-Саяхан нүүрсний салбарынхан цугларч Тяньжиний боомтоор нүүрс гаргах талаар ярьж бай­сан. Энэ асуудал хэр амжилтад хүр­сэн бэ?
-Эрдэс баялаг эрчим хүчний яам, Ашигт малтмалын хэрэг эрхлэх газар болон манай ассоциацийн зүгээс санаа­чилж ийм хамтарсан уулзалт зо­хион байгуулсан. Нүүрсний сал­барын бараг бүх аж ахуйн нэгж оролц­сон гэхэд болно. Тяньжиний боом­тоор далайд гарах талаар Мон­гол, Хятад улс хоёрын хооронд цөөн­гүй удаагийн яриа хэлэлцээр хийс­ний эцэст, эхнээсээ зарим нь ажил хэрэг болж байгаа юм билээ. Өнөөдөр харагдаж байгаа далайд гарах хамгийн бодитой боломж бол Тяньжиний боомт. Хятадын тал ч үүнд олон талын туслалцаа дэмжлэг үзүүлэхэд бэлэн гэдгээ хэлж байгаа. Манай хувьд дэлхийн зах дээр гаргаж ахиу мөнгө олох бүтээгдэхүүн гэвэл эрдэс баялгаас өөр юм одоохондоо алга. Энэ уулзалтаараа бид Тяньжи­ний боомтоор нүүрсээ далайд гаргах боломж нөхцөл, хүндрэл бэрхшээл, түүнийг яаж шийдэх, цаашид юу хийх тухайгаа ярилцсан юм.

-Нүүрсний салбарынхан Тян­жи­ний боомттой газар дээр нь танилцах тухай яриа байгаа?
-Өнгөрсөн оны сүүлээр Улаан­баатарт болсон Монгол, Тяньжиний худал­даа эдийн засгийн хамтын ажил­­­­лагааг хөгжүүлэх ажлын хэсгийн ху­рал­даанаар Монголын нүүрсийг Тянь­жиний боомтоор дамжуулан да­­лайд гаргах боломжийг шуурхай бүр­­дүү­лэх шаардлагатай байгаа ту­хай яригдсан. Энэ асуудлыг урагш ахиу­лахын тулд монголчууд бид дотооддоо саналаа нэгтгэж цэгцлээд Тяньжиний эрх бүхий байгууллага, хүмүүс, компаниудтай энэ сард уул­захаар товлосон юм. Уулзалт хэр үр дүнтэй болох нь монголчууд биднээс л шалтгаалахаар байгаа.

-Манай Засгийн газар ОХУ-ын төмөр замаар нүүрсээ тээвэр­лэж гадаадад гаргахаар ярьж байгаа. Гэтэл танай нүүрс­нийхэн Тян­жи­ний боомтыг илүүд үзэх бол­сон шалтгаан нь юу юм бэ. Заа­вал төрийн бод­ло­гоос зөрөх хэ­рэг байгаа юм уу?
-Өвөрхангай аймгаас Улаанбаатарт мах авчирч зарах гэж байгаа хүн наашаа шууд ачаад ирэхийн оронд заавал Хөвсгөл, Дарханаар дай­руулах­тай л адил юм даа. Ямар ч л гэсэн тэр хүний хувьд махаа зарж ашиг олох нь гол биш өөр илүү чухал шалтгаан цаана нь байна гэсэн үг биз дээ? Бид тэгж л харж байгаа.

-Өөрөөр хэлбэл, эдийн засгийн үр ашгийг нь тооцохгүй байх өөр шалтгаан бий гэж хар­даад байгаа юм аа даа, та?
-Ганц би ч биш, олон хүн ойл­гох­гүй байгаа. Зарим хүмүүс улс төр­тэй, зарим хүмүүс өндөр албан ту­шаалт­нуудын хувийн амбиц, ашиг сонир­холтой ч холбож тайлбарладаг. Нүүрснээс олох ашиг түүний тээв­рийн зардлаас шууд хамаардаг. Алтыг бол онгоцоор дэлхийн нөгөө талд аваачаад зарсан ч ашиг олж бол­но. Нүүрсийг нэг километр илүү тээ­вэр­лэхэд л тэр нь ашигт сөргөөр нөлөөл­дөг. Тавантолгойгоос Тяньжин хүртэл 1600 километр. Харин  Оросоор дамжуулж далайд гаргах гээд байгаа Ванино, Восточный боомтууд нь 5000 гаруй киломерт. Гурав дахин урт зам туулж, гурав дахин их хугацаа зар­цуулбал эргэлтийн хугацаа гурав дахин удааширна гэсэн үг.  Тэгэхээр нүүрснээс олох ашгийн хэмжээ гурав дахин буурна гэсэн тооцоо хийсэн.  Ямар ч эрүүл ухаантай хүн энэ бол бу­руу зам байна гээд бодогдохоор бай­гаа биз дээ.

