Манайд хөрөнгийн зах зээл үүсээд 20 жил болж байна. Гэсэн ч эдийн засгийн  ачааны 95 хувийг бан­кууд үүрч байгаа нь Монгол Улс бэлэн мөнгөний эрсдэлд хялбархан өртөх нөхцөлийг бий болгож байгаа. Тиймээс ч сүүлийн жилүүдэд инф­ляциас айхдаа мөнгөний хатуу бод­логоор эдийн засгийг аргацаах нь бу­руу хэмээн хүн бүр л ярих боллоо. Эдийн засагчид Засгийн газар болон Монголбанкнаас мөнгөний хатуу бодлогоор зөвхөн банкны системд мөнгө татах бодлого баримталж буй нь буруу хэмээн хөрөнгийн зах зээ­лийг хөгжүүлэх цаг хэдийнэ болс­ныг анхааруулж эхэлсэн. Үүний үр дүнд хөрөнгийн зах зээлийг хөг­жүүлэх бодлого боловсруулж, Мон­голын Хөрөнгийн биржийн (МХБ) үйл ажиллагааг дэлхийн жи­шигт нийцүүлэх эхлэл тавигдаж, Хө­рөн­гийн биржийн менежментийг дэл­хийд томоохонд тооцогдох Хө­рөнгийн биржүүдтэй хамтарч ажил­лах замаар өөрчлөх тен­дер зарласан билээ. Харин өнөөдөр Монголын Хөрөнгийн бирж Английн Хөрөн­гийн биржийн замаар замнах нь тодорхой боллоо. Үүнийг энэ сал­барын мэргэжилтнүүд сайшааж, аливаа алдааг эх­нээс нь засах хэрэгтэй хэмээж байгаа юм. Учир нь МХБ 1998 онд нэг сая шахам хувьцаа эзэмшигчийн 1.1 тэр­бум орчим төгрөгийг салхинд хийс­гэсэн нь  монголчуудын хувь­цаанд итгэх итгэлийг үгүй хийсэн гэж тэд буруутгадаг. Энэ явдлаас болж үнэт цаасны арилжаа зог­сонги байдалд орсон. Нэр хүнд нь унасан, зах зээлд үнэт цаас гаргагч компаниудын хариуцлага суларч брокер, дилерийн компаниуд хаалгаа барин Монгол Улс бүхэлдээ үнэт цаасанд итгэх итгэл алдарч, хөрөнгийн зах зээл зогсонги байдалд орсон гэхэд болно.  Тиймээс хөрөн­гийн зах зээлийг хөгжүүлэх нэгдүгээр алхам хийснийг онцлох нь зүйтэй. Харин хөрөнгийн зах зээлийг хөгжүүлэхэд ганцхан Хөрөнгийн бир­жийн үйл ажиллагааг сайжруулаад зогсох нь хангалтгүй, хоёр, гурав­ду­гаар алхам байгааг мартаж болохгүйг цохон тэмдэглэж байгаа юм. Учир нь монголчууд юмыг дутуу хийхдээ гаргуун хүмүүс. Тиймээс үүнийг мэргэжилтнүүд дахин дахин сануулсаар байна. Тухайлбал, өнөөдөр манайд хө­рөн­гийн зах зээлийг хөгжүүлэхээр МХБ-ээс гадна  Санхүүгийн зохи­цуу­лах хороо, Монголын үнэт цаас­ны арилжаа эрхлэгчдийн холбоо зэ­рэг төрийн болон төрийн бус бай­гуул­лагууд ажиллаж байгаа юм. Гэтэл эдгээр байгууллагын үйл ажиллагаа тө­дийлөн хангалттай бус байгаа учир хөгжиж эхлээгүй хөрөнгийн зах зээлийг дахин дахин эрсдэлд оруулсаар байна. Уг нь 2000 он гарсаар