Баруун өмнөд Азийн хязгаар хэсэг буюу Энэтхэгийн далайн усаар угаагддаг нэгэн буланг Персийн булан гэдэг нэрээр нь манайхан андахгүй. Гэхдээ ихэнхдээ дайн байлдааны халуу­хан үйл явдлуудтай хол­боо­той дурсамжуудаар дамжуулан хоногш­сон байдаг нь жаахан тиймхэн юм даа. Хэдий тийм ч сүүлийн арав гаран жилийн хугацаанд тус бу­лан­­гийн зургаан орны нэгэн бо­лох Кувейт улсын тусламжийн хө­рөн­гөөр баригдаж буй авто за­мын байгуулалт гээд хоёр орны харил­цааны өгөөжийг монголчууд нэлээд сайн  мэдэх болж ирсэн билээ.

Ер нь бол Персийн буланг тойрон орших арабын хаант засаглалтай зургаан орныг хамтад нь Булангийн орнууд гэж нэрийдсээр удаж буй. Анх 1981 онд эдгээр орнууд буюу Арабын нэгдсэн Эмират улс, Кувейт, Бахрейн, Оман, Саудын Араб болон Катар улсууд Булангийн араб улсуудын хамтын ажиллагааны зөв­лөлд нэгдэн орсон нь ингэж нэрий­дэхэд хүргэсэн бололтой. Тэгээд ч эдгээр орон нь шашин шүтлэг төрийн байгуулалтаараа төдийгүй эдийн засгаараа ч ижил байдаг нь нөлөөлсөн хэрэг. Мөн дээрх ор­нууд хүн амд ноогдох баялаг болон орлогын хэмжээгээрээ бусад хөрш орнуудаасаа харьцуулшгүй өндөр бөгөөд голлон газрын тос, байгалийн хийн олборлолтоор төс­вийн орло­гоо бүрдүүлж чаддаг бай­на. Мөн Ку­вейт, Бахрейн, Катар бо­лон Арабын нэгдсэн Эми­рат улсууд сувд олборлолтоор их хэм­жээ­ний орлого олж бай­гаа бө­гөөд нийлүүлж байгаа импорт­логч орны тоонд Япон улс голлодог ажээ.

Саудын Арабаас бусад орнууд нь хүн амын хувьд цөөвтөр тоотой бө­гөөд булангийн гэгдэх араб хэл­ний өвөрмөц аялгаар ярьж байд­гийн дээр өмсөж байгаа хувцас, соёл ур­лагийн таашаал илэрхийлэл зэ­рэг нь бусад арабын ертөнцөөс эрс ялгаг­дахаар, харин хоорондоо бол ижил байдаг байна.

Булангийн орнууд+Монгол

Монгол Улсын хувьд дээрхи булан­­гийн орнуудтай харилцаа хам­тын ажиллагааны  эхлэлийг нэлээд эрт­нээс буюу 1975 оноос тавьж бай­сан байна. Булангийн орнуудаас хам­гийн анх Кувейт улс Монголтой дип­ломат харилцаа тогтоосноор энэ түүх эхэлнэ. Гэвч  1990-ээд оны дунд үе хүртэл хоёр орны харилцаа тийм ч идэвхтэй бус явж иржээ. Энэ нь нэг талаас ту­хайн үедээ хоёр улс улстөрийн хү­рээл­­лийн хувьд эрс ялгаатай, үзэл суртлын  хөшиг бие биеэ таньж мэдэхэд саад болж байсан нь ойлгомжтой. Нөгөө талаар харил­цаа, хамтын ажиллагаа өрнүүлэх нөөц боломжийг харилцан судлах мэ­­дээл­­лийн хангалт ч муу байсан  хэ­рэг.
Харин 1990-ээд оны эхээр дэлхий нийтийг цочирдуулсан бүс нутгийн хурцадмал нөхцөл байдлын үед Монголын талаас гаргасан илэр­хий­лэл, байр суурь булангийн ор­нууд­тай цаашид ойр харилцах бо­лом­жийг нээж өгсөн түүхтэй юм.  1990 онд Ирак улс Кувейтийг цэр­гийн хүчээр түрэмгийлэн эзлэх үед Монгол Улс энэ түрэмгийллийг хам­гийн түрүүнд эсэргүүцэн мэдэг­дэл хийсэн орны нэг байсан юм. Монголын талаас илэрхийлсэн энэ­хүү байр суурь, хандлага болон Кувей­тийг үзэл бодлын хувьд дэмж­сэн явдалд Кувейтийн зүгээс улс төрийн ихээхэн ач холбогдол өг­сөөр иржээ.

