Багануурын уурхай бол Монгол орныг галтай байлгадаг ганц уур­хай гээд хэлчихэд хол зөрөхгүй. Яагаад гэвэл энэ уурхай улсын хэмжээнд шаардагдах эрчим хүч, дулааны хэрэгцээний нүүсний 75 хувийг дангаараа хангадаг. Бүр тодруулбал, “ДЦС-4”-ийн хэрэг­цээний 75, “ДЦС-3”, “ДЦС-2”-ийн 100, Дархан, Эрдэнэтийн дулааны станцын нүүрсний хэрэгцээний 55-65 хувийг хангаж байгаа юм. Гэвч төрийн өмч нэрээр олон жи­лийн турш нүүрсний үнийг хатуу барьж байгаагаас үүдэн энэ уурхай элгээрээ хэвтэхэд ойрхон болжээ.

Бид өнгөрсөн лхагва гарагт Багануурын уурхайн бодит байдал­тай танилцан газар дээрээс нь сурвалжлага хийлээ. Энэхүү арга хэмжээг Хэвлэлийн хүрээлэнгийн дэргэдэх “Эдийн засагч-Сэтгүүлч” клуб Эрчим хүчний зохицуулах газартай хамтран АНУ-ын Олон ул­сын хөгжлийн агентлагийн “Эдийн засгийн бодлогын шинэтгэл өр­сөл­дөх чадвар” төслийн дэмжлэг­тэй­гээр зохион байгуулсан юм. Эх­лээд бид “Багануур” ХК-ийн удирд­лагуудтай уулзаж, уурхайн ерөн­хий технологи, санхүүгийн өнөө­гийн байдал болон хэтийн төлөвтэй танилцлаа. Тэд төр засгаас шалт­гаалж буй бэрхшээлийг тоо­чин цаашид нөхцөл байдал улам хүндэрч магадгүй гэсэн ба­раан мэдээ олныг дуулгасан ч “Бид улс орноо илч гэрэлтэй байл­гахын төлөө өдий хүртэл зүт­гэсэн юм чинь цаашид ч улам хи­чээх болно” гэдгээ амлаж байв. Багануурын уурхайд тулгараад байгаа хамгийн гол бэрхшээл нь өр, авлагын хуримтлал, техникийн насжилт. Уурхайн хөрс хуулалтын ажлын голыг нугалдаг алхагч экс­каваторууд нь 20 жил ажиллах стан­дарттай ч найман жил илүү ажиллаж байгаа. Нүүрс, хөрс тээ­вэрлэх автосамасмол болон бусад туслах тоног төхөөрөмжүүд нь мөн л өөрийн стантартаасаа 8-10 жил илүү ажилласан байх юм. Өдгөө эднийх 91.9 тэрбум төгрөгийн ху­римт­лагдсан өртэй. Харин ху­римтлагдсан алдагдлын хэмжээ нь 42.7 тэрбумд хүрчээ. Олборлосон нүүрсээ сүүлийн жилүүдэд өртгөөс нь доогуур үнээр борлуулж байгаа учраас алдагдлын хэмжээ эрс өссөн байна. Дэлхийн зах зээл дээр шатахуун, тослох материал болон уул уурхайн машин механизмийн сэлбэг хэрэгслийн үнэ тогтмол өсч байгаа нь алдагдалтай ажиллахад хүргэсэн олон шалтгааны нэг аж. Гэхдээ шийдвэр гаргах түвшнийхэн ганц удаа зоригтой алхам хийх юм бол байдлыг сайжруулах боломж байгааг уурхайг авч яваа хүмүүс хэлж байна. Ер нь дэлхийн жишгээр бол Багануурынхтай адил­хан технологи, тоног төхөө­рөмж­тэй уурхайнууд тонн нүүрсээ 22 ам.доллараас дээш үнээр бор­луулдаг. Жишээ нь, Сибирт 22.7, Өвөрмонголд 28.5 ам.доллар. Харин Багануурынх ердөө 14.1 ам.доллар байгаа юм. Тиймээс тонн нүүрсний үнийг дор хаяж 22 мянган төгрөг болгох шаардлагатай гэнэ.            

Д.Дамбапэлжээ: МАНАЙ УУРХАЙ ОЛОН ЖИЛ АЙЛЫН ДАГАВАР ХҮҮХЭД ШИГ ЯВЖ ИРЛЭЭ

“Багануур” ХК-ийн гүйцэтгэх захирал Д.Дамбапэлжээгээс зарим зүйлийг тодрууллаа.

-Төр  нүүрсний үнийг чө­лөө­лөх­гүй байгаа нь ямар учиртай юм бол?

