МАХН-ын төв штабын зохицуулагч Н.Удвалтай ярилцлаа.

-Танай штаб байгуулагдаад ба­раг сар болох гэж байна. Өнгөр­сөн хугацаанд МАХН-ын буурийг са­хигчид юу хийсэн бэ?

-Энэ сарын 17-нд нэг сар болох юм. Энэ хугацаанд МАХН-д үлдэх хүсэлтэй гишүүдээ бүртгэх ажил хийж байна. Онц их хурал хийх та­лаар судалгаа явуулж байгаа. Ги­шүүд эхний үед штаб дээр ирэх юм уу, утсаар бүртгүүлдэг байсан. Одоо бол орон нутгаар хүмүүс явж бүртгэж байгаа. Сүүлийн үед МАХН-ыг дэмжиж байгаа хандлага нэ­лээд өслөө. Ер нь хот хөдөөгүй наа­шаа давалгаалчихлаа. Жирийн ги­шүүд бол МАН-д орох сонирхол бага­тай байна. Төрийн албанд ороод намаа­саа түдгэлзсэн хүмүүс ажлаасаа өөрч­лөгдөхөөрөө эргэж манайд ирж ги­­­шүүнчлэлээ сэргээлгэх хандлага бас байна. Гишүүдийнхээ нарийн тоог хараахан гаргаж чадаагүй байна. Онц их хурлын өмнө тодорхой болно.

-Онц их хурлаа хэзээ хийх вэ?

-Тодорхой нөхцөл шалтгааны ул­маас нарийн тов хэлж болохгүй байна. Ажлын хэсэг гаргаад Онц их хурал дээр тавих илтгэлүүд, намын дүрэм, мө­рийн хөтөлбөрт оруулах өөрчлөлт зэргийг ярилцаж нэлээд эрчимтэй ажил­лаж байгаа. Төлөөлөгчдөө тү­рүүчээс нь сонгоод эхэлсэн. Дор хаяж 800 төлөөлөгч сонгоно. Мянга гар­­гаж ч магадгүй. Асуудал өөрөө хурц байгаа учраас олон хүний үгийг сон­­сох хэрэгтэй байна. Олны дундаас л зөв шийдвэр гарна шүү дээ.

-Танай штабаас МАН-ын асууд­­лаар Үндсэн хуулийн Цэцэд хандаж бай­гаа гэсэн?

-МАХН-аас МАН гэдэг хэсэг та­сарч гарснаас болоод хууль, эрх зүйн маргаанууд үүссэн. Түүнийг суд­лах бүхэл бүтэн хуулийн хэсэг штаб дээр ажиллаж байна. Улс тө­рийн намыг өөрчлөн байгуулах, на­мын нэрийг өөрчлөх зэрэг намтай хол­боотой хуулийн заалтуудыг хэр­хэн хэрэгжүүлсэн, Улсын дээд шүү­хэд МАН-ыг бүртгүүлсэн байдал зэ­рэг­тэй холбоотой хууль, эрх зүйн ху­вьд тодорхойгүй, хууль зөрчсөн байж болох асуудлууд үүсээд байгаа. Ги­шүүд үүнийг цэвэр өөрсдийн санаач­лагаар хийгээд явж байгаа. Үндсэн хуу­лийн Цэцэд ч хандсан байна лээ. Улс төрийн намуудын тухай хуульд “Намын нэр” гэсэн бүлэг бий. Өм­нө нь тэнд өөрчлөгдсөн, татан буугд­сан намын нэрийг хэдэн жилээр хэрэг­лэх­гүй гэсэн заалт байсан. Тэр нь Үнд­­сэн хууль зөрчсөн байна гээд н.Сэлэнгэ гэдэг багш тухайн үед Цэ­цэд гомдол гаргасан юм байна лээ. Үндсэн хуулийн Цэц гомдлыг хэлэл­цээд хуулийн тэр заалт Үндсэн хуулийг үнэхээр зөрчсөн байна гээд хас­сан юм билээ. Өөрөөр хэлбэл, на­мын нэрийг тодорхой хугацаанд да­хиж хэрэглэхгүй гэсэн хуулийн заал­тыг Цэцийн шийдвэрээр хассан ту­­хай Үндсэн хуулийн Цэцийн 2005 оны нэгдүгээр сарын 14-ний 01 тоот тог­тоол гэж байдаг. Яг тэр хассан заал­тыг сая МАН Улсын дээд шүүхэд бүрт­­гүүлэхдээ хүчинтэй мэтээр хэрэг­­лэчихсэн. Ийм зөрчилтэй асуу­дал үүсч байгаа болохоор түүгээр Цэ­цэд хандсан гэж ойлгосон.

