УИХ дахь хоёр том нам нийлж, сонгуулийн тогтолцоогоо шинэчлэх тухай яриад бүтэн гурван жилийн нүүр үзэж байна. Анх хамтарсан Засгийн газар байгуулах аян шалтаг хайж байх үед хоёр намын гаргаж тавьсан нэг гол хөзөр нь энэ байсан билээ. Тухайн үед МАХН-ын дарга, Ерөнхий сайд байсан С.Баяр энэ тоглоомын дүрмийг зохиож, “таван төгөлдөршил” гээчийг явуулахаар УИХ-д цөөнх болоод байсан Ард­чилсан намынхныг засагтаа урьж оруулсан. Сонгууль булхайтай бол­лоо хэмээн өөд уруугүй заргалдаж байсан тэдгээр нөхдүүдийн амыг үүгээр барьж, долдугаар сарын 1-ний “цуст” хэргийн ул мөрийг ч мөн баллуурдахыг зорьсон билээ.

Гэвч өнөөдөр өнгөрсөн гурван жилийн дотор юу өөрчлөгдсөн, юуг төгөлдөршүүлсэн бэ? гэдэг асуултын хариуг хайх цаг болсон мэт. Хамтарсан Засгийн газрын байгуулсны хамгийн том гавьяа буюу хийсэн ганц ажил нь Оюу­толгойн ордын гэрээг байгуулж, анхны хөрөнгө оруулалтуудыг татаж чадсан явдал. Хэдийгээр энэ орд олборлолтоо хийж эхлээгүй ч Засгийн газар урьдчилгаа татва­рын хэлбэрээр нэлээд мөнгийг төсөвтөө татан оруулж, Хүний хөгж­лийн санд байршуулан иргэдэд бэлнээр тараасан. Нийтдээ 250 сая ам.доллар. Гэхдээ энэ жил иргэдэд бэлнээр өгөхөөр төсөвлөсөн 800 тэрбум төгрөгийн тун бага хэсэг нь Оюутолгойн ордын нөөцийн төлбөрөөс, харин үлдсэн үлэмж хэмжээний “өр”-ийг Эрдэнэтийн зэсийн баяжмалын үнийн өсөлтөөс төлж байгаа. Тэгэхээр Оюутолгойн орд өнөөдөртөө Монголыг авч яваа, эсвэл ирээдүйд өргөөд явчих юм гэж хэлэхэд арай эрт байна. Төсвийн төгөлдөршил ман­цуй­­­­­даа байгаа, бүртгэлийн төгөл­дөршил дөнгөж эхлэлийн төдий.

Тэгэхээр хамтарсан Засгийн газрын хамгийн том “автор”-ын амласан таван төгөлдөршлийн бас нэг гол гогцоо асуудал болох сонгуулийн төгөлдөршлийн тухай эргэж санах гээд үзье. Долдугаар сарын 1-нд бол­сон үймээн, таван хүнээ буудан хороосон гэмт хэргийн дараа Монголын төрөөс, төрийг төлөө­­лөгч эрхмүүдээс хамгийн түрүүнд амласан зүйл нь “Сонгуулиа шударга явуулья, сонгогч нэг бүрийн санал парламентад тусгалаа олдог тийм тогтолцоонд шилжье, гар­цыг хамтдаа эрж хайя” гэсэн билээ. Энэ эрэл харин бүтэн гурван жил үргэлжилсний эцэст эргээд мухардалд орж байх шиг байна. Эрлийн сүүлчийн утсыг Сонгуулийн хуулийн төсөл дээр МАН-ын бүлгийн ажлын хэсгийг ахалж ажилласан Су.Батболд гишүүний мэдэгдэл тас цохилоо.

