Үүнд хариу хайж боло­хоор уулзалт Хэвлэлийн хү­рээлэнд бол­сон юм. Хэв­лэлийн хүрээлэн­гийн­хэн уг уулзалтаа содон зочноор чимэглэжээ. Тэр нь Монголын сэт­гүүл зүйг үндэслэгчдийн нэг Бад­рах­баатарын дөрөв­дүгээр үеийн төлөөлөгч  Ч.То­гоон­төмөр байлаа. Тэрбээр өөрөө сэтгүүлч биш ч охин Т.Нармандах нь “Монгол цү­шин” сонины хариуцлагатай нарийн бичгийн дарга юм байна. Ч.Тогоонтөмөрийн ах Ч.Лувсандэндэв хүүх­дийн зохиолч явжээ. Монго­лын сэтгүүлзүйг үндэслэсэн хэ­мээн Цэвээн Жамсранновын хамт нэр нь дурдагддаг Бад­рах­баатар нь гүн цолтой, Богд хаант Монгол Улс дээд доод хуралтай байхад дээд хурлын гишүүн явжээ. Тэр­бээр одооныхоор бол “Шинэ толь” сонины парламентын сурвалж­лагчийн үүргийг гүй­цэт­гэж байж. Хэдийгээр Т.Нар­­мандах өндөр өвгийн­хөө талаар бага мэдээ­лэлтэй байдаг ч архивт үлдсэн мате­риалыг судлаад “Халуун эх оронч хүн байжээ” хэмээн бахарх­даг гэнэ.    “

Удам дамж­сан сэтгүүлч­дийн анхдугаар уулзалт”-д теле­ви­зийн ах­мад сэтгүүлч Д.Амба­сэлмаа гуай зээ охин Ж.Саруултайгаа хамт ирсэн байлаа. Зээ охин нь UBS телевизийн сэтгүүлч  аж.  Д.Амба­сэлмаа гуай Хэв­лэлийн хүрээлэнд бэлэгтэй ирсэн. Тэр нь АИХ-ын тэр­гүүлэгчдийн дарга асан Ж.Сам­­­буугийн “Малчдад өгөх зөвлөмж” хэмээх хуучирч элэгд­­сэн ном бай­лаа. Энэхүү ховор номыг хадгалж ирэх учир тохиол ахмад сэтгүүлчид байсан юм. Тэрээр Ж.Сам­буугийн бэр байв. Сэтгүүл­чийн мэргэжлийг  сонгосон нь тохиолдлынх аж. Түүний хань С.Содномдаржаа “Үнэн” сонины сэтгүүлч байж. С.Сод­номдаржаа Ж.Самбуугийн төрсөн дүүгийн хүүхэд юм байна. Багадаа өнчирч, Ж.Сам­буу, түүний гэргийн гар дээр иржээ. 32 насан­даа бурхны оронд одсон нөх­рийнхөө үйл хэргийг залгамж­ла­хаар Д.Амбасэлмаа  сэт­гүүл­чийн эгнээнд шилжсэн түүхтэй гэнэ. Тэрбээр радио, телевизийн сэт­гүүл­чээр тавин жил ажилласан юм. “Нам засгийн удирдагчид дунд бичдэг ганц хүн нь байсан” хэмээн тэр  Ж.Самбууг тодор­хойлов. “Пэн­дийсэн тарган хөл гаргаад орондоо сууж номоо бичдэг байсан” гэж Амбалаа хуучилсан билээ.   
 
Ахмад сэтгүүлч Ө.Раг­чаа­сүрэн Дарханаас ирсэн. Тэр­бээр инже­нер мэргэжилтэй эхнэрээ хүртэл сэтгүүлчээр урвуулсан хүн. Түүний хүү Р.Жавхлантөгс, Р.Гантөгс, Р.Баясгалантөгс нар  ч сэт­гүүлч­­дийн эгнээг тэлжээ. Орон нут­гийн анхны телеви­зийн тулгын чулууг тавьсан аавдаа хөвгүүд нь  цай хоолыг нь дөхүүлэхээр ирээд орой хамт буцдаг байсан гэнэ.  МҮОНРТ-ийн захирал Ц.Оюун­­дарийн аав М.Цагаа­ныг дуу хоо­лой­гоор нь радио сонсогчид та­нина даа. Соё­лын гавьяат зүтгэл­тэн  М.Ца­гаан “Сэтгүүлч гэдэг зов­лон­той мэргэжил. Болж өгвөл үр хүүхдэдээ өвлүүлмээргүй ха­туу самар” гэлээ.  Түүний охин Ц.Оюун­дарь ч “Сэтгүүлчид сайн аав, ээж байж чаддаггүй. Аав маань гэрийн бараа хар­даг­гүй байсан. Би ч гэрийн бараа хардаггүй” хэмээн энэ мэргэжлийн сул талыг то­дорхойлов. Гэхдээ л түүнийг сурагч байхад сэтгүүлч аавыг нь багш нар бас үе тэн­гийн­хэн нь мэддэг, хүн­дэлдэг бай­сан нь хожим мэргэжлээ сон­гоход нөлөөлсөн ч байж мэд­нэ.  М.Цагаан “Сэтгүүлчид бие бие­тэйгээ өрсөлдөж болдог­гүй. Зөвхөн өөртэйгээ өрсөл­дөж, өөрийгөө ялах ёстой. Сэтгүүлч бүр өөрийн арга барил сэдэвтэй шүү дээ. Хү­нийг дуурайж  бичиж бол­доггүй” хэмээн залуу сэтгүүлч­дэд  захилаа.