-МАН-ын Хяналтын ерөнхий хо­роо­гоор Ц.Шинэбаяр гишүүн та хоёрыг хэлэлцсэн, С.Молор-Эрдэнэ судлаачийг Сүхбаатар дүүргийн шүү­хэд өгсөн гэсэн…

-Хяналтын хороогоор хэлэлцэнэ. На­маас хөөнө гээд байх юм. Бид МАН-д элсээгүй болохоор Ардын на­мын Хяналтын хороо бидэнд ха­маа­гүй шүү дээ. Бид чинь МАХН-ын гишүүд. МАН-д огт хамаагүй. МАХН-д элссэндээ, энэ намын нэ­рээс бид ичээгүй. “Яасан муухай нэр­тэй намд элсчихэв ээ” гэж нэг ч өдөр би хувьдаа бодоогүй.  Харин МАХН гэдэг намын нэрээр өндөр ал­бан тушаалд гарч, эцэст нь “муухай нэр­тэй” гээд хаяж явсан хүмүүсээс л ичиж байна. МАН-д элсээгүй, өргөд­лөө өгөөгүй, батлахыг нь аваа­гүй болохоор биднийг Хяналтын хороо­гоор хэлэлцэх, шүүхэд өгөх ямар ч эрх зүйн чадамж МАН-д байхгүй. Бид­ний хооронд эрх зүйн харилцаа үүсээ­гүй.

-С.Молор-Эрдэнийг МАХН-д ямар ч хамаагүй, Ногоон на­мын хүн үймүүлж байсан гэх юм би­лээ?

-Судлаач, багш С.Молор-Эрдэнэ бол бидний “Ухрах уу, урагшлах уу” хөдөлгөөнөөс эхлээд хамтарч ажил­ла­сан манай дэмжигч байсан. МАХН-ын төв штаб байгуулагдахад МАХН-д элс­сэн. Одоо бол МАХН-ын гишүүн. Но­гоон намтай холбоотой байсан эсэ­хийг би бол мэдэхгүй. Биднийг дот­роос нь бутаргах, янз бүрийн ал­бан тушаал амлах, ятгах гээд янз ян­зын ажлыг МАН-ын зүгээс хийж бай­гаа юм байна. Манай штаб дотор нө­лөө бүхий, идэвхтэй ажиллаж бай­гаа хүмүүсийг МАН-ын Удирдах зөв­лөлийн нэг нэг хүнд хариуцуулаад “ийм тийм албан тушаал амла, га­дагш нь явуулах санал тавь” гэх мэт зүйл хийж байгаа юм билээ. Нэг жи­шээ гэвэл надад саяхан, гурав дө­рөв хоногийн өмнө, Оксфордын их сургуульд нэг төсөл дээр хамтран ажил­лах урилга ирсэн л дээ. Энэ са­нал тэр ятгалгын нэг төрөл байхыг үгүйс­гэхгүй. Одоо бол биднийг ямар ч эрх мэдэл, албан тушаал, эд баял­гаар зогсоож чадахгүй болсон. Явдаг про­цесс бидэнтэй бидэнгүй явчих юм шиг байна.

-“Хувьсгалт” гэдэг үг муухай­даа ч биш, долдугаар сарын 1-ний хэрэг явдал, бас УИХ-ын 2008 оны сонгуулиар амласан 1,5 сая төгрөг, айлуу­даар тараасан батламж бич­­­гээ хэрэгжүүлж чадахгүй боло­хоороо түүнээсээ бултах гэж нэрээ соль­сон гэх яриа гарах болсон?

-Хариуцлагаас зугтах гэж ингээд бай­на гэдгийг бид намар “Ухрах уу, урагшлах уу” хэлэлцүүлэг дээ­­рээ ярьж байсан. МАХН-ын дарга нар амлалтаа биелүүлсэнгүй, хариуц­ла­гаас зугтах гэж байна. Авлига хээл хахууль, ядууралтай тэмцсэнгүй. Аж­лын байрыг олигтой бий болгож чад­сангүй. Боловсон хүчний бодлогоо зөв хэрэгжүүлсэнгүй. Намын ХХY их хурлынхаа шийдвэрийг хэрэг­­жүүлсэнгүй. Тэр бүхнийхээ талаар тай­лагнах зүйлгүй, бас хэрэгжүүлье гэ­сэн улс төрийн хүсэл сонирхолгүй боло­хоор арга буюу бууриа сэлгэж арай өөр имижтэй болж гарч ирэх гэж бай­на гэж бид хэлэлцүүлэг дээрээ ярьж байсан. Гэтэл нэрээ сольсон биш бүр дордоод, өмнөөс хүмүүс “Өө хэвээрээ байна шүү дээ” гэдэг бол­­­сон байна. Намын нэр ус ямар ч ха­­­маагүй гэдгийг эндээс харж болж бай­на. Ер нь МАХН МАН болсон нь сайн үр дагавар авчирсангүй гэдэг эн­дээс харагдаж байна л даа. МАН, Мон­голын Ардчилсан нам хоёр нэг нэртэй болоод цаашдаа нэгдэх юм гэнэ лээ гэж зарим хүн бичсэн бай­на лээ. Цааших алхмыг бол хэлж мэдэх­гүй. Ямар ч гэсэн МАН болсон нь зүй зохисоороо явж байгаа процесс гэж би үзэхгүй. Аль нэг бүлэглэлийн хийж байгаа, зориудаар МАХН-ыг түүхийн тавцангаас арчиж хаях гэ­сэн үйл явц гэж би хувьдаа ойлгож бай­гаа.