Хоёр нам анх хүлээн зөвшөөрсөн холимог тогтолцоо гэдэг нь 50:26 байв. Тавин ман­даттай пропорциональ той­­рог дээр нам дугуйлж, нэг мандаттай 26 тойрог тус бүрт нэг хүн дугуйлна гэсэн үг. Үүнийг пропорциональ давамгайлсан холимог тогтолцоо гээд байгаа юм. Гэтэл сүүлийн үест нөх­дүүд, ялангуяа МАН-ын зүгээс “Холимог тогтолцоог авсан шүү” гэчихээд араас нь “Тэгэхдээ ч мажоритари нь дээр л дээ. Тиймээс 50:26-гаа 24:50 болгочихье” гэсэн унжуурга зүүж эхэллээ. Өөрөөр хэлбэл, 24 мандаттай нэг том тойрогт нам тус бүр 24 хүн өрсөлдүүлж, үлдсэн 52-ийг нь 2004 он хүртэл хэрэглэж байсан жижиг 76 шиг 52 жижиг тойрогт нэг нэг нэр дэвшигч өрсөлдүүлж гаргаж ирнэ гэсэн үг. Пропорционалийн эзлэх хувийг ингэж жижигрүүлж, мажоритари тойргийг олш­руулж байгаагийн шалтгаан нь нөгөө л хуучин тогтолцоогоо санагалзсан хэрэг. Угаасаа МАН-ын зүгээс сонгууль ойр­тох тусам аль болох про­пор­­ционалиас зугатаж, жи­­­жиг мажоритари луу илүү тэмүүлсэн хувилбарыг зүтгүүл­нэ гэдэг нь анхнаасаа тодорхой байсан. Гэвч сон­гуулийн тог­тол­цоог шинэч­лэхийн төлөө хамгийн тууштай зогсох юм гэж үнэлэгдэж байсан Ардчилсан намын бүлэг үүн дээр дуугүй байгаа нь хамгийн их эмзэглэл төрүүлж байна. Үүний учир шалтгааныг магадгүй өнгөрсөн сард хийсэн олон нийтийн судалгаа хэлж өгч мэдэх юм.

Су.Батболд гишүүн пропор­цио­налийн эзлэх хувийг ба­гас­­­­­­гах гэсэн шалтгаанаа “100 хувь мажоритариар явж бай­сан сонгуулийг 100 хувь пропор­циональ руу шууд шил­­жүүлэх нь сонгогчдод эрс­­дэлтэй. Эх­ний удаад мажо­­­ри­­­тари давам­гайлсан холимог байх нь сонгогчдод илүү ойлгомжтой” гэж тайлбар­ласан. Гэвч пропор­циональ давам­­гайлах нь иргэдэд эрсдэл­тэй юу, эсвэл намуудад илүү эрсдэлтэй байв уу гэдгийг дорх судалгаанаас иш татаад үзье.

“Сант марал” судалгааны төвөөс өнгөрөгч дөрөвдүгээр сард нийслэл болон Сүхбаатар, Сэлэнгэ, Ховд, Өвөрхангай зэрэг хүн ам илүү төвлөрсөн аймгуудын дунд улс төрийн намуудын рейтингийг тодор­хойлох судалгаа хийжээ. 1000 гаруй хүнийг хамруулсан уг судалгааны үр дүн нэлээд сонир­холтой байдлаар гарсан байна. Маргааш сонгууль явуул­бал та аль намыг дэмжих вэ гэсэн асуулгад хот болон хөдөөд МАН-ын рейтинг Ардчилсан намынхаас даруй 1-2 пунктээр доогуур гарчээ. Судалгаанд оролцсон иргэдийн 23 хувь орчим нь Ардчилсан намыг, 21 хувь нь МАН-ыг дэмжсэн байна. Үлдэж буй 50 гаруй хувь нь хаашаа ч савлаж болно гэсэн үг. Жижиг намууд, иргэний хөдөлгөөнүүд, эсвэл бие даан нэр дэвшигчид гэх мэт. “Мэдэхгүй” гэж хариулсан 30 хувийг сонгууль болтол үлдсэн нэг жилийн хугацаанд идэвхижүүлэх, суртал­чил­гаан­даа татан оруулах замаар хоёр нам хувааж авлаа гэхэд үлдсэн 20 хувийнх нь санал жижиг намууд руу явна гэсэн үг. Энэ бол эрх барьж буй хоёр намын гол айдас.

