Монголын улс төрийн ертөнц хүчтэй халж задрал, нэгдлийн процесс зэрэгцэж байна. Улс төрийн ууган хүчин МАН задарч дотроос нь МАХН төрлөө. Парламентын гадна байгаа жижиг намууд Улсын дээд шүүхэд хараахан бүртгүүлж амжаагүй МАХН-ыг тойрон шинэ хүчний нэгдэл үүсгэхийг эрмэлзэж байна. Өнгөрсөн баасан гаригт МАХН-аас зохион байгуулсан “Улс төрийн нам: Задрал ба нэгдэл” хэлэлцүүлгийн үеэр тэд ингэж ярив.Хэлэлцүүлэгт оролцсон найман нам, иргэний 16 хөдөлгөөний төлөөлөгчид улс төрийн хүрээнд болж буй үйл явцыг хэлэлцээд “Өнөөдөр зүй бус нэгдлийг сөрсөн зүй ёсны задрал болж байна” гэсэн дүгнэлтэд хүрлээ. Зүй бус нэгдэл гэдэг нь хуулиас гадуур стандарт бус хамтарсан Засгийн газар байгуулсан МАН, АН-ын нэгдэл, харин МАН дотор болж байгаа задрал нь олигархиудаас салж, шинэ хүчний орон зайг бүрдүүлэх гэсэн зүй ёсны салалт гэдэг дээр хэлэлцүүлэгт оролцогчид санал нэгдэцгээв. Улс төрийн хүчтэй шинэ хүчнийг бүрдүүлэхийн төлөө парламентаас гадуурх намууд амбицаа даран зоригтой нэгдэж хамтрах ёстой гэцгээв.

Зохион байгуулагчдын хэлснээр бол хэлэлцүүлэгт оролцуулахаар найман намын удирдлагад урил­га хүргүүлсэн ч МАН, АН-ын төлөөлөл ирээгүй, харин МАХН, ҮШН, БНН, МУНН, ИЗН, Мон­голын ардчилсан хөдөлгөөний нам, Монголын либерал нам, Ногоон намын төлөөлөгчид, Миний Мон­голын газар шороо, Ард түмний хянан  шалгах хороо, Нийгмийг аюулаас хамгаалах хөдөлгөөн, Эрс шинэчлэл зэрэг төрийн бус 16 байгууллагын төлөөлөл ирсэн гэнэ.

Н.Энхбаяр: МАНАН гэдэг нэгдэл Монголыг задалж байна

Улс төрийн өнөөдрийн том нэгдэл нь МАН, АН гэсэн нэртэй. Хооронд нь нийлүүлэхээр МАНАН гэсэн нэртэй нэгдэл явж байна. Цаана нь задрал болж байна. МАН, МАХН, АН, Ногоон нам, ИЗН дотор задрал болоод байна гэж тайлбарлахыг эрх баригчид хүсч байна. Үүнийг үнэнийг тогтоох томруулдаг шилээр харъя. Нам төвтэй төр байх уу, иргэн төвтэй төр байх уу гэдгийг, нэгдэл, задралыг томруулж харах гэж оролдъё. Бид иргэн төвтэй төр байх ёстой гэдэг дээр нэгдсэн ойлголттой байгаа. Томруулж харвал МАНАН гэдэг нэгдэл маань Монголыг асар томоор задалж байгаа процесс гэж би ойлгож байна. МАНАН гэдэг нэгдэл сонгуулийн дүнг задалчихлаа. Хариуцлагыг устгачихлаа. Улс төрийн амлалтыг мартуулчихлаа. Хуйвалдааныг нэмэгдүүлчихлээ. Ард түмнийг ядуу баянаар нь хувааж, улам гүнзгийрүүлчихлээ. Монголын төр МАНАН гэдэг хиймэл нэгдэл, цаанаа асар том задлах үйл явцад эзлэгдлээ. Наанаа нэгдэл мэт боловч цаанаа Монголыг задалж хариуцлагагүй болгож байгаа, ирээдүйг нь бүрхэг болгож байгаа задралын процессыг бид харж байна. Эрх баригчид үүнийг нэгдэл гэж байгаа, амьдрал үүнийг задрал гэдгийг харуулж байна.

Улс төрийн намууд дотор харагдаж байгаа задралыг процес бол үнэн хэрэгтээ иргэн төвтэй төрийг байгуулах нэгдлийн про­цесс гэж ойлгож байгаа. Үүнийг эрх баригчид задрал мэт, эрх тушаал хөөцөлдөгчид мэт, гомд­лоо тайлагсдын отряд мэтээр тайлбарлахыг оролдож байгаа боловч хэрэг дээрээ иргэн төвтэй тө­рийг байгуулахын төлөө өрнөж байгаа, үр дүн нь заавал эергээр гарах ёстой эв нэгдлийн процесс явж байна.

