлагын асуудлыг Мон­гол Улсын сайд, ЗГХЭГ-ын дар­га эр­хэлдэг. Хот байгуулалт нь Зам, тээвэр, хот байгуулалтын сай­дын мэдэлд байгаа. Эдгээрийн уялдаа холбоог сайжруулж, цэгцлэх шаард­лагатай. Хот, тосгоны эрх зүйн байдлын тухай хуулийг боловсронгуй болгохоор хуулийн төсөл бэлтгээд, Засгийн газрын Хэрэг эрхлэх газарт хүргүүлсэн боловч ажил хэрэг болго­тол нэлээд хугацаа шаардагдах бололтой.

-Өөрөөр хэлбэл, ЗГХЭГ-т очоод гацчихаад байгаа юм байна, тийм үү. Энэ төсөлд ямар шинэчлэл, өөрч­лөлтийг оруулсан талаар хэлж болох уу?

-Эрх мэдлийн чиг үүргийн хуваа­рилалтын талын өөрчлөлтийг түлхүү тусгасан. Мөн манайхан улсын бо­лон аймгийн зэрэглэлтэй хот гэж яриад байдаг. Тиймээс хот, тосгоны зэрэг­лэлийг тодорхой болгосон заалтууд ч дээрх хуулийн төсөлд орсон.

-Манайд тосгон гэж байдаггүй. Гэтэл Үндсэн хуульд яагаад “хот, тосгон” гэж томьёолоод оруул­чихсан юм бол?

-Тэгэхээр л хуулиа боловсронгуй болгох хэрэгтэй байгаа юм. Жишээ нь одоо ч гэсэн Мандалговь, Дархан, Эрдэнэт хот гэж нэрлээд, үйл ажил­лагаа явуулж байгаа. Ер нь тухайн хотыг хөгжүүлэхийн тулд эхлээд хүн амаа өсгөх хэрэгтэй. Мөн тухайн хотын эдийн засгийг бүрдүүлж буй аж ахуйн нэгжүүд, ялангуяа ху­вийн хэвшлийн байгууллагуудын ажил­лах нөхцөл, орчныг бүрдүүлж, дэм­жих ёстой. Хамгийн гол нь тэнд ор­шин суугаа иргэдийн тохь тухтай амьдрах орчин нөхцлийг сайжруулж, орон сууц, зам, дэд бүтэц, ахуйн үйл­чилгээг сайжруулах ёстой. Үүнд заавал төрийн дэмжлэг хэрэгтэй ч төсвийн хөрөнгөөс гадна иргэдийн оролцоогоор их зүйлийг хийж бү­тээж болдог. Үүний тулд тухайн  хот  хөгжлийн маш сайн ерөнхий төлөв­лөгөөтэй байх хэрэгтэй.

-Гэтэл хотын захирагч нар бу­юу Засаг дарга нар сонгуулиар өөрч­лөгдөөд байгаа болохоор урт хугацааны ерөнхий төлөвлөгөөг үргэлжлүүлэн хэрэгжүүлээд явах боломжгүй юм биш үү. Ерөөсөө хотын захирагч гэдэг албан тушаа­лыг Засаг даргаас салгаад, орон нутгийн иргэд нь сонгоод удаан хугацаанд тэрхүү ерөнхий тө­лөв­лөгөөг л хэрэгжүүлдэг байж болохгүй юу?

-Хот байгуулалтын тухай хуу­лиар бол ерөнхий төлөвлөгөөг боловс­руулахдаа иргэдийн санал, са­наач­лагыг тусгана, ИТХ-аар хэлэл­цүүлж батлахаар заасан байдаг. Тэ­гээд иргэд төлөөлөл болсон хурал нь баталсны дагуу л хэрэгжиж байгаа нь тэр. Өөр хэнээр батлуулах болж байна. Нийслэлийн уирдлагуудын хувьд ч ялгаагүй. Тухайн үед мөрийн хө­төлбөр, төлөвлөгөөгөө гаргадаг боловч өөрийн дураар хэрэгжүүлээд их хэмжээний хөрөнгө зарцуулдаг. Түү­ний дараагийн үеийн дарга ямар хөрөнгө, төлөвлөгөөгөр ажиллах нь ха­маагүй мэтээр асуудалд хандаад байна. Уг нь хотын даргыг иргэдээс шууд сонгодог, хариуцлага тооцдог бол­чихвол энэ байдал өөрчлөгдөх байх. 