Хоёрдугаарт хувь улстөрч­дийн рейтингийг аваад үзвэл одоогийн Ерөнхийлөгч Ц.Элбэгдорж ганцаараа 30 хувь­­тай тэргүүлж байна. Түүний араас Н.Энхбаяр удаалж, Ерөнхий сайд С.Батболд, УИХ-ын дэд дарга Г.Батхүү, Үйлдэрчний эвлэлийн С.Ганбаатар, УИХ-ын гишүүн Ч.Улаан, З.Энхболд, С.Баяр, С.Оюун, Ерөнхийлөгч асан Н.Багабанди нар жагссан байх жишээтэй. Харин Улаанбаатарт хийсэн судалгаагаар З.Алтай, Д.Энхбат, Х.Тэмүүжин нар “Топ 10”-т багтаж, Ерөнхий сайд С.Батболд хойш ухран хамгийн ард зогссон байх жишээтэй. Өөрөөр хэлбэл хувь улс төрчдийн рейтингээр авч үзвэл “Топ 10”-д МАН-аас дөрөв, Ардчилсан намаас дөнгөж хоёр, харин жижиг намууд болон бие даан нэр дэвшигчдээс тогтмол 3-4 хүн “Топ 10”-т орж ирсэн байна. Энэ бол одоогийн манай улстөрчид болон намуудад өгч байгаа нэлээд бодитой үнэлгээ. Тиймээс хоёр том нам пропорционалиас аль болох зугатах хангалттай том шалтгаан байгаа юм байна.

Уг нь бол намын нэрээр сонгуульд орлоо гэхэд Ард­чилсан нам ямар ч байсан МАН-аас дээгүүр гарч ирж байна. Харин МАХН-ын авсан хоёр хувийн саналыг нэмбэл, өөрөөр хэлбэл МАН, МАХН хоёр нийлж орвол ялимгүй дээгүүр санал авч болох нь. Гэвч одоо УИХ-д сууж байгаа нөхдүүдийн хувьд Ардчилсан нам, эсвэл МАН ялалт байгуу­лах нь гол биш, харин өөрсдийнхөө суудлыг хадгалж үлдэх нь илүү чухал болчихоод байна. Тиймээс сонгууль ба­раг эхэлчихээд, гишүүд той­­рог руугаа харайлгах нь олширсон энэ үед сонгуулийн төгөлдөршил, тогтолцооны шинэч­лэл энэ тэрийг яриад ёстой нөгөө “унгасан хойноо хавчих” гэгч болох бололтой.

УИХ-ын ажлын хэсэг сонгуулийн хуулийн төслийг УИХ-д оруулж ирээд даруй гурван долоо хоног өнгөрлөө. Төрийн байгуулалтын байн­гын хороогоор хуулийн төс­лийг хэлэлцээд “холимог системийг авья” гэж хэлснээс хойш дахиад 14 хоног. Гэтэл одоо болтол хоёр намын бүлэг мажоритари болон хувь тэнцүүлсэн суудлын харьцаан дээр тохиролцоонд хүрээгүй гэх. Магадгүй өнгөрөгч 2007 оных шиг “тогтолцоогоо дараа нь ярья, эхлээд бусад асуудлаа шийдчихье” гэж байгаад мажори­тари руугаа явах биз. Хэрвээ 24:52 ч юм уу, ямар нэг байдлаар мажоритари давам­гайлсан холимгоор явна гэж байгаа бол өдийд хоёр нам хэн, хэнийг аль тойрогт тавьж мөргөлдүүлэхээ яриад эхэлчихсэн, суудлынхаа тоог ч бас хуваагаад авчихсан биз. Тийм бол ингэж олон ний­тэд хий хоосон хүлээлт үүсгэж, асуудлыг хөөсрүүлж байхын оронд шулуухан чуул­­га­наар оруулаад санал хураалгачихсан нь дээр. Тэр нь илүү нүгэл багатай. Тэгээд нөгөө тойргийнхоо тэрбум төгрөгийг өвөртлөөд жалга жалган­даа очиход л боллоо шүү дээ. Дахиад л нөгөө биелшгүй амлалт, дуусдаггүй хэрүүл, булхай луйвраа хийнэ биз.

Гэвч үүнийхээ наана эрхэм гишүүд долдугаар сарын 1-ний хэрэг, түүнээс авсан сургамж, намуудын амлалт, сонгуулийн тө­гөлдөршил, системийн ши­нэч­­лэлийн асуудлыг дахиад ядаж ганц удаа бодож үзээд, эцсийнхээ шийдвэрийг гаргаа­сай гэж хүсье.