-Оросууд тээврийн үнэ тарифаа 60-65 хувь хүртэл хямдруулна гэж байгаа. Тэгэхээр өр­төг зар­­дал нь Хятадаар дам­жуул­сан­тай ялгаагүй болно гэж би сонс­сон?
-Зүгээр л Оросоор дамжуулах бо­дит шалтгаанаа ард иргэдэд үнэнээр хэ­лэ­хийн оронд хүүхэд хуурах гэж бай­гаа юм шиг тийм юм яриад байх юм. Оросууд тэр хөнгөлөлтөө мөнхөд эдлүүлнэ гэсэн баталгаа хаа байгаа юм. Нүүрс ачсан вагонуудын замд явах тэр урт хугацааг богиносгох юмуу. Туулах зам уртсах тусам ваго­ны тоо нэмэгдэж, ачаа эргэлт тө­дийчинээ удааширч бас л тэр хэмжээгээр зардал өснө. Тэрийг яах юм. Гэтэл Тяньжин хүртэлх зай хэзээ ч сунахгүй, Номхон далай цаа­шаа нүүхгүй. Шударгаар хэлэхэд,  Оросын тэр боомтууд нь ма­фиу­дынх мэдэлд байдаг эзгүй зэлүүд цөл­лөгийн газар гэсэн. Дорнод Сиби­рийн төмөр зам бол тайгын гүнд моралийн элэгдэлд ороод зэвэнд идэг­дээд хаягдсан, бараг 40 жил болж буй зам. Хажууд нь Тяньжин бол дэл­хийн “Нарантуул” зах.

-Хятадаас хараат болчихгүйн тулд төрөөс явуулж буй бодлого  байж ч болох?
-Аль нэг улс оронтой эдийн засгийн харилцан ашигтай хамтран ажиллах нь түүнээс хараат болж буй гэсэн хэ­рэг биш шүү дээ. Нүүрсээ дэлхийн зах зээлд гаргах талаар Оростой харьц­санаас Хятадтай түншлэх нь би­дэнд хамаагүй илүү ашигтай. Хэдэн арван мянган бээрийн алсад байсан дэл­хийн зах зээл, арилжаа наймааны төв хажууд ирчихээд байхад бид Хойд Солонгос руу эхэлж зам тавина гээд зүтгээд байх юм. Голын урсгал сөрж сэлэх гээд л.

-Тэгээд яах ёстой гэж. Өнөөдөр хүн болгон л нүүрсний сал­барыг сонирхож байна шүү дээ. Магадгүй энэ салбараас бага­гүй мөнгө үнэртэж байгаа боло­хоор тэр байх, тийм үү?
-Яг тийм. Бид угаасаа хэр зэрэг мун­даг усчид билээ дээ. Дэлхийн эдийн засаг, зах зээлийн урсгал, чиг ханд­лагыг соргог мэдэрч, гярхай ажиж, зөв таньж түүнд өөрийгөө зохи­цуулан ажиллаж амжилт олно уу гэ­хээс түүний гольдролыг өөрчлөх гэж юмуу түүнээс тусдаа юм бий болгох гээд хол явахгүй л дээ. Жижиг улс гээд заавал жижигхэн сэтгэлгээтэй, жи­жиг­хэн зорилготой байж болохгүй шүү дээ. Нарийн яривал бид хараат биш харин ч Хятад улсын эдийн за­саг манай нүүрсний нийлүүлэлтээс ха­маа­рах байдал үүсээд байгаа шүү. 2009 онд Хятадын коксжих нүүрсний импортын 66 хувийг Австрали, 12 ху­вийг  Монгол нийлүүлж байсан бол 2010 онд 39 хувь  нь Австрали, 30 хувь нь Монгол болж өөрчлөгдсөн байх жишээтэй. Нүүрсний салбарт дэл­хийд өрсөлдөхүйц орон болчихоод бай­гаагаа ойлгож, тийм хэмжээнд сэт­гэж, тийм хандлагаар ажилламаар байна. Тэгэхгүйгээр тэрний ч хараат болчих вий, энэний ч дургүйг хүргэ­чих вий гэж өөрсдийгөө доош хийж бэрх­шээл үүсгээд байх юм.     