-Та барилга, орон сууц, хот бай­гуулалтын салбарт олон жил ажил­ласны хувьд мэргэжлийн хүмүүс хотыг төлөвлөж, зохион бай­гуу­лахад гаргахад хүчтэй нөлөөлж чадахгүй байгаагийн шалтгааныг юу гэж үздэг вэ?

-Манайхан тэр дарга ингэж үүрэг өгөөд, гуйгаад, ийм нөлөө бүхий хүн шахаад гэсэн тайлбар өгөх дур­тай байдаг. Мэргэжлийн хүн, мэргэ­жилдээ үнэнч, өөрийн байр сууриндаа хатуу зогсож чадвал улс төрийн ямар ч өндөр албан тушаалтны нөлөөлөл зөрчил гаргах үндэслэл  болж ча­дах­гүй. Ядаж хор нөлөөллийг нь мэр­гэжлийн талаас нь тайлбарлаж хэ­лээд эсэргүүцэхэд “Тэр хамаагүй” гэх ёс зүйтэй хүн ховор л байх. Тий­мээс төрийн байгууллагад дунд, доод албан тушаалд ажиллаж байгаа мэр­гэжлийн хүмүүс маань дарга на­раасаа илүү авлигад автагдсан байгаа шүү гэдгийг хэлчихье.

-Тэгвэл дэлхийн бусад хот энэ бүхнийг яаж зохицуулаад бай­на вэ гэдгийг судалж үзсэн үү. Ер нь манайх Дэлхийн хотуу­дын холбоотой ямар хамтын ажил­лагаатай байдаг вэ?

-Дэлхийн хотуудын форум 2006 онд Канадын Ванкувер хотод болж, тухайн үед Барилга, хот байгуу­лалтын сайд Ж.Наранцацралт агсан орол­цож байлаа. Ванкувер хотын дар­га нь хөгжлийн бэрхшээлтэй, тэр­­гэнцэр дээр явдаг хүн байсан. Гэ­тэл Ванкувер хот олон жилийн турш “Хамгийн аюулгүй, цэвэр хот” шалгаруулалтад дэлхийд тэр­­гүүл­сэн байдаг юм.  Дэлхийн хотуу­дын форум 2008 онд Нанжин хотод болсон. Нанжин хот нь эртний Хятадын өмнөд нийслэл учраас түүх соё­лын үнэт зүйлсээ хөндөлгүйгээр, хотыг орчин үеийн хэмжээнд хэрхэн төлөвлөж хөгжүүлж болдгийн тод жишээ юм билээ.  Эдгээр форумд орол­цох үед дэлхийн хотуудын өмнө тул­гамдаж буй асуудлыг шийдэх олон арга замуудыг хэлэлцэж, зохих шийдэлд хүрдэг. Мөн туршлага солил­цож, эрдэмтдийг сонсож, ажил хэргийн уулзалтуудыг зохион бай­гуул­даг зэргээрээ олон талын ач хол­богдолтой байдаг юм билээ. 

-Түүхэн барилга, байшингаа хөндөхгүйгээр орчин үеийн жишигт нийцүүлэн хот байгуулалтаа төлөв­лөсөн тэр туршлагыг манай хотод хэрхэн  зохион байгуулж болох вэ?