Энд мөн “Улаан од” сонины эрх­лэгч байсан  СГЗ А.Баярмагнай, түүний охин NEWS агентлагийн ерөнхий захирал, “Ардын эрх” сонин эрхлэгч  Б.Тэмүүлэн,  “Хөдөл­мөр” сонины эрхлэгч байсан Н.Мягмар, охин Хэвлэлийн хүрээлэнгийн захирал М.Мөнх­­­мандах, “Тү­гээ­мэл” дээд сургуулийн захирал, СГЗ, доктор Ү.Хү­­рэл­­баатар хүү сэтгүүлч, док­торант Х.Бат­хи­шигийн хамт хүрэл­цэн ирсэн байлаа, “Зуу­ны мэдээ” сони­ны гэрэл зур­гийн албаны дарга Д.Цэ­рэн­­надми­дын охин Ц.Бай­галь­маа ч мөн тус сонины  Улс төр мэ­дээллийн албаны дар­га юм билээ. Ихэнх зочид аав бай­сан бол ээж сэтгүүлч бас бай­лаа. Мон­го­лын ра­дио­гийн сэтгүүлч Д.Чу­луун­цэцэг “Ми­ний удамд надаас өөр сэт­гүүлч байгаагүй. Охи­ноо сэт­гүүлч бол гэж захиагүй ч зээ хүү, охиноо сэтгүүлч болгох гэж орол­доод үзвэл яасан юм гэж бодож сууна” хэмээн нар­гиа болгов.

Ра­дио­гийн гадаад мэдээний редак­цийнхныг тэр болгон хүмүүс таниад бай­даггүй ч Монголын радиогийн гадаад нэвтрүүлгийн редак­цид 30 жил ажилласан Д.Чу­луун­цэцэг Монголоо гадаа­дад таниулдаг ажлаараа ба­харх­даг гэнэ. Тэрбээр мате­риалаа даргадаа үзүүлэхээ­сээ өмнө охиндоо уншиж өгдөг байжээ.  Охин Э.Энэрэл нь тэр үед жаахан байсан ч санаа ава­хуйц зөвлөгөө хэл­дэг байсан гэнэ шүү. Өдгөө энэ охин “Өдрийн сонин”-ы Улс төр, гадаад мэдээллийн ал­баны даргаар ажилладаг. Хэвлэ­лийн хүрээлэнгийн “Сэт­­гүүлч” кол­ле­жийн оюу­т­нуудад зочдоос асууж лав­лах юм их байлаа. Тус хүрээ­лэнгийн 15 жилийн ойн хү­рээнд уг уулзалт болсон юм.     Удам дамжсан сэтгүүлч, МҮОНТ-ийн захирал Ц.Оюун­дарьд тавих асуулт нэг бус байлаа. Түүнийг баруунд су­рал­цаад ирснийг нь сэт­гүүлчид мэднэ дээ.

-Манайд олон телевиз байгаа нь сөрөг юм уу да­вуу тал гэж үздэг үү?