Ингээд Монгол Улс Булан­гийн орнуудтай найрсаг идэвх­тэй харилцаа, хамтын ажил­лагааг өрнүүлэх болом­жийг олж авсан байна. Энэ бүхний эхлэл болж 1995 онд Кувейтийн талын санаа­чил­гаар Кувейтийн Эмир Шейх Жабер Аль-Ахмед Ас -Сабах Мон­гол Улсад албан ёсны айлч­лал хийж, харилцаа, хам­тын ажиллагаа хөгжүүлэх та­лаар санал солилцон, Засгийн га­зар хоорондын эдийн за­саг, техникийн хамтын ажил­ла­гааны хэлэлцээрт гарын үсэг зурсан байна. Энэхүү айлч­лалын үеэр хоёр орны тө­рийн тэргүүн нар хэвлэлийн хам­тар­сан албан мэдээ гаргаж байжээ.

Харин Монгол Улсын Ерөн­хий­лөгч Н. Багабанди 1998 оны 3 дугаар сарын 14-16-нд Ку­вейт улсад албан ёсоор айл­чилсан нь манай талаас хий­сэн өндөр хэмжээний анх­ны айчлал болж байв. Энэ айлч­лалын үеэр Ерөнхийлөгч Н.Багабанди  Кувейтийн Эмир­т­эй өргөтгөсөн хэлэлцээ хий­сэн ба хоёр талын хоо­ронд Хөрөнгө оруулалтыг хө­­хиү­лэн дэмжих, харилцан хам­­гаалах болон давхар тат­ва­раас чөлөөлөх тухай хэлэлцээрүүдэд гарын үсэг зур­сан байдаг. Мөн тэр ондоо баг­таж 12 дугаар сард нь УИХ–ын дэд дарга Ц. Элбэгдорж Ку­вей­тэд харилцан айлчилсан нь парламент хоорондын ха­рил­цааг хөгжүүлэхэд чухал алхам болсон юм. Эдгээр айлч­лын үеэр хийгдсэн олон талт хамтын ажиллагааны гэ­рээ хэлцлүүд шат дараалан хэ­рэг­жиж, Монгол Улсын хөгжил дэвшилд үр өгөөжөө өгч эхэлсэн байна.

Тухайлбал, Кувейтийн хөгж­­лийн Сангаас Дархан-Эр­­дэ­нэ­тийн хооронд 180 км авто­зам тавих төслийг санхүү­жүү­лэхэд 18 сая ам.долларын зээл олгосон бол Улаанбоомын УЦС-ын төсөлд 20 сая ам. долларын зээлийг мөн олгосон байдаг. Одоо Эрдэнэт-Булган-Уньтын бригад хооронд 140 гаруй км засмал зам барих санхүүгийн асуудлаар хоёр тал хэлэлцэн зарчмын хувьд тохир­сон бөгөөд холбогдох Про­т­околд гарын үсэг зурсан бай­гаа аж. Үүний зэрэгцээ 1999-2000 онд Монголд то­хиолд­сон зудын хохирлыг арил­гахад зориулан Кувейтийн Зас­гийн газраас 500 мянган ам.дол­ларын буцалтгүй тус­ламж олгож байсныг ч бас дур­дах учиртай юм.