-Багануурын уурхай 32 дахь жил­дээ ажиллаж байна. Хүний на­саар бол энэ хугацаа идэр залуу­хан юм шиг боловч уурхайн хувьд олон хүнд шалгуурыг даван туул­сан урт хугацаа. Энэ уурхай нийг­мийн шилжилтийн эгзэгтэй үеийг амжилттай өнгөрүүлсэн. Дэлхий нийтийг хамарсан эдийн засгийн хямрал ч биднийг дайраад гарлаа. Манай төр засгийнхан дэлхий ний­тийн үнэ ханшийн өөрчлөлтийг огт ойлгохгүй байна. Бидний хувьд ямар ч цаг үед үүргээ биелүүлж ирсэн. Гэвч сүүлийн жилүүдэд өвөл их хүйтэн, урт болж байна. Үүнийг дагаад нүүрсний хэрэглээ ч тогтмол өсөн нэмэгдэх боллоо. Гэвч үндэсний аюулгүй байдалтай шууд холбоотой уурхай маань эзэн­гүйдэж байна. Хатуухан хэлэхэд төр засаг энэ уурхайг дагавар хүү­хэд шигээ үзэж ирлээ. Нүүрсний салбарыг эзэнгүйдүүлж болохгүй. Засгийн газар дэндүү хойрго хандаж байна. Дэлхийн банкнаас өгсөн зөв­лөмжийг ч хэрэгжүүлдэггүй. Энд ажиллаж байгаа хүмүүсийн сана­лыг ч хүлээж авдаггүй. Бодит байдал ямар байгааг харж үздэггүй. Ажилчид маань ажил хаях дээрээ тулж байж 1000-хан төгрөгөөр үнээ нэмэгдүүлж байх жишээтэй.

-Байдал энэ хэвээрээ үргэлжил­бэл ямар эрсдэл учирч болох вэ?

-Төр засгийн хариуцлагатай ал­бан тушаалтнууд манай уурхайн та­лаар ярихдаа бага зардалтай ши­нэ уурхайтай харьцуулаад бай­на. Хариуцлагатай хүмүүс ийм гэ­нэн дүгнэлт хийж байгаа нь харам­салтай. Ердөө 10-аадхан метрийн гүнзгийрэлттэй уурхайг 100 гаруй метрийн гүнзгийрэлттэй уурхайтай харьцуулж болохгүй шүү дээ. Хүмүүсийн урам хугарах бол наад захын асуудал. Хамгийн аюултай нь техникийн насжилтаас үүдэлтэй осол гарах эрсдэл нэмэгдэж байна. Хөрөнгө мөнгөний гачаалаас болж тоног төхөөрөмжөө шинэчилж чадаа­гүйгээс үүдэн 90-ээд оны үед томоо­хон хэмжээний осол болж, олон сайн уурхайчны амь нас эрсэд­сэнийг та нар мэдэж байгаа. Өнөө­дөр манай улсын эдийн засаг харьцангуй сэргэж байна гэдэг. Тэг­вэл хүнд байдалтай уурхайгаа өөд та­таач ээ гэж л хүсэх байна. Төр өөрийнхөө өмчид ингэж хатуурхаж болохгүй. Үнийн асуудлыг үе үеийн Засгийн газарт тавьж ирсэн. Яах вэ. Энэ Засгийн газар эергээр харж үзэж байгаа. Гэхдээ л хангалттай шийдэлд хүрэхгүй байна. Дэндүү доройтсон үнийг нэг л өдөр шууд дээш нь татна гэдэг хүнд. Тиймээс аажмаар татах ёстой.

Багануурын уурхай 1978 онд ашилалтад орсноос хойш өнөөд­рийг хүртэл 81.5 сая тонн нүүрс ол­борложээ. Анх 1976 онд хайгуул хийж, 599.8 сая тонн нүүрсний нөөц­тэй гэж тогтоосон байдаг. Сүүлд 1989 онд улсын төсвийн хөрөн­гөөр нарийвчилсан хайгуул хийж нөөцийн хэмжээг 733.2 сая тонн гэж шинэчлэн тогтоосон бай­на. Уурхайн эдийн засгийн хүчин чадал нь жилдээ дөрвөн сая тонн нүүрс олборлох хэмжээнд байгаа ч тоног төхөөрөмжийн насжилт болон бусад хүчин зүйлээс шалт­гаалан жилдээ гурван сая орчим тонн гаргаж байгааг “Багануур” ХК-ийн Технологийн бодлогын хэлт­сийн дарга Б.Базар хэллээ.

Д.Даариймаа: УУРХАЙН ҮНЭ ӨСВӨЛ ХЭРЭГЛЭГЧДИЙН ТӨЛӨХ ҮНЭ НЭМЭГДЭХ НЬ ГАРЦААГҮЙ

Эрчим хүчний зохицуулах газрын мэр­гэжилтэн Д.Даариймаагаас үнийн өөрчлөлтийн талаар лав­лалаа.