-Жишээ нь нийслэлд миний төр­сөн газар нэгдүгээр төрөх эмнэл­гийг, хуучин гуравдугаар эмнэлэг, “Зо­риг сан”-ийн байрны зүүн талын хууч­ны архитектураар барьсан жи­жиг барилга, Лениний музейн арын түүх дурсгалын өв бүхий байшин зэр­гийг нураасан. Ингээд хот өөрөө түүхгүй болчих тийшээ хандаж бай­гаа юм. АНУ дахь манай Элчин сай­дын Яамны байр байрладаг Жорж Тауны гудамжинд 1800 оны үед барьсан барилгууд хоёр, гурван дав­хар байрууд бий. Тэр байранд оро­хоор төрөл бүрийн үйлчилгээтэй, доо­шоо 2-3 давхар байх жишээтэй. Ерөөсөө гаднах дүр төрхийг нь үлдээгээд бусдыг нь иж бүрэн шинэ­чилж чаддаг. Москвад л гэхэд ихэнх байшинг доогуур нь хөндийлж бай­гаад гудамж гарган өөрчилсөн байдаг. Хуучин Арбатын гудамжин дахь хуучны барилгуудыг бүгдийг нь сэргээн засварласан. Буулгаж ну­раахгүйгээр хотынхоо дүр төрхийг шинэчилж чадаж байна. Энэ бүхнээс бид суралцах ёстой. Ер нь дэлхийд хотжих үйл явц идэвхжиж байгаатай холбоотойгоор замын түгжрэл, агаа­рын бохирдол, иргэдэд хүрэх үйл­чилгээ зэрэг олон бэрхшээлийг да­гуулдаг. Дэлхийн хотуудын хол­бооны хурлын үеэр маш олон сонир­холтой  санаачлагуудыг сонсож, га­зар дээр нь танилцах боломж байдаг. Манай хотын удирдлагууд ч гэсэн хөтөлбөрүүдийг сайтар судалж, бусад арга хэмжээнд нь идэвхтэй орол­цохгүй, зөвхөн хуралд суучихаад ирдэг.  Ингэснээр хийж буй ажлыг нь га­зар дээр нь үзэж танилцах тэр боломжийг алддаг гэмтэй. Үүнийг цаашид анхаарах хэрэгтэй.

-Ингэхэд манайд алдаатай тө­лөв­лөсөн ямар хотууд байдаг вэ. То­дорхой жишээн дээр тайлбарлах боломжтой юу?

-Хотыг төлөвлөхийн тулд суурь судалгааг сайн хийсэн байх ёстой. Хөрс, ундны ус, цаг уурын нөхцөл, зонхилох салхины чиглэл, өвөлдөө цас, зундаа бороо нь хэр ордог билээ, үерээс яаж хамгаалах вэ гэхчлэн олон талаас судална. Үүнд зөвхөн ар­хитекторч, эдийн засагч оролцох бус цаг уур, автозам, дэд бүтэц, ду­лааны инженерүүд, байгаль орчны шинжээчид гээд олон мэргэжилтний оролцоо хэрэгтэй болдог. Суурь су­далгаа муутай хотын жишээ гэвэл том хотуудаас Дарханыг нэрлэж болно. Дархан хотыг Бурхантын хөндийд анх байгуулахдаа үйлдвэрийн хот бай­хаар төлөвлөсөн. Ингээд цементийн үйлдвэрийг чехүүд, силикат тоос­гоны үйлдвэрийг польшууд, дулаа­ны станцыг нь оросууд, махны үйлд­вэрийг унгарууд, нэхийний үйлд­вэрийг болгарууд барьж өгсөн. Мон­гол оронд ихэвчлэн баруун хойноо­соо салхилдаг. Тиймээс суурьшлын бү­сээ салхины дээд талд, үйлдвэр, агаарын бохирдолтой хэсгээ салхины доод талд байхаар төлөвлөсөн. Гэтэл Дарханы зонхилох салхи нь өвлийн улиралд Хараа голоо дагаж хойшоо салхилдаг учраас үйлдвэрийн тоос­жилт, утааг суурьшлын бүс буюу орон сууцны хороолол руу тууж, өвөл шинэхэн цас орсны дараахан хүртэл Дарханы оршин суугчид хар тоосонд булагддаг байх жишээтэй. Үерийн усны хамгаалалт хийгээгүйгээс уулын үер Дархан хотын зам тал­байг шороогоор дүүргэдэг. Мөн цэв­дэгтэй, ундны усгүй газар сонгосон Өвөрхангай аймгийн Уянга сум, Ховд аймгийн Алтай сумын төвийг нүүлгэж байсан.

