Ерөнхийлөгч Ц.Элбэг­дор­жийн 2009 оны сонгуульд орох­доо өөрийн гол имидж бол­госон “Нүүх үү, Үлдэх үү” лекцийн нэр улс төрийн хү­рээнд “моод” болоод байгаа. Мон­­гол Улс нүүх үү, үлдэх үү?

Энэ асуултад хариулт бо­­лох бас нэгэн хуулийн төсөл УИХ-аар хэлэлцэгдэж эхлээд бай­­гаа нь Үндсэн хуульд нэ­­мэлт өөрчлөлт оруулах жур­­мын тухай хуулийн төсөл. Өн­­гөрсөн долоо хоногт УИХ хуу­лийн төслийн хэлэлцэх эсэ­хийг шийдсэн. Ирэх 7 хо­ногт эхний хэлэлцүүлгийг хийнэ.

1992 онд баталсан шинэ Үнд­сэн хуульд өөрчлөлт оруу­­лах асуудал 2004 оны пар­­­ла­­ментаас эхлэн өдөөгдсөн бо­ловч одоо хэр нь өөрчлөлт оруулж чадаагүй байгаа нь энэ. Ялангуяа 2000 оны УИХ-ын сонгуулийн дараа МАХН дан­­гаараа эрх барьж байхдаа “хууль зөрчиж оруулсан” гэх өөрч­­лөлтөөс болж Үндсэн хууль­­даа гар хүрэхээс айх айдас улам нэмэгдсэн билээ. Тий­мээс Үндсэн хуульд нэ­мэлт өөрчлөлт оруулахын тулд да­­гаж мөрдөх ёстой журмыг бо­ловс­­руулж, үүнийгээ хуульч­­­­­­­лан батлахаар болсон нь энэ.

“Хууль зөрчиж оруул­сан” гэх 2000 оны нэ­­мэлт өөрчлөлтөд чухам юу тус­­гагд­­сан бэ? Үүнийг ярихын өм­нө тухайн үеийн улс төрийн нөх­цөл байдлыг үнэлж үзэх зайлш­­гүй шаардлага гарна. 1992 оны Үндсэн хуульд бай­­сан нэг чухал зүйл нь засаг­­ла­­лын эрх мэдлийг нарийн зааг­­­лаж, УИХ-ын гишүүн хуу­­лиар тогтоосон үүрэгт нь үл хамаарах ажил, албан ту­­­шаал хавсрахыг хориглосон. Өөрөөр хэлбэл, Засгийн газ­­­­рын гишүүн буюу сайдын ал­бан тушаалыг хавсарч гүйцэт­гэхийг ч мөн хориглоно гэсэн үг. Харин үүний “гор”-ыг 1996-2000 онд эрх барьсан улс төрийн шинэ залуу хүчин бо­лох “Ардчилсан холбоо” эвс­­лийн Засгийн газрууд хана­тал амс­­сан билээ. Дөрвөн жи­лийн хуга­цаанд гурван Зас­гийн газраа огц­руулж, дөр­вөн Засгийн газар бай­гуул­­сан байдаг. Хэдийгээр үүнд тухайн үед сөрөг хүчин бай­сан МАХН-ын бүлгийн ша­халт дарамт, анх удаагаа зас­гийн эрх авсан шинэ залуу ард­чилагчдын эв нэгдэлгүй бай­дал гол үүрэг гүйцэтгэсэн гэх боловч гарцаагүй үнэлж үзэх ёстой бас нэг хүчин зүйл нь Засгийн газрыг 100 хувь парламентын гаднаас бүр­дүүлсэн явдал. Энэ нь улс тө­рийн тогтворгүй байдлыг бий бол­гох, Засгийн газрыг хэт хэврэг байдалд оруулах сөрөг талтай юм гэдэг сургамж. Учир нь төрийн эрхэнд сайн, муу этгээд байхаас үл хамаа­ран төрийн аппарат саадгүй ажил­лаж байх нь хуулийн гол шаард­лага.