М.Энхсайхан: Мухардлаас гарахын тулд хувьсгал хэрэгтэй

ҮШН-ын дарга М.Энхсайхан 1990 онд өөрийнх нь оролцон байгуулж байсан ардчилал, гишүү­нээр нь ажиллаж байсан нэг танхимт парламент хамгийн том алдаа хэмээн нэрлэв. Парламент заавал хоёр танхимтай байж, нэг нь нөгөөгөө хянаж байх зүй тогтолтой гэнэ. Түүний хэлэлцүүлсэн “Ард­чил­лын мухардал ба улс төрийн нам” илтгэлд дурдсанаар манай ардчилагчид У.Черчиллийн үгийг буруу орчуулан ойлгож, хэрэг­жүүлэх гэж зүтгэснээс болж шил­жилтийн үе ч дуусдаггүй, ард­чилал ч мухардалд орсон гэнэ. У.Черчиллийн үгийн гүнзгий утга нь “Хүмүүн төрөлхтний туршиж үзсэн засаглалын олон хэлбэр дотроос төрийн бүх эрх мэдлийг атгасан ганц танхимтай ардчилсан засаглалаас илүү адгийн засаглал байхгүй” гэсэн санаатай байсныг 1990 онд дутуу ухаарсан, эсвэл гаднын “улс төрийн алуурчид”-ын захиалгаар Монголд тулган нэвтрүүлснийг анхны ардчилсан Засгийн газрын тэргүүн асан М.Энхсайхан илтгэлдээ дурдав. Одоо ч тэр нь “эдийн засгийн алуурчид”- ын гараар үргэлжилж байна гэлээ. Үүссэн мухардлыг өнөөгийн Үндсэн хуулийн хүрээнд шийдэх боломжгүй тул гарцаагүй хувьсгал хийх хэрэгтэй болсныг хэлж хувьсгалын дараа батлах шинэ Үндсэн хуулийн талаарх төсөөллөөсөө хуваалцлаа. Түүний төсөөллөөр Монголд дээд, доод хоёр танхимтай парламент зо­хих бөгөөд Дээд танхим болох Их хуралдай нь сонгогдож, томи­логдсон төлөөлөгчдөөс бүр­дэн нийт иргэдийн өмнөөс улс төрийн дээд эрхийг хэрэгжүүлэх аж. Доод танхим болох Бага хурал­дай намуудаас нэр дэвшүүлэн сонгосон гишүүдээс бүрдэж хууль тогтоох эрх мэдлийг хэрэгжүүлэх юм байна. Үндэсний их хуралдай Монгол Улсын Ерөнхийлөгчийг сонгож, улмаар Ерөнхийлөгч нь Мон­гол төрийн тэргүүнээс гадна гүйцэтгэх эрх мэдлийг хэрэгжүүлэн Бага хуралдайг тарааж, сонгууль зарлах эрх мэдэлтэй байх гэнэ. Түүнээс гадна төрийн эрх мэдлийг улс төрийн, гүйцэтгэх, шүүх, хууль тогтоох, шалгаруулах, хянан шалгах эрх мэдэл гэж хуваарилах ёстой гэж байлаа. Ямбатны бүлэг Монголыг удирдаж, улс төрийн намын дарангуйлалд орсон байна гэсэн дүгнэлтийг М.Энхсайхан хийсэн юм.

МУИС-ийн багш Х.Сэлэнгийн “Иргэдийн эвлэлдэн нэгдэх эрх ба нам” илтгэлд дурдсанаар улс төрийн намын нэр бол оюуны өмч биш, зөвхөн оноосон нэр учир аль нэг нам нэг нэрийг үүрд өмчилнө гэсэн ойлголт байж таарахгүй. Намын дээр хууль, хуулийн дээр хүний эрх, эрх чөлөө байдаг. Намууд үүнийг мэдэхгүйгээс гишүүдийнхээ сайн дураараа эвлэлдэн нэгдэх эрхийг боогдуулж байгааг дурдаж байв. ҮШН-ын дарга Ц.Цолмон парла­ментад суудалгүй намуудад нэгдэхийг уриаллаа. Жижиг намууд бол нэгдэж чаддаггүй хүмүүс. Үндэсний эрх ашгийн төлөө, шударга ёс тогтоохын төлөө заа­вал нэгдэх ёстойг тэрбээр хэлж байв. Монгол Улс олон гоё нэртэй намтай. Гэхдээ улс үндэснийхээ язгуур эрх ашгийнхаа төлөө гоё гоё нэрээ золиослоод олигархи бүлэглэлийн эсрэг хамтрах ёстой. Гоё нэр, амбиц хоёроо хамгаалаад тус тусдаа яваад байвал өөрсдөө парламентад ганц суудлаас хэт­рэхгүй, түүгээрээ Монгол Улсыг хохирооно гэж ҮШН-ын дарга уриал­сан юм. Ийм хэлэлцүүлгийг сар бүр тогтмол хийж байхаар болж ирэх гуравдугаар сарын дундуур ҮШН, МУНН хамтран Үндэсний эрх ашиг, тусгаар тогтнол сэдвээр ээлжит хэлэлцүүлэг хийхээр болсныг зарлалаа.