-Эрдэнэт хотын хувьд ийм ал­даа бий юү?

-Бий. Эрдэнэт хотоо үйлдвэртэй нь ойрхон барьсан. Хэдийгээр га­зар хөдлөлтийн балл нь бага бо­ловч тэсэлгээний үед барилгын цонх чичирч, доргилт өгдөг байх жишээ­тэй. Энэ нь барилгын бат бэх байдалд нөлөөлөх учраас барилгын хөрөнгө оруулалтын зардал нэмэгдэхэд хүр­гэдэг.

-Тэгвэл нийслэлд, ялангуяа ху­вийн орон сууцны хороолол ихээр барих болсон Зайсан орчмын хот төлөвлөлтийн суурь судалгаа нь хэр үндэслэлтэй байдаг бол. Мэдсээр байж хортой, эрсдэлтэй нөхцөлд барилга бариад байгаагийн цаана ямар аюул нуугдаж байна вэ?

-Зайсангийн гүүрний баруун талд буюу Туул голын хойд талаар үргэл­жилсэн “Оранж таун”, “Цэлмэг”, “Парк-2”, “Орчлон хотхон” зэрэг хо­роо­лол нэртэй орон сууцууд бий. Тэр дунд зарим байшинг ганц хоёроор нь, нэгдсэн төлөвлөлтгүйгээр барьсан бай­даг. Хороолол төлөвлөхдөө эх­лээд өндөржилтийг нь төлөвлөх учир­тай. Газрын гадарга, хөрс шо­роог нь яаж тэгшлэх вэ гэдгээ харж байж хотгор гүдгэргүй байх, ху­рын ус өөрөө зайлуулагддаг байх тэр нөхцлийг бүрдүүлдэг. Гэтэл тэд­гээр хороололд энд тэндгүй хон­хор­хойд ус цугласан тав тухгүй зам талбайтай болсон. Хажууд нь “Хар­гиа” цэвэрлэх байгууламжаас хүн тог­тохын аргагүй бохир, хортой үнэр ялгаруулдаг. Зуны улиралд хам­гийн бохир газар тэр хавийн орчин байдаг. Тэр тусмаа дөнгөж төрж байгаа хүүхдүүд хамгийн ихээр хор­дож байна. Гэтэл манайхан агаар цэвэр гээд тийшээ зүтгээд байгаа. “Хар­гиа” цэвэрлэх байгууламжийн хамгийн хортой зүйл нь арьс шир боловсруулахдаа хүнд металл бүхий химийн бодис хэрэглэдэг. Хүнд металл бол хүнийг тэр дор нь бус удаан хугацаагаар бие организмыг хор­дуулдгаараа онцгой аюултай. Уг нь нийслэлийн захиргаанаас “Ма­лын түүхий эд, арьс ширийг хотод оруулж ирж боловсруулахгүй байх тухай” шийдвэр гаргасан. Тэг­сэн мөртлөө “Харгиа” цэвэрлэх бай­гууламжид нэг тэрбум гаруй төг­рөгийн хөрөнгө оруулалт хийж байна гээд Хотын дарга, Байгаль орчин, аялал жуулчлалын сайд, Хүнс хөдөө аж ахуй хөнгөн үйлдвэрийн сайд нар  нь саяхан телевизээр яриад байх юм. Байдал одоо ч дээрдсэн юм алга. Шөнийн цагаар хүнд даацын машинууд хулгайн аргаар мал аж ахуйн гаралтай, боловсруулаагүй түүхий эдийг хотод оруулж ирдэг, арьс зумлаж, шир боловсруулсан хаягдлыг нь зөөсөн хэвээрээ байна. Уг нь энэ бол үйлдвэрийн район. Гэтэл дэргэд нь суурьшлын бүсээ бай­гуулсан. Бүр зайлшгүй байгуулах шаардлагатай бол эхлээд хор ялгаруул­даг үйлдвэрлэлээ зайлуулах ёстой байсан юм. Зуны улиралд тэр хавийн агаар ямар байгааг нийслэлийн Агаа­рын чанарын албаар тогтоолгож олон нийтэд зарлах хэрэгтэй.