Боломж ба бодит нөхцөл

Кувейт улстай Монгол Улс дипломат харилцаа тог­тоос­ноос хойших 35 жилийн тэм­дэглэлт жилийн эхэнд Монгол Улсын Ерөнхий сайд С.Батболд тус улсад болон Булангийн бас нэгэн нөлөө бүхий улс бо­лох АНЭУ-д айлчиллаа.  Булан­гийн орнуудад манай та­лаас өндөр, дээд хэмжээний айлч­лал цөөнгүй хийж байсан ч Мон­гол Улсын Засгийн газ­рын тэргүүний анхны айч­лал болсноороо энэ удаад онц­лог­той байв. Энэ нь нэг та­лаа­саа Булангийн орнуудтай тог­тоо­сон харилцаа улам бүр ажил хэрэгч болж байгааг харуулж байж болох юм. Ямар ч байсан Ерөнхий сайдын айлчлалын үеэр анхаарал татахуйц хэд хэдэн ажил хэргийн тохи­рол­цоо хийсэн байна.

Тухайлбал, Булангийн ор­нуу­дад монгол малын махыг хө­лөөр нь гаргах талаар хоёр тал судалж шийдэхээр болсон нь мал ахуйг түшиглэсэн малч­дын маань сонорт таатай мэдээ болон дуулдаж байна. Хэлэлцээрийн үеэр хөн­дөгд­сөн бас нэг чухал асуудал нь газрын тосны чиглэлээр хамт­ран ажиллах явдал байв. Энэ хүрээнд  Кувейтийн тал эх­ний ээлжинд нэг сая тонн  түү­хий нефтийг нийлүүлэх асууд­лыг ойрын үед эцэслэн ший­дэхээр тохиролцжээ. Мөн манайд Кувейтийн талаас бэ­лэн шатахуун нийлүүлэх боломж­той гэдгээ ч  албан ёсоор мэдэгджээ. Энэ нь ма­най шатахууны хэрэгцээг өр­сөл­­дөөнт үнээр сонголт хийн хангах бололцоог нээж өгөх бол­но гэдгээрээ чу­хал ач хол­бог­долтой хэрэг. Түүнч­лэн Кувейтийн газрын тос­ны хамгийн том компани Мон­голд нефтийн  хайгуул олбор­лолтын чиглэлээр хөрөнгө оруу­лалт хийхэд бэлэн гэдгээ мэдэгдсэн байна. Мөн хүмүүнлэгийн болон гадаад харилцааны чиглэлээр хоёр ч чухал алхам хийгдсэний нэг нь тус улсын буцалтгүй туслажмаар 150 ортой иж бүрэн тоноглогдсон хүүхдийн эм­нэл­гийг Монголд барьж бай­гуулахаар болж байгаа аж. Мөн Монгол УлсаасКувейт улсад ЭСЯ-аа нээсэн нь Булан­гийн орнуудад нээж байгаа анхных нь болж байгаа юм. Мөн Ерөнхий сайдын айлч­лын үеэр Монголын талаас Арабын нэгдсэн Эмират улс­тай цөмийн эрчим хүчний сал­барт хамтран ажиллах,  улмаар Монголын талаас цөмийн түлш нийлүүлэх сонирхлоо илэр­хийлсэн нь анхаарал тата­ж бай­на. Арабын нэгдсэн Эмират улс нь булангийн орнуудаас хам­гийн түрүүнд цөмийн эрчим хү­чийг ашиглах бодит алхмыг хийж байгаа орон юм. Тус улс 2009 оны 12 дугаар сард дөр­вөн ч цөмийн реакторыг ба­рьж байгуулахаар болж энэ аж­лыг БНСУ-ын консорциум гүйцэт­гэхээр бо­лоод байгаа. Үүнээс өм­нө­хөн нь буюу 2006 онд Бу­лан­­гийн орнууд цөмийн эр­чим хү­чийг ашиглах талаар хамтран ажил­лаж шинжилгээ су­дал­гаа хий­хээр тохирсон бай­лаа.  