Манай ХХYI их хурал их хэцүү бол­­сон л доо. Хайрцаглачихсан. Би на­­мын олон их хуралд сууж үзсэн. Ха­рин сая тарааж өгсөн цүнхэн до­торхийг хараад үнэндээ гайхсан. Тэнд “Титэм үг” гэдэг ном байсан. Тэг­­сэн мөртөө илтгэлүүд огт байхгүй. Өм­­нөх их хурлуудаар дарга нарынхаа илтгэлийг Хяналтын хорооныхоо илт­гэлтэй тараадаг байлаа. Тэндээс үг хэлэх сэдэв зэргээ төлөөлөгчид хар­даг байсан. Гэтэл сая үзэж харах юм юу ч байгаагүй. Төлөөлөгчид бол “дарга сая юу ярьчихав” гээд л хоц­­рохоос биш түүнийг хэлэлцэх ат­мосфер, уур амьсгал бүрдсэнгүй. Нө­­гөө талаас хурлаас гаргасан шийд­­вэрүүдээ гишүүдийнхээ гар дээр хүргээгүй. МАН-ыг Улсын дээд шүүхэд бүртгүүлсний дараа л сая сонинд хэвлүүлсэн. Зүгээр ийм про­­цессийн дараа анализ хийгээд үзэхэд л ямар хурал болсон нь тодорхой ха­­рагдаж байна.

-МАХН-ын ХХY их хуралтай харь­­цуулахад МАН-ын ардчилал их суларчээ?

-Түүнтэй зүйрлэх юм биш. ХХY их хурал дээр гишүүд хэлэх гэс­­нээ хэлж дарга нараа чөлөөтэй шүүм­­жилж болж байсан. Сая бол үг хэлэх гэ­­хэд боломжгүй, бараг хэрүүл хийж байж нэрээ  оруулсан. МАХН-ын дар­­га байсан Г.Очирбат гуай “Би чиний нэ­­рийг оруулж өгье” гэж байж би арай хийж үг хэлэх зөвшөөрөл авсан. Дар­­га нар өөрийнхөө талын хүмүүст үг захиалчихсан. Аймаг, дүүргээс хоёр хоёр хүнээр тийм тийм үг хэлүүл гээд даалгачихсан. Захиалгагүй хүнд үг хэлэх ямар ч боломж олдоогүй.

-МАХН-ын төв штабын цаана Н.Энхбаяр дарга бий. Бусад нь зү­­гээр л амьгүй албат гэсэн яриа гарч байгаа. Та нар ч гэсэн нэг хү­­ний толгойгоор яваад байгаа юм биш биз?

-Биднийг элдвээр л хэлж байгаа. “Та­­ныг гудамжинд гарчихсан явж бай­­на гэж хүмүүс яриад байна” гэж на­­дад хүн хэлж байсан. Нийгэмд үнэт зүйлийн зөрчил гэж чухал зүйл бай­­на. Өөрсдийгөө элит, мөнгөтэй, орд­­­­ныхон гэж дээш тавьсан дар­­га нар эн­гийн иргэд, жирийн гишүү­­­дээ, ир­гэ­ний нийгмийнхнийг гудамж­­ны­­хан гэж нэрлэдэг болсон юм байна. Тэ­­гээд биднийг араасаа бас нэг хү­нээр хат­­гуулж суудаг гэж санадаг болол­той юм. Санал зөрсөн хүн, эн­­гийн жирийн хүн гудамжныхан бол­дог юм байна, МАН-ын дарга нарт. Эрх баригчид иргэддээ ингэж ханддаг үнэлэмж тогтоочихож. Сон­­гуу­лийн үед “Сонгогч хаан шүү” гэ­чихээд, сонгуульд ялж ордонд суу­­магцаа нөгөө жирийн сонгогч үг хэлэх гэхээр “гудамжны хүний үг” гэж нэрлэдэг болсон байна. Энэ бол өнөөгийн төр иргэндээ яаж хан­­даж байгаагийн тод жишээ. “Ордныхон ба гудамжныхан” гэсэн хоёрхон томъёололтой. Өөрс­­дөө яаж ордонд хүрсэн юм. Хууль бусаар, мөнгөөр ордонд орж оли­гархи болсон нөхөд шүү дээ. Иргэдэд Үнд­сэн хуулиар олгогдсон эрх гэж юу байдгийг ч мартсан байх. Тийм болохоор сонгогчид тэднээс хөн­дийрч байна. Үгийг нь сонсох тийм намыг хайж эхлэх хандлагатай бол­чи­хож. Нийгэмд шударга үнэнийг хайх давалгаа эхэлчихлээ. Ардчилсан на­мын жирийн гишүүд ч ялгаагүй.