-Дотооддоо тавих төмөр зам, Сайн­шандад барих аж үйлд­вэ­­рийн паркийг талаар танай сал­­ба­рын­хан юу гэж үзэж бай­на?
-Тавантолгойн уурхайгаас олбор­лох нүүрсийг тэнд нь угааж, кокс­жуулах бүрэн боломжтой, амар хял­бар, хамаагүй хямд байсаар атал хог шороотой нь хамт хагас мянган кило­метр зөөж Сайншандад яг тэр боловс­руулалтыг хийнэ гээд байгааг бид  бас л ойлгохгүй байгаа. Ерөөс урагш нь төмөр зам тавьж болохгүй, нүүрсийг машинаар, тэгэхдээ бүр даац багатай машинаар зөөх хэрэгтэй. Тэгвэл олон хүн тасралтгүй ажилтай болно, байгаль экологид хоргүй гэж ярьдаг УИХ-ын гишүүн ч бий. Тэрэндээ тулвал машинаар ч яах юм. Ёгтлоод хэлбэл, үхэр тэргээр, морин тэргээр, тэмээгээр нүүрсээ зөөвөл малчид маань цөмөөрөө ажилтай, байнгын орлоготой, байгальд сөрөг нөлөөгүй болно. Бас нүүрсийг минь Хятадууд дорхноо зөөгөөд дуусчих вий гэж айх юмгүй сайхан болно шүү дээ.
 
-Өнгөрсөн онд нүүрсний сал­барт ямархуу ажил өрнөв?
-Нүүрсний салбар түүхэндээ урьд хожид байгаагүй их амжилт ололт­той, үсрэлтийн гэмээр жил байлаа. 25 сая тонн нүүрс олборлож, 18 сая тонн нүүрс экспортлолоо. Манай улс өнгөр­сөн онд гадаадад гарсан ба­раа бүтээг­дэхүүний 30 хувийг нь нүүрс эзэлж байгаа. Олон жил Мон­­голын экспортын ор­логын зон­хи­лох хувийг зэс бүр­дүүл­дэг байсан бол нүүрс анх удаа өмнө нь орлоо. Цаашид ч энэ байдал хэвээр үргэлж­лэх нь тодорхой. Харамсмаар нь нүүрс экспортлогч компаниуд маш хүнд нөхцөлд ажиллаж байгаа. Тэр нь дандаа манай улсын талаас учруулж буй хүндрэл бэрхшээлүүд.  Бас Монголын үндэсний компаниуд олон улсын хөрөнгийн бирж дээр хувьцаагаа гарган арилжиж хангалт­тай хэмжээний хөрөнгө босгож чад­сан нь саяхан л бидний алс холын мө­рөө­дөл байсан зүйл бодит амьдрал бол­сон гэсэн үг.

-Жил болгон л хэл ам болж бай­даг станцуудын нүүрсний асуу­дал харин энэ өвөл нам гүм байх шиг?
-Эрчим хүчний нүүрсний уурхай­нууд ч маш сайн ажиллаж байгаа. Бага­нуур, Шивээ-Овоо, Шарын гол, Адуунчулуун, Булганы “Илчит ме­тал”, Сүхбаатарын “Талын гал” гээд бүгд нүүрс нийлүүлэлт, уулын ажлын төлөвлөгөөгөө давуулж биелүүлсэн. Станцууд нүүрсний хангалттай нөөц­тэй, уурхайгаас авсан нүүрснийхээ төлбөрийг хугацаанд нь хийгээд, хоорондын өр авлага нь багасаад, тех­никийн шинэчлэл хийгдээд, тэр хэ­­рээр уурхайчдын урам сэргээд их л өөд­рөг дүр зураг харагдаж байгаа шүү.

-Түлш, эрчим хүчний салбар дам­пуурлын ирмэгт ирлээ гээд үг­лээд байсан чинь худлаа хэрэг үү, тэгээд?
-Мэдээж, аж ахуйн нэгжүүдийн удирдлагууд сайн ажиллаж байгаатай холбоотой. Эрдэс баялаг, эрчим хүч­ний сайд Д.Зоригт энэ тал дээр үр дүнтэй олон ажил хийсэн. Сал­ба­рын­хан сайддаа их талархалтай бай­гаа. Олон жилийн турш асуудал нь шийдэгдэлгүй хуримтлагдсаар дам­пуурлын ирмэгт тулж ирсэн энэ сал­барыг буцааж өндийлгөх эхний алхмуудыг хийж чадсан нь үр дүнгээ өгч эхэлж байна. Хэдийгээр нүүрсний үнэ нь өртгөөсөө доогуур хэвээр, уур­хай­нууд алдагдалтай ажиллаж бай­гаа ч гэсэн үнийг нэмэхгүйгээр сан­хүү­гийн бэрхшээлтэй асуудлуудыг ин­гэж зөв шийдэж байсан сайдыг манай салбарынхан үзэлгүй бараг 20 жил болжээ. Төрийн өмчтэй гэж дарамтлалгүй, хувийн өмчтэй гэж гадуурхалгүй хандсан явдалд Бага­нуу­рынхан ч, Шарын голынхон ч баяр­лаж байгаа. Манай салбарыг мэд­дэг УИХ-ын зарим гишүүд ч чухал тог­тоол шийдвэрүүд боловсруулан гар­гаж, бидний ирээдүйд гэрэл гэгээ нэмс­нийг хэлмээр байна.