-Нүүрсний үнийг чөлөөлөхийг уурхайнхан хүсч байна. Хэрэг­лэгчдэд очих дарамтыг хэрхэн тооц­ож байгаа вэ?

-Энэ оны нэгдүгээр сарын 15-наас хойш хэрэглэгчдийн төлөх үнэд өөрчлөлт ороогүй байгаа. Уур­хайн үнийг нэмэх тухай олон жил ярьж байгаа. Үүн дээр нэг л зүйл байдаг. Уурхай тонн нүүрсний үнээ 18200 төгрөгөөс дээш гаргах юм бол хэрэглэгчдийн төлөх үнэ нэмэгдэх нь тодорхой. Өнөөдрийн байдлаар ДЦС-ууд Багануурын уур­хайд төлөх өрөө нэлээд эрчимтэй барагдуулж байна. Засгийн газраас ч дэмжиж байгаа. Хэрэв уурхайн үнэ нэмэгдвэл хэрэглэгчдийн төлөх үнэ хэд болох вэ гэдгийг бид тооцож үзсэн. Гэхдээ яг хэдэн төгрөгөөр яаж нэмэхийг шийдээгүй учраас тэр тооцоог хэлэх боломжгүй.

-Цахилгаан, дулааны үнийг хэдхэн төгрөгөөр нэмэхэд л иргэд бухимддаг. Дахиад нэмчихвэл бөөн асуудал үүсэх юм биш үү?

-Станцын зардал өсөх юм бол үнэ өсөх нь зайлшгүй. Түү­нийг тухайн үед л шийднэ. Бид хэрэглэгчдээ хамгаалах нь то­дор­хой. Зөвхөн уурхайг аврахын тулд үнээ нэмэх нь зөв гэдгийг дэмжээд байгаа юм биш. Аль аль талынх нь эрх ашгийг давхар бодолцохгүй бол болохгүй. Тиймээс хаана ямар боломжтой гарц байна вэ гэд­гийг л бүгд хайж байна шүү дээ. Бид­ний хувьд аль талынх нь үнэ хэдэн хувиар нэмэгдэх вэ гэдгийг яг бодитоор нь гаргаж ирэхийг л эр­мэлзэж байгаа. Үнэ өсөх нь хэрэг­лэгчдэд дарамт болно. Гэхдээ уур­хайн байдал хүндэрсээр зогсчих юм бол иргэд ч ялгаагүй хүнд бай­далд орно. Тэгэхээр зөвхөн нэг та­лаас нь харж болохгүй. 

С.Батжаргал: ҮНИЙГ ЧӨЛӨӨЛӨХ НЬ ГОЛ БИШ

“Багануур” ХК-ийн Тэргүүн дэд захирал С.Батжаргалтай уурхайн өнөөгийн нөхцөл байдал болон ирээдүйн талаар ярилцлаа.

-Санхүүгийн хүндрэл олбор­лолтод нөлөөлж байгаа юу?

-Санхүүгийн бэрхшээл их бай­гаа ч олборлолт буурах бус, нэмэг­дэж байгаа. Урьд нь бид жилд дунд­жаар гурван сая тонн нүүрс олбор­лож байсан. Харин сүүлийн жилүүдэд олборлолт 3.5 сая болж нэмэгдсэн. Энэ өсөлт нь Дархан, Эрдэнэтийн ДЦС-уудыг нүүрсээр хангах болсонтой холбоотой.

Дээр нь сүүлийн хоёр жилийн өвөл их хүйтэн болсон нь бас нөлөөлсөн гэж хэлж болох юм. Мөн нийслэл хотод орон сууц, барилга байгууламжийн тоо нэмэгдэж, цахилгаан, дулааны хэ­рэглээ өссөнтэй ч холбоотой. Ийм учраас уурхайн ачаалал улам нэмэгдэж байгаа юм. Энэ жил л гэхэд 3.3 сая тонн нүүрс гар­гах төлөвлөгөөтэй байсан бо­ловч цахилгаан станцуудын хэрэг­цээнээс үүдээд 3.4 сая орчим тон­ныг олборлох шаардлагатай болж байгаа. Олборлолт нэмэгдэх нь таа­тай үзэгдэл юм шиг боловч тонн тутмаас 3000 төгрөгний алдагдалтай борлуулж байгаа учраас тэрбум 200 мянган төгрөгийн алдагдал хү­лээ­нэ гэсэн үг болж байна. Дээр нь тонн нүүрс олборлохын тулд таван шоо метрээс дээш хэм­жээний хөрс хуулах шаардлага гар­даг. Энэ нь нэмэлт зардал болж, уурхайд ихээхэн хэмжээний хүнд­рэл учруулах юм. Гэхдээ уур­хай нэгэнтээ улс орныхоо өмнө хүлээсэн үүрэгтэй учраас алдаг­далтай байна гээд хойш суух эрх байхгүй. Зайлшгүй хэрэгцээг ханга­хын төлөө бүх боломжоо дайчилж ажиллана. Үүний төлөө ч зүтгэж байна.