-Онц их хурлынхаа дараа та на­рын хийх алхам юу байх вэ. УИХ-ын 2012 оны сонгуульд нэрсээ дэв­шүүлэх үү?

-Онц их хурал хийнэ гэдэг МАХН зо­хион байгуулалтдаа орно гэсэн үг шүү дээ. Улс төрийн нам ямар үйл ажиллагаа явуулдаг билээ, тэр бүг­дийг хийнэ. Байр түрээслээд бүх аж­лыг анхнаасаа эхлээд явж байна. Цааш­даа бэхжээд явах байх. Намаа эмх­лээд авахаар цаашдын ажил аян­даа бүтэх байх. Цэц энэ тэр юу боло­хыг харъя.

-МАХН гэдэг нэрийг яагаад ч та нарт өгөхгүй гэвэл яах вэ?

-Хуулиараа бол өгөхөөс аргагүй. Монгол Улс чинь хуультай, ард­чил­сан орон. Өгөхгүй гэх үн­дэслэл байх­гүй. Бид чинь итгэл үнэм­шил дээ­рээ үнэнч үлдсэн гишүүд шүү дээ. Шу­дар­­га байя гэсэн гишүүд байхгүй юү. Мон­голд энэ олон нам байхад бид ит­гэл үнэмшлээ дагаж л МАХН-д элс­­сэн шүү дээ.

-МАН гэчихээр итгэл үнэмшил зөрж байна уу?

-Зөрнө. МАН-ын удирдлагууд сүү­лийн үед хөрөнгөтний маягийн бод­лого барьж байгаа. Үзэл баримт­лал зүүн төвийн гэж байгаа ч баруу­­ны маягийн болчихсон. Чинээлэг хү­мүү­­­­сийг дэмждэг. Бид зүүн төвийн байр суурь дээрээ байя л даа. Ингээд бид­ний чиг зөрж байгаа. Тэднийг ч буруут­гах аргагүй. Өөрсдөө чинээлэг уч­раас өөрсдийн төвшний хүмүүсийг л дэмжинэ шүү дээ. МАН-ын Хичээн эрмэлзэх зүйл дээр ч С.Баяр дарга танил­цуулахдаа үндэсний ардчилсан үз­лийг баримтална гэдгээ хэлсэн. Энэ бол барууны үзэл баримтлал.

-Монголд зүүний хүчний орон зай гарсан гэж үү?

-Тэр орон зай хоосорсон. Тэгэ­­хээр МАХН түүнийг эзлэхээс яахав. Тэр орон зай зайлшгүй эзэнтэй байх ёс­той. Түүнээс гадна МАН гэдэг нам гарч ирснээр төр өөрөө хямралд ор­сон. УИХ-д бүлэг байхгүй болсон.

-Ганц Х үсэг авснаас өөр өөрч­лөлт байхгүй. Бүлэг хэвээрээ гэж МАН-ын дарга нар хэлээд байгаа?

-УИХ-ын ту­хай хуулийн “Бүлэг байгуулах” гэ­сэн заалтад УИХ-ын сонгуульд орсон су­бъектээрээ бүлэг байгуулна гээд тов тодорхой заачихсан. 2008 онд сонгуулийн жагсаалтад МАХН гэдэг нэрээр орж ялалт байгуулсан нам биз дээ. Тэр нэрээрээ бүлэг байгуулсан. Ганцхан УИХ ч биш, аймаг, орон нутгийн Иргэдийн Хуралд ч МАХН нэрээр бүлэг байгуулсан. Тэгж үзвэл МАН болсноор УИХ-ын гишүүд, Иргэдийн Хурлын төлөөлөгчид бүгд бие даагч болж байгаа. Ингэснээр улсын хэмжээнд, бүх шатандаа төрийн хямрал үүсгэлээ. Ноцтой юм болоод байна, цаана чинь.