“Торгоны замд” сайн худалдаачин хэрэгтэй

Цөмийн эрчим хүчийг эн­хийн зорилгоор ашиглах гэ­сэн Булангийн улсуудын энэ санаачилга зарим нэг бол­гоомж­лолыг төрүүлж бай­гаа ч энэ нь зайлшгүй шаард­ла­гаас үүдэлтэй гэдгийг Бу­лан­­­­гийн орнууд нотолж бай­гаа юм. Тухайлбал, 2020 он гэхэд Арабын нэгдсэн Эми­рат улсын байгалийн хийн “үүц” нь улс орныхоо эр­чим хүчний хэрэглээний дөн­гөж тал хувийг л хангаж ча­дахаар нөөцтэй үлдэх тул зайлш­гүй эрчим хүчний шинэ эх үүсвэрийг хайж олох шаардлага тулгараад бай­гаа хэрэг. Булангийн бу­сад улсуудын хувьд ч ийм сонир­хол байгаа бөгөөд 2008 оноос эхлэн цөмийн эрчим хүчний эх үүсвэрийг олох, бусад улстай хамтран ажиллах эхлэлүүд тавигдаж иржээ. Жишээ нь  Бахрейн улс 2008 оноос ОХУ болон АНУ-тай  цөмийн эрчим хүчийг хамтран ашиглах та­лаар харилцан ойлголцох тун­хаг гаргаж байсан бол Сау­дын Араб мөн онд АНУ-тай, дараагаар нь ОХУ болон Франц­тай харилцан дэмжлэг үзүү­лэх меморандумд гарын үсэг­ зурцгаасан байдаг. Катар улс Францтай, Оман улс ОХУ-тай мөн энэ чиглэлээр хамтран ажиллахаар гэрээ хэлэлцээрт гарын үсэг зурцгаажээ. Нэг үгээр хэлбэл Булангийн орнууд цаашдаа цөмийн эрчим хүчний чамгүй эрэлт бүхий том зах зээл болох төлөв харагдаж байгаа юм. Ийм үед Монголын талтай цөмийн эрчим хүчний эх үүсвэрийг хамгийн идэвхтэй хайж байгаа АНЭУ сонирхлоо илэрхийлж байгаа нь бас нэг томоохон экспортын гарц бий болж байна гэж үзэх бүрэн үндэстэй юм. Ер нь ч Оросын талаас Монголын цөмийн эр­чим хүчний салбарыг хөг­жүү­лэхэд тус нэмэр болох санал тавьсан боломжийг ашиглаад өөрийн орны боломжит нөө­цийг аль болох найдвартай, үнэ хаяж чадах зах зээл рүү гар­гах нь чухал зорилт юм. Аль болох эцсийн шатанд нь боловс­руулсан бүтээгдэхүүн бол­гож гаргах нь дэлхийн хэм­­­жээний үзүүлэлттэй харь­­цуул­бал тийм ч их биш өө­рийн орны нөөцийг үнэ хүр­гэх, мөн сайн зах зээл оло­ход гол тулгуур нь болох бо­лол­той. Харин зах зээлийн эд­­гээр эрэлтийг хангахын тулд монголчууд өөрсдөө хэр идэвх­тэй, санаачилгатай ажил­лах бол гэдэг л сонин бай­на.

 Нэг тийм араб үг байдаг гэнэ. Зоос жингэнэхэд бүгд сонс­дог. Тэгэхдээ хэтэвч ним­гэн нь түрүүлээд авч байвал сайн худалдаачин болж байгаа хэрэг. Харин хэтэвч зузаантай нь түрүүлж авсан бол тэр хам­гийн сайн нь гэсэн үг ажээ. Монголчууд бид ядаж л сайн худалдаачин болох хэрэгтэй байна шүү дээ.

М.Наст