1997 онд М.Энхсайханы, дараа нь Ц.Элбэгдоржийн Зас­гийн газрыг огцруулахад ч тэр үед эрх барьж байсан “Ард­чилсан холбоо” эвслийн тодор­хой хэсэг УИХ дахь цөөн­хийн бүлэгтэй хамтран хү­чин зүтгэснээс энэ бүхэн тодорхой харагдана. Харин да­раа нь Ерөнхий сайд Ж.Наран­цацралтыг “Орос руу бичсэн захидал” гэгчээр шал­таглан асуудал босгож ирэ­хэд танхимынх нь бүх ги­шүүд “Бид энэ Ерөнхий сайд­тай хамтарч ажиллаж чадах­гүй” хэмээн гарын үсэг зурс­ны хүчинд сайдынхаа ал­банд үлдэж, Ерөнхий сайдаа огц­руулснаар улс төрийн тогт­вортой байдлыг тодорхой хэм­жээнд авч үлдсэн боловч тэр нь ч бас ёс зүйн хувьд жаахан тоо­гүй дүр зургийг түүхэнд үл­дээсэн билээ. “Урвагч сайд нар” гэдэг.

Бас өөр нэг нөхцөл байдал үүссэн нь Ц.Элбэгдоржийн Зас­гийн газрыг огцруулсны дараа “Ард­чилсан холбоо” эвслээс Да.Ган­болдыг Ерөнхий сайдад томилуулахаар нэр дэв­шүүлээд Ерөнхийлөгчтэй зөв­шил­цөхөөр долоо удаа санал оруула­хад Ерөнхийлөгч Н.Багабанди түү­ний нэрийг долоон удаа бу­цааж, Ерөнхий сайд асан Ц.Элбэг­дорж бүтэн найман сар үүрэг гүйцэтгэгчээр ажил­ласан. Уг нь бол пар­ла­ментын засаглалтай оронд УИХ-д олонхи болсон улс тө­рийн нам, эвсэл Ерөнхий сай­даа санал болгодог. Гэвч тухайн үед Үндсэн хуульд “Ерөнхийлөгчтэй зөв­шил­цө­нө” гээд заачихсан байсан тул Н.Багабанди тэр заалтыг барьж унаад, “зөвшилцөхгүй ээ” гээд хэвтчихсэн хэрэг л дээ. Ингээд УИХ-д олонхи бай­сан “Ардчилсан холбоо” эв­сэл арга буюу Да.Ганболдын нэрийг татаж, оронд нь Ж.Наранцацралтыг оруул­сан билээ.

Харин энэ бүхэнд гар бие орол­цож, басхүү сургамж ав­сан МАХН 2000 оны УИХ-ын сонгуулиар үнэмлэхүй олон­хи болсныхоо дараа Ерөн­хийлөгч Н.Багабандийг 2001 оны сонгуульд дахин нэр дэв­шүүлэх тохиролцоотойгоор Үнд­сэн хуульд оруулах нэ­мэлт өөрчлөлтийг дангаараа хий­сэн байдаг. Нийт долоон зүй­лийн нэмэлт, өөрчлөлт оруулс­ны нэг нь “Ерөнхий сайд Засгийн газрынхаа бү­тэц бүрэлдэхүүнийг Ерөн­хийлөгчтэй зөвшилцө­хөөр са­на­лаа өгөөд долоо хо­ногийн до­тор зөвшилцөлд хүрч ча­дах­гүй бол шууд УИХ-д оруу­лах” тухай заалт. Хоёр дахь нь “УИХ-ын гишүүн нь Ерөн­хий сайд, Засгийн газрын гишүү­нээс бусдаар хуулиар тог­тоо­­сон үүрэгт нь үл хамаарах ажил албан тушаалыг хавсарч болох­­гүй” гэсэн өөрчлөлт.