-Ерөнхийдөө бусад орон­той өөрийнхөө орны ямар ч юмыг жишээд нэмэргүй л дээ. Яагаад гэвэл манайх чинь дөнгөж өсч хөгжиж байгаа улс. Тогтолцоо нь бүрэн төлөв­шөөгүй байгаа учраас салбар салбарт өөр өөрийн онц­логтой хямралууд гарч ирж байгаа. Тэр л хямралын жи­шээ сэтгүүл зүйд бий. Үүний  гол шалтгаан  төр, засаг хэв­лэ­лийг чөлөөлөхгүй олон жил барьсантай холбоотой гэж боддог юм.  Ялангуяа телевиз  2005 он хүртэл төр, засгийн мэдэлд байсан. Нийгэм нь аль хэдийнэ  ардчилагдчихсан байдаг. Улс тө­рийн намууд, хөдөлгөөнүүдэд дуу хоолой байхгүй. Дуу хоолойгоо ху­вийн телевиз байгуулах за­маар бий болгосон. 15 жил барьсан тэр гажгийн илрэл телевизийн хөгжилд ийм саад учруулж байгаа юм. Анх шар сонин гарч ирсэнтэй ижил баахан телевиз үүссэн. Улстөрчид үнэндээ телеви­зийн салбарыг хөгжүүлэх гэж уран бүтээлчдийг тэтгэхээр ийм алхам хийж байгаа юу гэвэл үгүй. Энэ сэтгүүлзүйн өөрийнх нь юм уу телевизийн салбарын гэхээсээ нийгмийн  тог­тол­цооны гажгийн илрэл.

-Зарим оронд сэтгүүл­чийн хөдөлмөр өндөр үнэ­лэгд­дэг. Мэдээж улс орон бүрт хөдөл­мөрийн үнэлэмж ялгаатай л даа. Ямар то­хиол­долд  сэтгүүлчийн хө­дөл­мөр илүү үнэлэгддэг бо­лох бол?

-Би олон оронд бай­гаа­гүй. Америкийн телевизийн салбарт ажиллаж байсан.  Цалингийн дун­даж систем ямар байна тэр түв­шиндээ л сэтгүүлчийн хөдөлмөр үнэ­лэгд­дэг. Сонины сурвалжлагч нар нийгмийн дундаж түвш­ний, төрийн албан хаагчийн хэмжээний л цалин авдаг. Сэтгүүлч хийж баян болно гэж байдаггүй.  Сэтгүүлч бол ний­гэм­дээ үйлчилдэг. Түүнийгээ зүрх сэтгэлээрээ хийдэг юм байна гэдгийг л ойлгосон. Телевиз харь­цангуй өөр. Те­ле­виз бол асар том мөнгөний машин. Зар суртал­чил­гааны том хэрэгсэл байдаг. Мэдээ­гээ хараат бусаар хийж, зу­гаа­­цуулан цэнгүүлэх нэвт­рүүлгээс олсон мөнгөөрөө мэдээгээ тэжээ­гээд, мэдээ­гээрээ нийгмийн дундах нэр төрөө олж авдаг.  Тэр сувгийн мэдээ сайн гэдэг нь тухайн сувгийн нэр хүндийг илэр­хийлдэг. Нэр хүнд сайн бай­хаар зар сурталчилгаа илүү орж ирнэ.  Зугаа, цэнгээний нэвтрүүлгийн нүүр царай болж байгаа улсууддаа маш их мөнгө амлаж байж тэд нар нь бүх ажил амьдралаа зориулж,  телевизийг авч явдаг системтэй байдаг юм билээ.

-Заримдаа нийгмийн бу­хим­­далд сэтгүүлчдийн гүй­цэтгэх үүрэг их байгаа та­лаар шүүм­жилдэг. Үүнээс өөр байх боломж байдаг уу?

-Энэ шүүмжлэл баруунд ч бай­даг юм билээ. Сэтгүүл зүйн хамгийн сонирхолтой 13 сэдэв гэхэд гэмт хэрэг, бос­лого үймээн гээд жагсдаг. Бусад орны мэдээг харахад нэгдү­гээр мэдээ нь гэмт хэрэг. Хэзээ ч Ерөнхийлөгчийн мэ­дээ­нээсээ эхэл­дэггүй. Тэгэ­хээр мэдээгээ яаж да­раалж байгаагаар  тухайн редакци ямар сэдэвт ач холбогдол өгч буйг харж болно. Манай те­леви­зүүд ихэвчлэн төр зас­гийн мэдээл­лүүдийг эхэлж өгдөг. Улстөрчид л хамгийн чухал гэсэн дохиог ний­гэмд өгөөд байгаа хэрэг. Улс тө­рийн мэдээг дөрөв, тав дахь мэдээ болгож яваад байх юм бол нийгэмд улс төрөөс илүү сонирхолтой юм­нууд байна гэсэн ойлголтыг бий болгоно. Үүнээс үүдээд нийгэмд үзүүлж байгаа нөлөө их гэдэг­тэй санал нэгдэж байна. Сэт­гүүлч­дэд улс төрийн мэдээг гурав, дөрөвт оруулах сон­голт бий. Нэг сар туршаад үзэхэд нийгмийн ханд­лага  огт өөр болно. Сэтгүүлчдийн хувьд эр зориг гаргаад ядаж мэдээ­нийхээ дарааллыг өөрч­лөхөд олон юм өөр бол­но гэж хэлмээр байна.