-Д.Зоригт сайдыг ажлаа хийж чадахгүй байна гээд огцруулах дээрээтулаад байна шүү дээ?
-Тэр огцруулах гээд хөөцөлдөөд байгаа хүмүүст хийж өгөх ёстой аж­лаа л муу хийж гомдоогоод бай­гаа юм байлгүй дээ. Түүнээс биш сал­барын өмнө, улс орны өмнө хү­лээсэн үүргээ биелүүлэхийн төлөө ажил­лаж байгаад нүүрснийхэн ам сайтай байдаг.  Өмнөх сайд нар нь дандаа улс төрийн явцуу өнц­гөөс харан туйлширч, арьсаа хам­гаа­лан бэмбэгнэсээр байгаад бүр ар­хаг өвчтэй болгоод хаячихсан сал­барыг өөд татах амаргүй. Тэгээд ч мон­голчууд бид цаана нь дандаа нэг муу хувийн тооцоо, өчүүхэн ашиг сонир­хол нь зүүгдээстэй явдаг, наа­наа нэг их хариуцлага, улс эх орон ярьдаг.

Ажил хийж буй хүн л алдаа гарга­даг. Гүйж буй хүн л унадаг. Унахгүй гэвэл мөлхөөд яв гэсэн үг бий. Зоригт сайдад ч алдаа бий. Наад зах нь л гэхэд манайхны шүүмжилдэг нэг дутагдал бол өөрт нь явуулсан албан бичигт хариу өгөхийг мэд­дэг­гүй. Харин ч сайхан таг болно доо. Уг нь албан тоот, санал хүсэлт, өргөдөл гомдолд хариу өгөх тодорхой хоног хугацаа заасан хууль бий л дээ. Бас өөрийгөө нилээд тоосон юмуу гэмээр шинж харагддаг. Хүмүүст энэ нь таалагдахгүй нь мэдээж. Гэхдээ энэ бол хувь хүний гадна төрх болохоос ажлын алдаа дутагдал биш. Ер нь өөртөө эргэлзээд, хүн болгоны ааш араншинд тааруулах гээд, хэн юу гэх бол гэж эргэж хургаад байвал энэ цаг үед сайдын ажил хийх гэж оролдоод ч хэрэггүй. 

-Зоригт сайдыг огцруулаад оронд нь түүнээс илүү чад­вар­тай сайн хүн ирэхийг бас үгүйс­гэж болохгүй биз дээ?
-Тэр ч үлгэр байх аа. Яг үнэнийг хэлэхэд, улс төрөөр хоол олж идэх гэсэн нэг нөхөр ирчихээд 2012 оны сонгуулийн ажлаа хийгээд эхлэх байх гэж бид айж байгаа. Зоригтын эхийг нь тавьчихсан ажлуудыг царцааж хая­на. Ер нь түлш, эрчим хүчний си­с­темийг зах зээлийн гольдролд оруулахад ард иргэдэд ойлгогдохгүй, “эх орончдод” таалагдахгүй, яг ту­хайн үедээ үр дүн нь харагдахгүй юм зөндөө гарна. Сонгуульд ялах гэж бодож буй хүнд энэ хэрэггүй. Наа­наа сайхан харагдавч цаагуураа улс орны эдийн засаг, ард түмний ахуй амьд­ралыг орвонгоор нь сүйтгэх юм­нууд л хийдэг юм, тийм хүмүүс.

-Нүүрсийг үнс болгоод хаядаг бай­сан бол мөнгө босгох бо­ломж­той болж байх шиг байна?
-Өмнө нь бид нүүрсээ тоодоггүй байлаа шүү дээ. Харин өнөөдөр бидэнд нүүр­сээ зараад ходоодоо дүүргэх бо­ломж гарч ирлээ. Энэ боломжийг улс төржүүлэлгүйгээр эдийн засгийн зөв тооцоогоор ашиглаасай гэж хүсч байна. Монголчууд сүүлийн 20 жил улс төржлөө. Улс төрийн шоу тоглолтуудыг их хийлээ. Одоо энэ бүхнээ жаахан мартаад эдийн засагжмаар байна. Ингэвэл эрх­баригчид маань мөнгө олох гэж гаднаас гуйлга гуйж, нүүрээ улал­зуулах хэрэггүй болно байх.