Чухам­хүү энэ өөрчлөлтийн улмаас өнөө­дөр Засгийн газрын тан­­химд багтаж байгаа 16 сайдын гурваас бусад нь УИХ-ын гишүүд байгаа билээ. Гэвч энэ нь өнөөдөр бас л “УИХ-ын гишүүд сайдын албан тушаалыг хавсрах болсноос парламентын хяналт алдагдаж, Засгийн газар нь УИХ-ынхаа дээр гарлаа” гэдэг шүүмжлэл дагуулаад байгаа. Үндсэн хуульд оруулсан бусад өөрчлөлтийн хувьд практикаар хараахан шалгагдаагүй байна.

Харин одоо УИХ Үндсэн хуульд нэмэлт өөрчлөлт оруулах журмын тухай хуулийг хэлэлцэж эхлээд байна. Журмын тухай хуулийн төсөлд Үндсэн хуульд оруулж болох өөрчлөлтүүдээс гадна оруулж болохгүй хязгаарлалтуудыг ч мөн зааж өгсөн байна. Тухайлбал, засаглалын хуваарилалтын зарчим болон хүний эрхийг хангах заалтуудыг өөрчлөх, хасах, дордуулахыг хориглох, УИХ-ын сонгууль болохоос өмнөх зургаан сарын дотор Үндсэн хуульд өөрчлөлт оруулахгүй, өөрчлөлт оруулснаас хойш найман жилийн дотор тухайн зүйл заалтыг дахин өөрчлөхгүй, Үндсэн хуулийн суурь үзэл баримтлалын асуудлаар нэмэлт өөрчлөлт оруулах зайлшгүй шаардлага байгааг УИХ тогтоовол уг хуульд заасанчлан ард нийтийн санал асуулга явуулна гэх мэтчилэн.

Энэ хуулийн төслийг УИХ хэлэлцэн баталсан тохиолдолд Үндсэн хуульд нэмэлт өөрчлөлт оруулах дараагийн асуудал яригдах юм. Гэвч нэгэнт “хууль зөрчөөд оруулсан” гэж үзэгдэж байгаа 2000 оны өөрчлөлтийг буцаах асуудлыг ч Л.Гантөмөр нарын гишүүд тавиад, энэ дагуу хуулийн төсөл боловсруулаад явж байгаа. Үндсэн хуульд нэмэлт өөрчлөлт оруулах журмын тухай хууль батлагдсан тохиолдолд тухайн үеийн улс төрийн нөхцөл байдал, намуудын ашиг сонирхлоос шалтгаалаад 2000 оны өөрчлөлтийг буцаах боломжгүй болно гэж болгоомжлох үүднээс журмын тухай хуулиас өмнө энэ асуудлыг хэлэлцүүлэхээр асуудал босгож байгаа аж.

Харин үүний дараа Үндсэн хуульд ямар өөрчлөлт оруулах шаардлагатай вэ гэдэг асуулт гарч ирнэ. Угаасаа журмын тухай хуулийг хэлэлцэж байгаа шалтгаан нь энэ юм. Хамгийн эхэнд тавигдсан энэ асуултын хариуг “процедурын дагуу” хамгийн эцэст нь хайх хэрэгтэй болж байна. Угаасаа өөрчлөлтийг ярьж эхэлсэн гол шалтгаан нь Монголын эдийн засгийг сөхрөөж байгаа төсвийн үр ашиггүй зардлыг хумих, засаг захиргааны нэгжийн хуваарьт өөрчлөлт оруулж, төвлөрсөн хот суурингууддаа хөрөнгө хаях улс орны хөгжлийн, мөн зах зээлийн эдийн засгийн шаардлага. Ерөнхийлөгч Н.Багабандийн үед, тухайн үеийн Засгийн газрын захиалгаар боловсруулсан Монгол Улсын бүсчилсэн хөгжлийн бодлого өнөөг хүртэл цаасан дээрээ үлдсэн нэг шалтгаан нь засаг захиргааны нэгжийг хуваарилсан Үндсэн хуулийн заалт. Хоёр дахь нь сонгуулийнхаа тогтолцоогоо шинэчлэх асуудал. Үндсэн хуульд “Иргэд өөрийн төлөөллийг УИХ-д шууд сонгох эрхтэй” гэж заасан нь улс төрийн намуудад санал өгдөг буюу пропорциональ тогтолцоог ашиглахад хаалт болно гэх болгоомжлолыг улстөрчид гаргаж тавиад байгаа. Бусад улс орны практикт үүнийг “парламентыг шууд сонгоно” гэдэг байдлаар зохицуулсан байдаг аж.