-Хархоринд шинэ нийслэлээ барих төлөвлөгөө яагаад замхарсан юм бол. Тэнд хот байгуулах боломж бий юү. Суурь судалгаа нь ямар дүнтэй гарсан бэ?

-Одоогоос долоон жилийн өмнө буюу 2004 онд эвслийн Засгийн газар байгуулагдахад тухайн үед Ерөнхий сайд байсан Ц.Элбэгдорж хөтөлбөр боловсруулан УИХ-аар батлуулах гэж нэлээд ажилласан. Тэр ч байтугай өөрийн биеэр шинээр нийслэл байгуулах газраа сонгож, шавыг нь тавьж байлаа. Ерөнхий төлөвлөгөө, судалгааг хийлгэж, байгаль орчин, хот байгуулалтын үнэлгээ хийлгэсэн. Хот байгуулалтын факторуудыг тооцоод үзэхэд юуны өмнө уснаасаа хол байсан. Орхон голоос нэлээд зайтай. Мөн хөрс нь шавранцар чанартай, газар хөдлөлтийн найман баллын бүсэд оршдог. Ингээд хот байгуулалт талаасаа зохимж муутай гэж үзсэн. Гэтэл “Товлосон газраас жаахан уруудаад Тамир, Орхоны бэлчир, голд ойртуулах боломж байна гэж УИХ-ын гишүүн асан, Барилгын эрдэм шинжилгээний институтыг олон жил удирдсан, доктор  Н.Тогтох гуай санал гаргаж байсан удаатай. Тэгээд л чимээ алдарсан.

-Уул уурхайн салбарт түшиглэж шинэ хотууд байгуулах талаар ярьж эхлээд байна. Жишээ нь Эрдэнэтээс том Оюутолгой хоттой болох нь гэсэн төсөөлөл ч олон нийтэд төрж байгаа.  Танд энэ талаар ямар ирээдүй харагдаж байна вэ?

-Энэ талаар олон санал санаачилга гарсан. Төсөв, төлөвлөгөө, судалгаа ч байгаа. Жишээ нь Оюутолгой төслийн хөрөнгө оруулагчид “Шинэ хот байгуулахгүй. Суурьшлын бүс бий болгохгүй.  Зөвхөн үйлдвэрээ барьж, ажилчдаа 14 хоног тутамд ээлжлэн гэрт нь буцаадаг байхаар төлөвлөсөн” гэдэг. Цаанаа олон шалтгаан бий байх. Тухайлбал суурьшлын бүс байгуулахын тулд үйлдвэрийн ажилтнуудын ар гэрийнхэнд зориулсан нийгмийн бүх үйлчилгээг бий болгох шаардлагатай. Эмнэлэг, сургууль, цэцэрлэг, ахуйн үйлчилгээ барихаас эхлээд маш өндөр зардалтай. Хөрөнгө оруулагчид бизнесийн сонирхолтой учраас  аль болох түргэн хугацаанд  ашгаа олоод гарна уу гэхээс монголчуудыг тохижуулж хот барьж өгөөд сууж байх нь юу л бол. Энэ бол манай Засгийн газрын л хийх ажил.

-Таны дээр ярьсанчлан ундны уснаас эхлээд төвөгтэй асуудал олон бий байх?

-Усны асуудал үнэхээр төвөгтэй. Манайхан сүүлийн үед голоо гадагш урсгахгүй ”эх оронч бус” ус гээд ярих болж. Орхон, Хэрлэн голын урсацыг өөрчилнө гэсэн санал санаачлагууд гаргах болсон. Миний үзэж байгаагаар үүнийг тун бодитой санал гэж үздэг. Нэгэнт үерийн шар ус их хэмжээгээр гадагш урсаж байгаа учир далан байгуулж, өөрсдөө ашиглах л ёстой. Технологи хөгжсөн энэ цаг үед бага хүч, хөрөнгө зарцуулалтаар үүнийг ашиглах боломжтой. Тиймээс яваандаа ерээд оны эхээр байгуулсан хилийн усны хэлэлцээрүүдээ эргэн харах шаардлагатай гэж боддог.

-Ярилцсанд баярлалаа.