-Хүндрэлийг шийдэх ямар гарц байна вэ?

-Тавдугаар цахилгаан станцыг Багануурын уурхайг түшиглэж байгуулах нь зүйтэй гэсэн саналыг бид гаргаж байгаа. Энэ нь улс ор­ны эрх ашигт нийцэх шийдвэр бо­лох учиртай. Яагаад гэвэл цахил­гаан станц нь гол түүхий эддээ ойр­хон байвал маш их зардал хэмнэх боломжтой юм.

Харин үйлд­вэрлэ­сэн эр­чим хүчээ нийслэл рүү дам­жуу­лахад бага зардал гарна. Эрчим хүчний өөрийн өртөг буурна. Дэл­хий нийтийн чиг хандлага угаа­саа ийм байгаа. Уурхайгаа түшиг­лэж станцаа байгуулдаг. Энэ бол хүндрэлийг шийдэх нэг гарц байх болно. Зөвхөн эрчим хүч үйлд­вэр­лээд зогсохгүй эрчим хүчээ ду­лаан болгон хувиргах, төрөл бү­рийн бойлор юм уу, цахилгаан халаа­гуурт шилжүүлж болно. Энэ нь асар их зардлыг хэмнэхээс гадна нийс­лэлийн агаарын бохирдлыг буу­руулахаас эхлээд олон талын ач холбогдолтой.

-Тавдугаар цахилгаан стан­­цийг Улиастайд бари­на гээд бай­гаа шүү дээ?

-Уг нь энд барих юм бол төсөл нь бэлэн байгаа. Багануурын уурхайг түшиг­лэн сая 200 мянган мвт-ын цахилгаан станц байгуулах тухай төс­лийг  1980-аад оны үед ОХУ-ын “Гепрошахт” институтийнхэн бо­ловсруулчихсан байдаг.

-Үнэ чөлөөлөх нь хүнд­рэлээс гарах сонгодог гарц мөн үү?

-Чөлөөлөх нь гол биш. Зах зээ­лийн зарчмаараа л явах юм бол асууд­лыг шийдэж болно. Мэдээж хэрэг­лэгчдээ бодоод тодорхой хязгаарлалт байх ёстой. Гэхдээ бүх­нийг дээрээс барьж болохгүй шүү дээ. Алдагдалгүй ажиллах талыг л анхаарах ёстой. Улс орон гэрэлтэй байсан нь дээр үү, хэдхэн төгрөг харамлаж байгаад харанхуй болох уу гэдэг бол чухал сонголт. Дандаа ард түмний нэрийг барьж нэгийгээ татаж унагаад байж болохгүй шүү дээ. Арван жилийн өмнө хайрцаг шү­дэнз килограмм нүүрс хоёр ижил үнэтэй байсан. Гэтэл өнөөдөр хайр­цаг шүдэнзний үнэ 4-5 дахин нэмэгдсэн. Харин нүүрсний үнэ хэ­вээрээ л байна. Тэгвэл шүдэнзэнд илүү мөнгө төллөө гээд улс сүй­рээгүй л биздээ. 

Уурхайн байдал ийм хүнд бай­гаа ч жил ирэх бүр ДЦС-уудаас авах авлагын хэмжээ буурч байгаа гэ­сэн жаахан ч гэсэн гэрэлтэй мэ­дээ бай­на. Тухайлбал, 2002 онд нийт авлагын хэмжээ 19.7 тэрбум байсан бол энэ онд 6.6 тэрбум бо­лон буурчээ. Засгийн газраас ДЦС-уудад татаас өгч байгаа нь үүнд нөлөөлсөн байна. Энэ жил л гэхэд “ДЦС-4”, “ДЦС-3”-т нийтдээ 2.6 тэрбумын татаас өгсөн аж.

Хэдийгээр дэлхийд тэр­гүү­лэх хэмжээний нөөцтэй, бас чанартай нүүрсний орд газар Монголд нэг бус бай­даг ч ойрын хэдэн жилдээ гал залгуулах ганц уурхай нь яах аргагүй Багануур гэдэгтэй хэн ч маргахгүй. Том ордуудын хувь заяаг шийдэхээс илүү Багануурын уур­хайн бодит байдлыг эргэж ха­рах шаардлагатай гэдэг нь энэ хү­мүүсийн ярианаас тодоос тод харагдаж байна.
        

Ч.ДАШДЭЛЭГ

Зохиогчийн эрх:
 "Улс төрийн тойм" сонин