Ерөнхийдөө дээрх хоёр хоёр зүйл дээр улс төрийн намууд нэг үеэ бодоход нэгдсэн байр суурь хүрээд, өөрчлөх шаардлагатай гэдэг дээр санал нэгдээд байгаа тул түр орхиё. Харин сүүлийн үест улс төрийн намуудын ч дунд, иргэдийн дунд ч шүүмжлэл дагуулж байгаа нэг зүйл бол УИХ-ын гишүүн Засгийн газрын гишүүн, сайдын ажлыг хавсран хийдэг явдал. 2000 оны өөрчлөлтөөр орж ирсэн энэ зохицуулалтын улмаас өнөөдөр 16 гишүүнтэй Засгийн газрын танхимын 13 нь УИХ-аас томилогдоод байгааг дээр хэлсэн. Мөн Засгийн газрыг 100 хувь парламентын гаднаас бүрдүүлэх нь гүйцэтгэх засаглалд тогтворгүй байдал үүсгэж, улс төрийн намууд ч бодлого хөтөлбөрөө хэрэгжүүлэх чадамжгүй болдог тухай. Боловсон хүчний асуудал ч мөн үүнд хамааралтай. Улс төрийн намууд сонгуульд ялахын төлөө өөрийн бүхий л боломжийг дайчилж, сонгогчдоос санал авах бололцоотой гэж үзсэн бүх кандидатаа шавхдаг. Тэгээд эргээд сонгуульд ялсны дараа Засгийн газраа бүрдүүлэх болоход сонгогчдын огт төсөөлөөгүй, эсвэл намаасаа төдийлөн дэмжлэг хүлээгээгүй шинэ хүмүүс гарч ирдэг. Тиймээс аль аль талаас нь ч харсан Засгийн газрын танхимын тодорхой хувийг УИХ-аас гаргах нь зөв гэсэн байрыг илэрхийлэх хүн олон байна.

Тухайлбал, 1992 онд Ерөнхий сайд П.Жасрай өөрийн танхимыг бүрдүүлэхдээ танхимын гишүүдийн “гуравны нэгээс илүүгүйг УИХ-аас томилуулах”-аар санал оруулж, үүнийгээ хэрэгжүүлсэн аж. Ерөнхийдөө энэ нь хамгийн зөв “баланс” байсан гэж харагдаж байгаа бөгөөд тухайн үед Засгийн газрын бүтэц бүрэлдэхүүний тухай хуулиар зохицуулсан энэ зарчмыг Үндсэн хуульд суулгаж өгөх санааг ч УИХ-ын тодорхой гишүүдийн зүгээс ярьж байна. Мэдээж Ерөнхий сайд УИХ-аас томилогдох нь зайлшгүй. Үүн дээр яамдаа чиг үүргээр нь хуваагаад бодлогын яамд буюу Сангийн сайд, Гадаад харилцааны сайд, Хууль зүйн сайд нарыг УИХ-аас томилох нь хамгийн оновчтой хэлбэр, эсхүл парламентын гишүүдийн 6 хувиас хэтрэхгүй байхаар хязгаарлалт тавьбал дээрх балансыг барьчих юм гэсэн саналууд ч явж байна. Энэ асуудлыг журмын тухай хууль батлагдсаны дараа эргэж ярих биз.

Ямар ч байсан УИХ цаашид Монголын улс төр, нийгэм, эдийн засгийн амьдралд нэлээд том нөлөө үзүүлэхүйц нэгэн хуулийн төслийг зориглон барьж авсанд талархах хэрэгтэй болж байна. Харин энэ асуудлыг анх барьж авсан шигээ далайцтай, хурдан шийдэж чадах уу гэдгээс их зүйл хамаарна. Монголчууд нүүх үү, үлдэх үү?

Б.СЭМҮҮН