Засгийн газраас үнэт цаас­ны зах зээл дээр бонд гаргаж хөрөнгийн зах зээлийн нэр хүндийг өсгөх оролдлого хийж эхэлсэн. Тий­мээс ч  томоохон компаниуд шинээр болон нэмэлт хувьцаа гаргаж, харил­цагчдынхаа итгэлд тулгуурлаж хөрөнгө босгон үйл ажиллагаагаа өргөжүүлж эхэлсэн юм. Үүнийг дагаад арилжаа­ны банкууд ч нээлттэй хувьцаат ком­­панийн хэлбэрт орж эхэлсэн.  Ту­хайл­бал, “Зоос”, “Анод” банк хувьцаагаа арилжаалж эхэлсэн нь хөрөнгө хуримтлуулах гэсэн хүмүү­сийн анхаарлыг татаж байсан юм. Гэ­тэл энэ бүх үйл явцыг анхнаас нь баталгаажуулаагүй, нягтлан шал­гаа­гүйгээс болж дээрх банкууд дам­пуурч, хувьцааг нь худалдаж авсан иргэд хохирогчдын холбоо бай­гуулах болсон. Ийнхүү СЗХ-ныхон ажлаа хийж чадаагүйгээс болж, хөл дээрээ дөнгөж догонцох тө­дий байсан хөрөнгийн зах зээлийг дахин өвдөг шороодуулж орхисон билээ. Ийнхүү ажлаа хийж чадахгүй байгаагаас болж Хөрөнгийн биржид бүртгэлтэй, үйл ажиллагаа явуулж буй 30 гаруй брокер, дилерийн ком­паниудад итгэх иргэдийн итгэл өнөөдөр ч гэсэн дутмаг байгаа юм. Тухайлбал, үнэт цаасны үйл ажил­лагаа явуулдаг 50 гаруй брокер, ди­лерийн компаниас Хөрөнгийн бир­жийн өдөр тутмын арилжаанд оролцох эрх бүхий 30 компанийн ихэнх нь зөрчилтэй байдаг. Үүнд, үнэт цаасны арилжаанд оролцогч компаниудын хувьцааны ихэнх нь нэгдмэл сонирхол бүхий цөөн хү­ний гарт төвлөрсөн учир хуулиар хү­лээсэн үүргээ биелүүлдэггүй. Мөн арилжаанд зуучлагч брокер, ди­лерийн компаниуд нь хяналтын орон тооны ажилтангүй, дотоод журамгүй, эрх аваагүй эсвэл ганц­хан ажилтантай үйл ажиллагаа явуулж байхад СЗХ-ноос хуульд заасан эрхийнхээ дагуу тусгай зөв­шөөрлийг нь түдгэлзүүлэх, хүчингүй болгох зэргээр арга хэмжээ авдаггүй нь аудитын шал­галтаар тогтоогдсон байна. Харин СЗХ-ноос дээрх компаниудад тус­гай зөвшөөрлийн хугацаагаа сун­гуу­лаагүй гэсэн шалтгаанаар л эрх түдгэлзүүлэх арга хэмжээ ав­даг жишиг тогтсон гэхэд болно.  Хө­рөнгийн зах зээлийг хөгжүүлэх ёстой СЗХ-ныхны ажлын үр дүн хохирогчдын холбоо хэзээ ч хамаагүй үүсч магадгүй эрсдэлийг бий болгосон хэ­вээр л байна.

Өөр нэг асуудал нь жижиг хувьцаа эзэмшигчид байнга гадуурхагдах нь ма­найд хэвийн үзэгдэл болсон. Өнөө­дөр тэдний эрх ашгийг хам­гаалах нь бүү хэл дуу хоолойг нь сонсох газаргүй байна. Тиймээс  хө­рөнгийн зах зээлийг цогцоор нь хөг­жүүлэхийн тулд бага ч гэсэн зүйлийг ор­хигдуулах ёсгүй юм.

 Р.САРАНГОО